Ali təhsil sistemində yeni texnologiyalar və elmmetrik meyarlar

"Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" inkişaf konsepsiyasının hədəflərinin formalaşmasında əsas prioritetlər innovasiya cəmiyyətinin yeni mərhələsinin-biliyin generasiyası, yayımı və istifadəsi əsasında qurulmuş iqtisadiyyatın formalaşmasına yönəldilmişdir. Unikal vərdiş və qabiliyyətlərin formalaşması və daima yeniləşməkdə olan fəaliyyət sahələrinə adaptasiya olunması, yüksək peşəkarlıq və s. əsas istehsal resurslarının, maddi firavanlığın və şəxsiyyətin ictimai statusunun mahiyyətini təşkil edir. İntellektual fəaliyyətə investisiya, resursların ən səmərəli yerləşdirilməsi üsuluna çevrilir. İstehsalın intensivləşməsi və elmi-texniki tərəqqinin nəticələrindən istifadə innovasiya siklinin kəskin ixtisarına və texnologiyaların yeniləşmə tempinin sürətlənməsinə səbəb olur. Dünyada gedən innovasiya proseslərində Azərbaycanın yeri ölkənin mövcud iqtisadi, intellektual və təhsil potensialına uyğun olmalıdır. Keçid dövründə "fundamental tədqiqatlar-tətbiqi tədqiqatlar-sənaye istehsalı" siklinin komponentləri arasında əlaqələr zəifləmişdir. Elm və təhsil arasındakı əlaqələrin zəifləməsinin nəticəsidir ki, elm-təhsil-istehsalat simbiozundan yaranan sinergetik effekt kifayət qədər yüksək deyildir. Elmi tədqiqat sektorunun inkişaf tempi ölkə iqtisadiyyatının güclü inkişaf tempindən və sahibkarlığın yeni texnologiyalara olan ehtiyaclarından geri qalır.

Müasir ali təhsil sisteminin əsas vəzifəsi tələbənin yaradıcı aktivliyinin, hazırcavablığının, təşəbbüskarlığının və peşə sahəsinə adaptasiya olmaq bacarığının inkişafını təmin edə biləcək pedaqoji şəraitin yaradılmasıdır. Ali təhsil müəssisələrinin dinamik inkişafını təmin edə bilən mütərəqqi pedaqoji texnologiyaların işlənməsi və tətbiqi təhsil sisteminin əzəli prioritetlərindəndir. Pedaqoji texnologiya anlayışı tədris-tərbiyə vasitələri, üsul və formalarının müəyyən düzümünü və əlaqələrini müəyyən edən psixoloji-pedaqoji təsisatlar məcmusunu əhatə edir. Pedaqoji texnologiya bir tərəfdən ən rasional tədris üsullarını tədqiq edən elm, digər tərəfdən isə təhsil prosesinin prinsipləri, üsulları və tənzimləyici sistemləri kimi fəaliyyət göstərməlidir.

Beynəlxalq praktikada bir sıra mütərəqqi pedaqoji texnologiyalar, o cümlədən: şəbəkə texnologiyası, kollektiv istifadə mərkəzləri, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları, şəxsiyyət yönümlü texnologiyalar, tədqiqat yönümlü texnologiyalar, intellekt-kart texnologiyası, "portfolio" texnologiyası, "keys" texnologiyası, modul texnologiyası, "debat" texnologiyası, pedaqoji emalatxana və ustad-sinif texnologiyası, reytinq texnologiyası, pedaqoji dizayn texnologiyası və s. geniş tətbiq tapmışdır. Bu texnologiyaların hansının harada tətbiqi ali məktəbin spesifik xüsusiyyətləri ilə müəyyən olunur. Azərbaycan Texniki Universitetində mütərəqqi təhsil texnologiyaları sistemləşdirilərək universitet üçün xarakterik sayılan aşağıdakı yeddi vacib istiqamət üzrə tətbiq olunur.

1. Yeni tədris texnologiyalarında istifadə olunan resursların, o cümlədən də proqram-aparat (SoftWare və HardWare) vasitələrinin fiziki və mənəvi baxımdan yüksək dəyərini nəzərə alaraq onlardan istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin birinci vacib istiqaməti kimi AzTU-da şəbəkə texnologiyaları və kollektiv istifadə mərkəzlərinin yaradılmasına xüsusi önəm verilir.

