Pedaqoji mətbuatın Azərbaycan ali təhsil sisteminin inkişaf tarixində və onun aktual problemlərinin həllində tutduğu mövqe

Azərbaycan Respublikası müstəqil dövlət kimi bərpa olmasının artıq 3-cü onilliyinə qədəm qoyur. Bu zaman kəsiyində Azərbaycan dövləti özünü təsdiq etmiş, çoxsaylı problemləri dəf edərək dünya dövlətləri sırasında özünə müvafiq yerini tutmuşdur. Digər sahələrdə olduğu kimi, təhsil sahəsi də inkişaf mərhələsi keçmiş və dövlətin yürütdüyü müvafiq təhsil siyasətinin nəticəsi kimi uğurlu göstəricilərə nail olmağı bacarmışdır. Məlumdur ki, təhsil sistemi ölkənin sosial, iqtisadi, siyasi və mədəni səviyyəsi ilə əlaqədar təşəkkül tapır və inkişaf edir. Sovet dövründə təhsil sistemimiz beş dəfə yenilənmişdir: 1921-ci, 1958-ci, 1966-cı, 1984-cü, 1988-ci illərdə. Respublikamızda dövlət müstəqilliyi elan ediləndən sonra 1992-ci ilin dekabrında növbəti dəfə "Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edildi. Bununla da təhsilimizin inkişafında tamam yeni dövrə qədəm qoyuldu. Təhsil sisteminin köhnə şablonlardan azad edilərək yeniləmməsi və yeni ictimai-iqtisadi şəraitin tələblərinə uyğun şəkildə formalaşdırılmasına başlandı. O zaman ulu öndər Heydər Əliyev öz nitqlərinin birində böyük uzaqgörənliklə bildirmişdi: "İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir".

Doğrudan da, güclü iqtisadiyyata nail olmaq üçün birinci növbədə insan kapitalına sərmayə yatırmaq lazımdır. Bu, inkişaf etmiş dövlətlərin sosial siyasətinin təməl prinsiplərindən birini təşkil edir. "İnsan kapitalı" termini XX əsrin ortalarında elmi dövriyyəyə gətirilib və daha çox iqtisadi anlayış kimi işlədilir. İqtisadiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları Teodor Şults və Harri Bekker bu sahədə geniş elmi araşdırmalar apararaq "insan kapitalı"nın bütün digər kapitalların fövqündə durduğunu elmi şəkildə əsaslandırmışlar.

Azərbaycan dövləti müasir dövrdə özünün intellektual resurslarının yetişdirilməsində daha çox maraqlıdır və insan kapitalının səmərəli təmərküzləşməsi və istifadəsi üçün müvafiq təhsil siyasətini həyata keçirməyə, xüsusilə ali təhsil sisteminin inkişafını haqlı olaraq sürətləndirməyə başlayıb.

Təhsilin, elmi fikrin humanistləşməsi YUNESKO-nun bütün fəaliyyətinin ana xəttini təşkil edir. Təşkilatın 9 oktyabr 1998-ci ildə qəbul etdiyi "XXI əsr üçün ali təhsilə dair Ümumdünya Bəyannaməsi: yanaşmalar və əməli tədbirlər" sənədi bu sahədə işləmələrin çoxdan vüsət aldığını göstərməkdədir.

Müşahidələr göstərir ki, təhsilin fəlsəfi problemlərinin araşdırılması sahəsində görünməmiş canlanma mövcuddur. YUNESKO son 10 ildə müasir təhsilin, xüsusilə də ali təhsilin idealları, prioritetləri məsələsini dönə-dönə qabardır. Avropa dövlətlərinin vahid iqtisadiyyata, valyuta və gömrüyə keçidinin ardınca əmək bazarında insan kapitalının dövriyyəsində qarşıya çıxan çətinlikləri dəf etmək üçün vahid Avropa təhsil məkanının yaradılması, beləliklə də müxtəlif millətlətin bir yerdə təhsil alması və sosial sektorda bərabər çalışmağa başlaması təhsildə humanizm prinsiplərinin inkişafına böyük təkan verdi.

