Bütün dövrlərin
ən böyük alimi
Dmitri Mendeleyev həyatını
elmə və müəllimliyə həsr edib
Müasir kimya elmini
böyük Rusiya kimyaçısı Dmitri Mendeleyevsiz təsəvvür
etmək mümkün deyil. Təsadüfi deyil ki, kimyəvi elementlərin dövri
sistemini yaratmış Mendeleyev XIX əsrin ən görkəmli
elm adamı elan olunub. D.Mendeleyev
1834-cü il fevralın 8-də Rusiyanın Tobolsk vilayətində
doğulub, o, ailənin 17-ci uşağı olub. Elə həmin
gün onun atasının gözləri tutulub və o, təqaüdə
çıxıb. Anası Mariya Dmitriyevna isə
bundan sonra həm uşaqların tərbiyəsi, həm də
onların dolandırılması qayğısına
qalmalı olub. Çoxuşaqlı ailə Tobolskdan 30 km məsafədə
yerləşən Aremzyanka kəndinə köçməli
olur, burada onun Moskvada yaşayan qardaşının kiçik
şüşə zavodu olub. Qardaşı zavodun idarəçiliyini
bacısına həvalə edib. Mariya Dmitriyevna istehsalatla məşğul
olub və yardımçı təsərrüfat təşkil
edib. "Sevimli anamın idarə
etdiyi şüşə zavodunda mənim təbiət, insanlar
və sənaye işləri ilə ilk təəssüratlarım
formalaşdı", - deyə Dmitri sonralar
xatırlayırdı.
"Anamın xatirəsinə
onun sonbeşiyindən"
O,
gimnaziyaya erkən daxil olub. Əvvəlcə çox cidd-cəhdlə
bütün elmlərə maraq göstərib. Lakin tezliklə
onun sevmədiyi fənlər özünü göstərib.
Onu xüsusən də latın
dili təngə gətirmişdi. Dmitri bu fəndən nadir hallarda
kafi qiymət alıb. Atasına olan hörmətə görə
dərslərindən daim geridə qalan Dmitrini ikinci sinifdə
saxlamayıblar və ya məktəbdən qovmayıblar. Tezliklə o fizika, riyaziyyat,
coğrafiya, astronomiya, tarixlə maraqlanmağa başlayıb.
O, artıq dərslərində uğurlar qazanıb. Dmitrinin
buraxılış attestatında
yalnız iki fəndən - ilahiyyat qanunları və rus ədəbiyyatından
kafi qiymətlər yazılıb. Mendeleyevin stili nə qədər
ağır olsa da, obraz və fikirlərlə zəngin idi. Sadəcə
o, çox vaxt bir cümlə ilə daha çox fikir
çatdırmağa can atırdı.
O, özünün sulu məhlullara
dair ilk ən böyük elmi işini anasının xatirəsinə
həsr edib. "Bu tədqiqat mənim anamın xatirəsinə onun sonbeşiyindən ithaf
olunur. Anam zavod işlərini
aparmaqla məni yalnız öz əməyi ilə
böyüdə, mənə
nümunəvi tərbiyə verə, sevgi ilə səhvlərimi
düzəldə bildi. Anam son qüvvəsini və
vəsaitini sərf etməklə məni elmə vermək
üçün Sibirə gətirdi. Ölərkən isə
boş xəyallardan qaçmağı, yalnız əməklə
məqsədə çatmağı, sözdə deyil, səbirlə
ilahi və elmi həqiqəti axtarmağı vəsiyyət
etdi. Çünki o yaxşı başa düşürdü
ki, elmin köməyi ilə, zorakılıq olmadan, sevgi ilə
səhvlər və bütün xürafat aradan qalxır və
əldə olunmuş həqiqətin müdafiəsi, gələcək
azad inkişaf, ümumi rifah və daxili xoşbəxtliyə
nail olunur". D.Mendeleyev anasının vəsiyyətini
müqəddəs hesab edirdi.
Dmitri
15 yaşında gimnaziyanı başa vurub. Lakin əvvəlcə
ağır bədbəxtçiliklə üzləşib,
atası, daha sonra bacısı vəfat edib, bu azmış
kimi, hazır məhsulların saxlandığı
şüşə zavodu da tam yanıb. Özünün
sonbeşiyni çox sevən, onun istedad və əməksevərliyinə
inanan Mariya Dmitriyevna risk edərək bütün istehsal
işlərini ləğv edir, Dmitri və qızı
Lizanı da özü ilə götürərək Moskvaya
qardaşının yanına gedir.