Son illərdə AzTU-da beynəlxalq standartlara cavab verən bir sıra mərkəz və şəbəkələr yaradılmışdır: Elektron təhsil sistemi,Virtual-layihə-texnoloji tədris mərkəzi, Rəqəmli yayım və rəqəmli abunəçi avadanlıqları bazasında ATS şəbəkəsi, Korporativ televiziya mərkəzi,Telekonfrans texnologiyaları mərkəzi, Bulud informasiya təhlükəsizliyi sistemi, Enerji Sistemləri Laboratoriyası. Müasir proqram-aparat vasitələri ilə təmin olunmuş bu qurumlar əsasən beynəlxalq və ölkədaxili donorların, qismən isə universitetin maliyyə resursları hesabına yaradılmışdır.

Elm, texnologiya və texnikanın prioritet istiqamətləri üzrə kadr hazırlığının ən son nailiyyətlərindən biri də universitetlərin idarə olunmasının avtomatlaşdırılmış sistemi-Elektron Universitetdir (EU). EU anlayışı faktiki olaraq təhsilin distant və onlayn formalarının inkişafının yeni mərhələsini əhatə edir. AzTU-da Elektron Universitet layihəsi üzərində Koreyanın beynəlxalq əməkdaşlıq təşkilatı KOİCA ilə birlikdə aktiv tədqiqatlar aparılmış, universitetin hər bir funksional bölməsi üzrə müvafiq altsistemlər işlənmişdir. Funksional altsistemlərin əlaqələndirilməsi akademik idarəetmə, qrupWare, Portal sistemləri və ümumi verilənlər bazası vasitəsilə həyata keçirilir.

Tədris prosesində yeni texnologiyaların tətbiqi və transferi, texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılmış layihələndirilməsi və idarə olunması, tələbələrdə unikal vərdişlərin və qabiliyyətlərin formalaşdırılması, ixtisasartırma və yeni ixtisasalma, elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması və digər əlaqədar fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi məqsədilə müstəqil "Virtual-layihə-texnoloji tədris mərkəzi" (VLTTM) yaradılmışdır. VLTTM-in bazasında AzTU-nun professor-müəllim heyəti və tələbələri hüquqi bir-birindən asılı olmayan müəssisələrin, o cümlədən də Amerikanın "HAAS Automation", Almaniyanın "R.&S.Keller Gmbh", İsveçrənin "Abplanalp Engineering AG" və digərləri ilə birlikdə virtual müəssisə təşkil edərək real vaxt rejimində, informasiya mübadiləsinin vahid standartları çərçivəsində birgə layihələr həyata keçirmək imkanlarına malikdirlər.

Enerji sistemləri laboratoriyası energetika sahəsinin bir çox problem məsələləri üzrə təhlil aparmaq və böyük enerji sistemlərini analiz etmək imkanlarına malikdir. Qabaqcıl mühafizə sistemlərini optimallaşdırmağa şərait yaradan bu sistem qarşılıqlı tərəfdaşlıq proqramı çərçivəsində ABŞ-ın "General Elektrik Digital Enerji" və ETAP şirkətləri tərəfindən AzTU-ya hədiyyə edilmişdir. ESL regionda ilk treninq - tədris laboratoriyası olduğundan bir çox ölkələrdə bu laboratoriyanın açılışı maraqla izlənilmişdir.

İnformasiya təhlükəsizliyinin bulud sistemi - Huawei VDİ E6000 universitetin kompüter şəbəkəsini virtual bulud-informasiya təhlükəsizliyi sistemi altında birləşdirmişdir.

Təhsil qurumlarının maddi-texniki və tədris metodiki bazalarının inteqrasiyası ali təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və nəticələrinin tanınması nöqteyi-nəzərindən texniki ali məktəblər üçün vacib əhəmiyyət kəsb edir. İnteqrasiyanı həm bir ölkə hüdudlarında, həm də təhsil sistemləri oxşar ölkələr arasında vahid təhsil məkanı yaratmaqla həyata keçirmək mümkündür. Elmtutumlu texnologiyaların işlənməsində istifadə olunan laboratoriya və eksperimental avadanlıqların fiziki və mənəvi köhnəlməsi ali məktəblər arasında kooperasiya əsasında kollektiv istifadə mərkəzlərinin, o cümlədən də superkompüter, elektron mikroskop, 3D skaner və s. ilə təchiz olunmuş mərkəzlərin, nanotexnologiya və biotexnologiya mərkəzlərinin, ali məktəb innovasiya infrastrukturlu mərkəzlərin, texnoparkların, biznes inkubatorların və texnologiyaları transfer mərkəzlərinin yaradılması məsələsini ön plana çəkir.