Ali təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi, onun Avropa təhsil məkanına inteqrasiya yollarının axtarışında olan Azərbaycan dövləti də 2005-ci ildə "Boloniya bəyannaməsi"ni imzalayaraq ali təhsil sisteminin Avropa təhsil sisteminə inteqrasiyası sahəsində mühüm bir addım atmış oldu və ali təhsilimizi Avropa ölkələrinin təhsil standartlarına uyğunlaşdırmaq sahəsində üzərinə bir sıra öhdəliklər götürdü. Bu öhdəliklərdən biri də təhsilin sosial yönümlülüyünün təmin edilməsi idi.

Prezident İlham Əliyev öz çıxışlarının birində bildirmişdir: "Bizim iqtisadi uğurlarımız sosial məsələlərin həllinə də öz təsirini göstərir. Bütün bunlarla bərabər, humanitar sahəyə böyük diqqət göstərilməlidir və ilk növbədə təhsilə. Mən buna bir də qayıtmaq istəyirəm, tam əminəm ki, bizim gələcəyimiz təhsillə bağlıdır".

Çox keçmədi ki, Azərbaycan Avropa təhsil məkanına mərhələli şəkildə inteqrasiyanın həyata keçirilməsilə bağlı mühüm addımlar atmağa başladı.

Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin "Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında" imzaladığı 31 yanvar 2008-ci il tarixli sərəncam qarşıda duran vəzifələri müəyyən edirdi.

19 iyun 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi yeni Təhsil Qanununu təsdiq etdi. Bu Qanun vətəndaşların Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında təsbit olunmuş təhsil hüququnun təmin edilməsi sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplərini və təhsil fəaliyyətinin tənzimlənməsinin ümumi şərtlərini müəyyən etdi. Ardınca Prezidentin "2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı"nın qəbul edilməsi haqda sərəncamı və "Ali təhsil müəssisələrində yeni maliyyələşmə mexanizminin tətbiq edilməsi barədə" fərmanı ölkəmizdə aparılan təhsil islahatlarının uğurundan xəbər verirdi.

Yuxarıda da qeyd etiyimiz kimi, hazırda Avropada təhsilin "beynəlmiləlləşməsi" prosesi gedir. Bu, əsasən, Avropa ölkələrinin inteqrasiyası ilə əlaqədar olub, təbii xarakter daşıyır. Elə Avropa Şurasının əsas məqsədi də humanitar sahədə əməkdaşlığın inkişafına yardım etməkdir. Təbii olaraq, Azərbaycan bu prosesdən geri qala bilməz, buna görə də mövcud sahədə Avropa ölkələri ilə əməkdaşlığı hər zaman yüksək səviyyədə həyata keçirir.

Ümumiyyətlə, təhsilin və tərbiyənin hunanistləşməsi tendensiyası vətəndaş cəmiyyətinin sosial-mədəni mühitinin bir tələbi kimi, əsasən ali təhsil sistemində formalaşır. Şəxsiyyətin azad və hərtərəfli inkişafının, onun cəmiyyətin ictimai həyatında iştirakının təminatı məhz bu tendensiya ilə bağlıdır. Pedaqoji fikrin görkəmli nümayəndələrinin yaradıcı irsini öyrənərkən humanizm ideyalarına rast gəlmək mümkündür ki, bunun da öyrənilməsi hazırkı dövrün pedaqoji problemlərində aktuallıq kəsb edir.