Lakin o zaman Tobolsk gimnaziyasının məzunlarına
yalnız Kazan Universitetinə daxil olmağa icazə verilirdi.
Anası Dmitrinin Tibb-Cərrahiyyə Akademiyasında oxuması
üçün onu Peterburqa gətirir. Lakin cəmi bircə dəfə
anatomiya dərsində iştirak edən Dmitri meyitlər
üzərində elm öyrənə bilməyəcəyini
özü üçün birdəfəlik müəyyənləşdirib.
O, tezliklə bir vaxtlar
atasının oxuduğu Peterburq Pedaqoji İnstitutuna daxil olur.
Dmitrini
yenə də bədbəxtçilik yaxalayır. 1850-ci ilin
payızında anası, daha sonra isə Dmitriyə maddi
yardım göstərən dayısı Vasili də vəfat
edirlər. Dmitri
başını güclə saxlayır. Tezliklə onun 25
yaşlı bacısı Liza da vərəmdən vəfat
edir. Həkim Dmitrinin də vərəmə tutulduğunu
aşkar edir. Lakin Mendeleyev
ruhdan düşmür, təhsilini davam etdirir, çox oxuyur,
kimyəvi araşdırmalara qapılır və hətta institutu qızıl medalla bitirə
bilir. Mendeleyev 21 yaşında
buraxılış imtahanlarını müvəffəqiyyətlə
verir və onun izomorfizmə həsr olunmuş diplom işi elmlər
namizədi elmi dərəcəsinə layiq
görülür.
"Atom sisteminin
Koperniki"
Tələbəlik
illərində Mendeleyev iki elmi əsər yazıb:
"İnsan təbii varlıq kimi" və "Peterburq
quberniyasının gəmiriciləri". Dərslik kimi qəbul
olunan birinci elmi iş fəlsəfə və təbiətşünaslığın
ümumi problemləri ilə bağlı idi. İkinci isə
o vaxt az uğurların qazanılmadığı bioloji sistemləşdirməyə
həsr olunmuşdu.
Mendeleyevin
onu elm dahilərinin ilk sırasına çıxaran başlıca elmi nailiyyəti nədir?
Nüfuzlu xarici mütəxəssislərin sorğularına əsasən,
o, XIX əsrin ən görkəmli, ən böyük alimi
hesab olunub. Məşhur ingilis
alimi və filosof Con Bernal məhz Mendeleyevi "Atom sisteminin
Koperniki" adlandırıb.
Mendeleyevin başlıca elmi xidməti
ondadır ki, o, dağınıq kimyəvi elementlər
xaosundan dövri sistemin mükəmməl binasını
yaradıb. Dünyanın kimyəvi
lövhəsinə məhz bu cür işıq
salınıb. Mendeleyev bir qutu kartı
götürərək onların hər birinin üzərində
o zaman elmə məlum olan 63 elementin xassələrini
yazıb. O, hər dəfə bu işi təkrar-təkrar
icra edib. Nəticədə bu "element pasyansı" mükəmməl
bir sistemi ortaya çıxarıb. Mendeleyev ilk dəfə bu
sistemi yuxuda görüb və oyanaraq gördüklərini
kağıza köçürüb və 1869-cu ildə müvafiq məqaləsini
dərc etdirib. İlk baxışdan hər şey bununla
bitib...
Lakin heç də belə deyil. Mendeleyevə qədər
dövri sistemə dair öz variantlarını təklif edənlər
olub. Mendeleyevin kəşfinə ən
yaxın alman alimi Lotar Meyer olub. Meyerin cədvəli
o zaman elementlərin təsnifatına dair ilk nümunədir. Lakin Mendeleyevin cədvəli
ideal sistem olub. Artıq elmə məlum olan elementlər
deyil (kartlara daxil olmuş), həm də "gözəgörünməz"
elementlər də bu sistemdə
əksini tapmışdı, Mendeleyev nəzəri olaraq onların varlığını
söyləyirdi, lakin bu naməlum elementlərin
varlığını hələ heç kim sübut etməmişdi. Onların
varlığı və xassələri yalnız dövri
sistemin yaradıcısının zəkası və yalnız
onun iradəsi ilə, onun dünya quruluşuna dair təsəvvürləri
ilə müəyyən olunurdu. Mendeleyev
"qabaqcadan görən" rolunda çıxış edərək
riskə gedirdi. Bütün bunlarla yanaşı o, nəzəri
olaraq bəzi məlum
kimyəvi elementlərin atom çəkilərini dəqiqləşdirib.