2. İkinci vacib istiqamət beynəlxalq standartlara cavab verən cihaz, qurğu və avadanlıqların alınması, sazlanması və tətbiqidir.

Son iki ildə AzTU-da müasir standartlara cavab verən, kompüterə çıxışı olan, lisenziyalı proqram vasitələri ilə təmin olunmuş 40-dan artıq cihaz və qurğu, 4 tədris laboratoriyası istifadəyə verilmişdir. Bu istiqamətdəki fəaliyyət universitet laboratoriyalarının, uzun müddət durğunluq halında olan, maddi-texniki bazasını yeniləşdirmək, yeni tədris texnologiyalarının tətbiqinə şərait yaratmaq baxımından yüksək səmərəliliyə malikdir. Bu fəaliyyətin gələcəkdə də uğurla davam etdirilməsi nəzərdə tutulur.

Yeni minillikdə ölkə iqtisadiyyatının inkişaf bazasını yüksək texnologiyalar təşkil edəcəkdir. Yüksək texnologiyalar biliyə söykənən iqtisadiyyatın yaranması istiqamətində irəli atılmış bir addımdır. Belə bir inkişaf elmi-texniki fəaliyyətin nəticələrinə, investisiyalara, informasiyaya və kadr təminatına olan tələblərin sərtləşməsini və yeni resursların cəlb olunmasını tələb edir. Yüksək texnologiya dedikdə yüksək elmtutumlu işləmələrdə, unikal texnoloji proseslərdə, cihazlarda və materiallarda istifadə edilən, fundamental və tətbiqi tədqiqatların beynəlxalq səviyyəsini müəyyənləşdirən müasir texnologiyalar (standart üzrə 8%-dən çox) başa düşülür. Yüksək texnologiyalara, müasir elmi-texniki və intellektual potensialdan ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının prioritet istiqamətlərində, o cümlədən də müdafiə qabiliyyətinin yüksəldilməsində geniş istifadə olunan rəqabətədavamlı məhsul istehsal etməyə imkan verən texnologiyalar aid edilir. Azərbaycan Respubilkasının Müdafiə Sənayesi Nazirliyi müəssisələrinin elmtutumlu texnologiyalar əsasında inkişafı dövlətin yüksək prioritetlərindən biridir və müdafiə sənayesi kompleksi (MSK) qarşısında qoyulmuş məsələlərin reallaşdırılmasında səmərəli iştirak edə bilən yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin yeni nəslinin hazırlanmasını tələb edir. MSK-nın inkişaf səviyyəsi ölkənin milli təhlükəsizliyinin qarantı olmaqla bərabər iqtisadiyyatın maşınqayırma, cihazqayırma, nəqliyyat, rabitə, yanacaq-enerji kompleksi kimi vacib sahələrində də elmi-texniki tərəqqinin səviyyəsini müəyyənləşdirir.

3. Üçüncü vacib istiqamət universitet əməkdaşlarının innovativ fəaliyyəti əsasında alınmış ixtira-patentlərin və layihə texnoloji işləmələrin nəticələrinin tədris prosesində tətbiqidir.

2009-2012-ci illərdə AzTU-nun əməkdaşları tərəfindən 35 ixtira-patent alınmışdır, onlardan 3-ü Avro-Asiya patentidir. Ümumiyyətlə götürdükdə isə AzTU-nun əməkdaşlarının 600-dən artıq ixtira-patenti vardır. Bu ixtiraların böyük əksəriyyəti modellər, təcrübi və həqiqi nümunələr kimi tədris prosesində və istehsalatda tətbiq olunur.