Azərbaycan milli pedaqogikasında humanizm ideyalarının genezisinə nəzər salanda aydın olur ki, o heç də yüksələn xətt üzrə getməyib, əksinə, dövrün tələblərinə uyğun olaraq, mürəkkəb, enişli-yoxuşlu yol qət edib, bəzən uğurlu, bəzən müvəffəqiyyətsizliklərlə dolu olub: hər dövrün müəyyən mərhələsində humanizm ideyalarının gah artma, gah azalması ilə müşayiət olunan müxtəlif səviyyələri məqbul hesab olunmuşdur. Amma qəbul etmək lazımdır ki, Azərbaycanın ali təhsil sistemində humanizm ideyaları, həmçinin açıqfikirlilik, tolerantlıq, mədəni müxtəliflik, sosial məsuliyyət çar Rusiyası dövründə də, xüsusilə sovetlər dönəmində xalqlar dostluğu ideologiyası çərçivəsində davamlı sınaqlardan keçmiş və bu proses məhz vahid təhsil mühitinin sayəsində tam formalaşmağı bacarmışdır. Məhz bu amil deməyə əsas verir ki, Azərbaycan ali təhsil sistemində humanizm və tolerantlığın tarixi uzunömürlü olduğu qədər möhkəm və sarsılmazdır. Azərbaycan pedaqogikası tarixində humanizm ideyalarının genezisinin ayrıca təhlil olunması həmin tendensiyaların mahiyyətini üzə çıxarmağa, onu müəyyən qanunauyğunluq halında öyrənməyə imkan verir. Belə bir aktual problemin araşdırılması üçün də elə bir mənbə tələb olunur ki, orada problem sırf pedaqoji mövqedən təhlil olunsun və tarixi ardıcıllığı olan materiallarla zəngin olsun. Fikrimizcə, bunun üçün ən optimal vasitə pedaqoji mətbuatdır. Məhz pedaqoji mətbuatda dövrün aktuallıq kəsb edən məsələlərinə obyektiv yanaşma mütəxəssis şərhləri əsasında işıqlandırılmışdır. Etiraf etmək lazımdır ki, kifayət qədər aktual olan haqqında danışdığımız mövzu təhsil problemlərinə həsr olunmuş elmi tədqiqatların xaricində qalmış və araşdırma predmeti olmamışdır. Halbuki Azərbaycanın müasir təhsil sistemi və onun inkişafı haqqında danışarkən pedaqoji mətbuatın bu sahədə oynadığı rolu görməzlikdən gəlmək ədalətsizlik olar.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək yerinə düşər ki, "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" sərlövhəli məqaləsində bu problemə toxunan akademik R.Mehdiyev haqlı olaraq yazır: "Son beş ildə Azərbaycanda müdafiə edilmiş dissertasiyalar arasında elələri var ki, tragikomik təsir bağışlayır. Xüsusilə filologiya sahəsində hansısa yazıçının "yaradıcılıq yolu"na həsr olunmuş dissertasiyaları qeyd etmək istərdim. Adları qədər özləri də bəsit olan bu dissertasiyalar elmi tədqiqatdan daha çox son dərəcə zəif yazılmış publisistik yazıları xatırladır. Eyni mənzərə ictimai və humanitar elmlərin digər sahələrində də müşahidə olunur". Doğrudan da bəzi elmi tədqiqatların mövzusuna baxarkən onun aktuallıq kəsb etmədiyi, araşdırılması tələb olunan mövzuların isə diqqətdən kənarda qalması təəssüf hissi doğurur.

Boloniya Bəyannaməsinin müvafiq müddəalarını daha səmərəli həyata keçirmək məqsədilə ölkə Prezidenti tərəfindən "Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında" sərəncam imzalanmış və müvafiq olaraq "2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı" təsdiq edilmişdir. Göründüyü kimi, qarşıya qoyulan məqsəd ölkənin ali təhsil sisteminin Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası proseslərinin sürətləndirilməsi, ölkə iqtisadiyyatının inkişaf tələblərinə uyğun yüksək hazırlıqlı kadrlara tələbatının ödənilməsi və əhaliyə müasir standartlar səviyyəsində təhsil almaq imkanı yaradan səmərəli ali təhsil sisteminin formalaşdırılmasıdır.

Pedaqoji mətbuatın əsas əhəmiyyəti ondadır ki, burada problemə müxtəlif baxışlar, yeni yanaşmalar mövcud olur və təhsil sahəsində gedən innovativ proseslər haqda onun mənfi və müsbət cəhətlərini saf-çürük edən mövqelər yer alır. Həm də pedaqoji publisistikanın mahiyyəti pedaqoji fikrin bədii-emosional və peşəkar elmi tərzdə ifadə olması ilə fərqlənir ki, bu da həm ictimai rəyin, həm də sırf pedaqoji şüurun formalaşmasına öz təsirini göstərməsindədir.