Mendeleyev cəsarətlə hələ elmə
məlum olmayan elementlərdən bəzilərinin - qallium,
skandinium, germaniumun kimyəvi xassələrini əvvəlcədən
xəbər vermişdi və yanılmamışdı. Bir qədər sonra isə o, zamanı qabaqlayaraq hələ
kəşf olunmamış 8 elementin mövcudluğunu xəbər
vermişdi ki, onların da arasında polonium, astat, texnesium,
fransium var idi. Onun sistemi eksperiment yolu ilə yoxlanıla və təkzib
oluna bilərdi. Lakin Mendeleyev bütün bunları bir
neçə il ərzində dəfələrlə
götür-qoy etmişdi. Və harmonik dünya sisteminin
mövcudluğu onu ruhlandırırdı.
Sonrakı illərdə cədvəldəki
boş xanalar "öz sahiblərini tapırdı".
Məhz yeni elementlərin yer alacağı boş xanalar Mendeleyevin dahiyanə
ideyası idi. Mendeleyevin cədvəli gələcəyi
qabaqlayırdı! Son vaxtlara qədər
alimlər Mendeleyev cədvəlinin gizli mənasının
sirrini açmağa çalışırlar; hər il bu mövzuya yüzlərlə elmi məqalə
həsr olunur. Bir çox məqamlar hələ
də sirr olaraq qalmaqdadır. Bu cədvəl
həm də səmərəli yeni kəşflər vəd
edir.
Rusiya
elmini dünyada tanıdan alim
Mendeleyev
yaradıcılığının çiçəklənməsi
rus mədəniyyətinin "qızıl əsri"nə
təsadüf edir, lakin Rusiya elminin dünyada daha çox
tanınması məhz Mendeleyevin sayəsində olub.
O, rus elmi fikrinin inkişafı üçün çox
işlər görüb.
"D.Mendeleyevin Peterburq Universitetindəki
parlaq mühazirələri unudulmazdır... Bu mühazirələrdə
kimyəvi element abstrakt, kosmosdan alınmış bir obyekt kimi
yox, bütöv
varlığın - planetin ayrılmaz tərkib hissəsi
kimi təqdim olunurdu. Bu mühazirələrdə nə qədər
fikirlər və rəylər doğulurdu, mühazirəçi
özünün
məntiqi fikirləri, özünün
bütün şəxsiyyəti və aydın, parlaq
siması ilə tələbələrə təsir edirdi", - deyə
Mendeleyevin tələbəsi olmuş akademik V.Vernadski sonralar
yazırdı. Təsadüfü deyil ki,
Vernadski geokimyanın əsas yaradıcılarından biri oldu
və biosfer haqqında geokimyəvi təlim yaratdı.
Maraqlı faktdır ki, Mendeleyevin əsərlərinin
25 cildi arasında yalnız bir cild kimyəvi elementlərin
dövri sisteminə həsr olunub, iqtisadi mövzulara isə o,
4 cild həsr edib.
Mendeleyev ümumi, qeyri-üzvi və üzvi kimya, mineralogiya,
meteorologiya, geofizika, hidrodinamika, hava uçuşu, kimya texnologiyası, neft kimyası,
metrologiya, sosiologiya, kənd təsərrüfatının
iqtisadiyyatı və sair sahələrdə bir sıra orijinal
elmi əsərlər yazıb.
O, tükənməz enerjili, yorulmaq bilməyən,
şaxta və neft buruqlarında gəzməyə, hava
şarında səmaya qalxmağa hazır olan, yeni cihazlar və
texnologiyalar kəşf edən, Şimal dəniz yolunun öyrənilməsi
layihəsində iştirak edən bir alim idi.
"Başqaları
üçün yaradılanlarla fəxr edin"
Sağlığında onu dahi
adlandırıblar. O isə zarafatla yaxasını
qırağa çəkərdi: "Dahi? Hansı
dahi?! Bütün ömrü boyu işləmişəm,
bu da sizə dahi". O, hər hansı fövqəltəbii
istedadı ilə özünü başqalarına
qarşı qoymurdu. Qeyd edirdi ki,
öz-özlüyündə insan olmur - "Yalnız birlikdə
olanda - insanıq". Mendeleyev eqoistik fərdiyyətçiliyi
rədd edirdi: "Başqaları üçün
yaradılanlarla fəxr edin".