Pedaqoji mətbuat özünün spesifikliyi ilə fərqlənən ayrıca publisistik sahə təşkil edərək elmi əhatəliliyinə və təsir publikasına görə aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirdiyini görmüş oluruq:

a) informativ - pedaqoji mətbuat hər zaman dövrün aktual problemləri, həlli yollarını, aparılan islahatların effektini, gələcək perspektivləri və elmi-pedaqoji əhəmiyyətə malik yenilikləri geniş əhatə edərək oxucu kütləsinə lazımi məlumatı ötürmə qabiliyyətinə malik olur.

b) formalaşdırıcı - müasir pedaqoji problemlər üzrə ictimai rəyi formalaşdıran funksiyanı yerinə yetirir.

c) öyrədici - təlim, tərbiyə, təhsil və psixoloji inkişaf kateqoriyalarından hər hansı birinin nəzəri və ya praktiki probleminə yaradıcı yanaşan və həmkarları üçün yenilik kimi qəbul oluna bilən mütəxəssis baxış bucağının ideya məhsulu kimi xarakterizə olunur.

d) diaqno-proqnoztik - problemin hazırkı aktual vəziyyətini təsvir edir və analitik mühakimə yürütməklə təhsilin sonrakı inkişafını proqnozlaşdırıb problemə diqqəti cəlb etmək məqsədini özündə ehtiva edir.

e) inteqrallaşdırıcı - mübahisə obyekti olan pedaqoji problemə ekspertlərin və ya müstəqil mühakimə yürüdən müəlliflərin bir neçə mövqedən fərdi yanaşma tərzləri və ya polemikaların aparılması məsələ ətrafında müəyyən ortaq nəticəyə gəlməni sürətləndirir və s.

Məsələn, "Azərbaycan müəllimi" qəzetinin 1992-ci il yanvar sayında işıq üzü görmüş "dəyirmi masa"da sovet dövrünün diqtə etdiyi təhsil sistemində, onun strukturunda, məzmununda, proqram və dərsliklərdə təkmilləşdirilmənin tez bir zamanda vacibliyi ictimaiyyətə çatdırılır.

Sirr deyil ki, müasir dövrümüzdə mövcud olan şərait təhsilin və təhsil ocaqlarının yeni sosial və mədəni dəyərlər məxrəcində formalaşmasını tələb edir. Ali təhsil sosial-mədəni fenomen olaraq insan şəxsiyyətinin formalaşmasında önəmli faktor rolunu oynayır. Qloballaşma ilə bilavasitə bağlı olan Boloniya prosesi təhsil kontekstində milli mədəniyyət, əxlaq və etik dəyərlərə güclü təsir göstərəcəyi şübhəsizdir. Azərbaycanın elm və təhsil məkanında keyfiyyətcə yeni, zamanın tələbinə uyğun elmi innovasiya və idarəçilik siyasətinin həyata keçirilməsi də çox vacibdir. Məhz bunun üçün Azərbaycan ali təhsil sisteminin Avropa təhsil məkanına inteqrasiya üzrə fəaliyyət istiqamətləri üzərində işləyərkən təhsildə milli xüsusiyyətlərin saxlanılması şərtilə, bu sahədə lider olan güclü dövlətlərin elmi innovasiyalarının operativ şəkildə tətbiqi zamanı məhz pedaqoji mətbuatın rolundan yararlanmağı məqsədəuyğun hesab edirik.

Ali təhsilin inkişafının və modernləşməsinin mühüm istiqamətlərindən biri kimi, bu sahədə ölkənin pedaqoji fikrinin və təcrübəsinin öyrənilməsi və onun ali təhsil sistemində müasir tolerant düşüncənin formalaşması prosesində qarşıya çıxacaq çətinliklər zamanı tətbiqinə cəhdlər edilməsi məqsədəuyğundur. Pedaqoji mətbuat təhsildə milli xüsusiyyətləri saxlamaqla innovasiyaların geniş şəkildə tətbiq olunmasına imkan verən sosial-mədəni tribunadır. Orada səslənən tənqidi fikirlərə etinasız yanaşmamaq, qaldırılan aktual məsələlərə biganə qalmamaqla ali təhsil sistemimizdə baş verən nöqsanların aradan qaldırılmasında elm ictimaiyyəti ilə əməkdaşlıq kimi vacib məqamı nəzərdən qaçırmamaq istənilən pedaqoji problemin həlli istiqamətində irəliyə doğru daha bir addım atmaq deməkdir.

Nurlan MƏMMƏDOV,

Bakı Slavyan Universitetinin doktorantı

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 19 aprel.- S.7.