Mendeleyev özündən sonra 500-dən
artıq çap məhsulu qoyub və kimya, fizika, kimya texnologiyası,
metrologiya, hava uçuşları, meteorologiya, kənd təsərrüfatı,
iqtisadiyyat, xalq maarifi və digər elmi istiqamətlər
üzrə fundamental tədqiqatların müəllifi olub.
Alim məhlullar nəzəriyyəsinin əsasını
qoyub, neftin fraksiyalara ayrılmasının sənaye üsulunu
təklif edib, torpaqların suvarılması, mineral gübrələrdən
istifadə olunmasını təbliğ edib. Mendeleyev nadir elmi təfəkkür sahibi olub, o,
özünün elmi yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticələrini
ağlasığmaz dərəcədə əvvəlcədən
görüb.
1857-ci ildə Mendeleyev Peterburq Universitetinin
dosenti olur, 1859 - 1861-ci illərdə Fransa və Almaniyanın
müxtəlif universitetlərində elmi təcrübədə
olub. 1859-cu ildə mayelərin
sıxlığını müəyyən etməyə
imkan verən cihazı - piknometri yaradıb. 1860-cı ildə
mayelərin mütləq qaynama - kritik temperaturunu kəşf
edib. 1863-cü ildə
onun "Üzvi kimya" kitabı çapdan
çıxıb və tezliklə Demidov mükafatına layiq
görülüb. 1864-cü ildə
Peterburq Texnologiya İnstitutunun kimya professoru seçilib.
Mendeleyev digər ali məktəblərdə
də dərs deyib.
1865-ci ildə Mendeleyev "Spirtin su ilə
birləşməsi" mövzusunda doktorluq
dissertasiyasını müdafiə edib.
Bu elmi işində o, özünün məhlullar nəzəriyyəsinə
dair təliminin əsaslarını
işıqlandırıb. Elə həmin il 32 yaşlı Mendeleyev Peterburq
Universitetinin professoru seçilib və özünün
"Kimyanın əsasları" klassik kitabını
yazmağa başlayıb. Bu kitab Mendeleyevin
sağlığında Rusiyada 8 dəfə, 5 dəfə isə
ingilis, alman və fransız dillərində çap olunub.
Mendeleyevin 1869-cu ildə
kimyaçıların səssiz kompüteri hesab olunan elementlərin
dövri sistemini kəşf etməsi XIX əsrdə kimya elmi
tarixində ən böyük hadisə, eləcə də
ötən minillikdə insan zəkasının ən görkəmli
nailiyyəti oldu. Böyük
alim 70-ə yaxın akademiyanın və elmi cəmiyyətlərin
üzvü olub. Mendeleyev öz
missiyasını belə müəyyənləşdirmişdi;
birincisi elmi tədqiqatlar, ikincisi isə müəllimlik.
Mendeleyevin sağlığında elementlərin
sayı 63 idi. Onun ölümündən bir il sonra onların sayı 86-ya çatdı. 1955-ci ildə amerikalı fiziklər sintez yolu ilə
əldə etdikləri elementə dahi alimin şərəfinə
"mendelevium" adını verdilər.
1984-cü
ildə YUNESKO tərəfindən D.Mendeleyev bütün
dövrlərin və xalqların ən böyük alimi elan
olunub.
Mendeleyev həyatının son günlərinə
kimi işləyib. 1907-ci ilin yanvarında
o, möhkəm soyuqlayıb. Plevrit tezliklə ağ ciyərlərin iltihabına yol
açıb. Və dahi alim fevralın 7-də
73 yaşında vəfat edib. Onu anası və
oğlunun məzarı yanında dəfn ediblər. Son nəfəsinə kimi elmi və
pedaqoji fəaliyyətini davam etdirən Mendeleyev
ölümündən bir qədər əvvəl öz həyat
yoluna belə qiymət vermişdi: "Özüm də təəccüblənirəm,
elmi fəaliyyətim dövründə mən nələri
etməmişəm və düşünürəm ki,
yaxşı etmişəm".
Azərbaycan
müəllimi.- 2012.- 27 yanvar.- S.3.