Elmin və innovasiyanın məqsədyönlü inkişafını təmin etmək, iqtisadiyyatın texnoloji modernləşdirilməsini həyata keçirmək, elmi potensialı dayanıqlı iqtisadi inkişafın əsas resurslarından birinə çevirmək prioritet əhəmiyyətli tədbirlərdir. Elmin prestijinin yüksəldilməsi məqsədilə mövcud intellektual potensialın imkanlarından rasional istifadə etməklə bərabər, elmi sferaya, dünyanın qabaqcıl elm mərkəzlərində təcrübə keçmiş, yeni informasiya texnologiyalarına və Avropa dillərinə yiyələnmiş gənc mütəxəssislərin cəlb olunmasına xüsusi fikir verilməlidir.

Effektiv elmi-tədqiqat sektoru səmərəli innovasiya sistemi ilə sırf üzvi əlaqədə fəaliyyət göstərməlidir. Ali təhsil müəssisələrinin patent aktivliyinin artırılmasına, elmi nəticələrin kapitallaşdırılmasına xüsusi diqqət verilməli, universitetlərin nəzdində vençur-innovasya müəssisələri, innovasiya texnoloji mərkəzlər, texnologiyaları transfer mərkəzləri, texnoparklar kimi innovasiya strukturlarının baza elementlərinin yaradılmasına diqqət artırılmalıdır. İnnovasiya sahibkarlığını himayə edən dövlət və vençur fondlarının yaradılması məqsədəuyğun olardı. Müəssisələrin innovasiya aktivliyinə mane ola bilən səbəblər, o cümlədən də innovasiya fəaliyyətini genişləndirmək üçün kifayət qədər vəsaitin olmaması, yeni texnologiyaların yüksək dəyəri, iqtisadi riskin və özünü ödəmə müddətlərinin çox olması, normativ-hüquqi bazanın zəif olması kimi amillərin təsiri aradan qaldırılmalıdır.

4. Dördüncü vacib istiqamət beynəlxalq layihələr əsasında Avropa təhsil məkanına inteqrasiya, tələbə və müəllimlərin mobilliyinin təmini və yeni təhsil texnologiyalarının transferidir.

Son illərdə AzTU Avropanın qabaqcıl universitetləri ilə 4 ədəd regional TEMPUS layihəsində iştirak etmişdir. Koreyanın beynəlxalq əməkdaşlıq təşkilatı KOİCA ilə "AzTU-nun təhsil informasiya sisteminin (e-universitet) yaradılması" mövzusunda layihə başa çatmaq üzrədir, nanotexnologiyaların işlənməsi və tətbiqi üzrə 2 qrant layihəsi həyata keçirilir. Cari ildə bir ədəd regional TEMPUS layihəsi Avropa İttifaqının Elm və təhsil komissiyasında müvəffəqiyyətlə ekspertizadan keçmiş, DAAD üzrə iki qrant qazanılmış və 2 layihə isə müsabiqəyə təqdim edilmişdir. Müasir texnoloji durumun ən yüksək səviyyəsi CALS (Continuous Acquisition and Life Cycle Support-Fasiləsiz Təkmilləşdirmə və Həyat Tsiklinə Dəstək) texnologiyasıdır. CALS texnologiyası məmulun yaradılması və istifadəsinin bütün iştirakçılarını kağızsız-elektron informasiya mübadiləsi əsasında, məmulun elektron təsvirinin vahid standartları çərçivəsində layihələndirmə, istehsal, istismar, satışdan sonrakı servis, təmir, bərpa və utilizasiya proseslərini həyata keçirən vahid bir kompüter təşkilatında birləşdirir. ABŞ-da CALS texnologiyalarının tətbiqinə illik investisiya bir milyard dollar təşkil edir. Beynəlxalq və milli CALS standartları məmulun, onun həyat siklinin və istehsal mühitinin informasiya modelinin formatını və məzmununu müəyyən edir. Əvvəllər elm, layihələndirmə, istehsal və istehlak ayrı-ayrılıqda, bir-birində məkan və zaman fərqində fəaliyyət göstərirdisə, CALS texnologiyaları bu mərhələlərin üst-üstə salınmasını təmin edir. CALS texnologiyasına qoşulmuş hər bir iştirakçı vahid standartlar daxilində məmulun hər hansı bir bəndini səmərəliləşdirərsə bu yenilik dərhal bütün sistemdə oz ifadəsini tapır. İstehsal və onun məhsulu özü inkişaf edən sistemə çevrilir.

CALS texnologiyalarından istifadə, keyfiyyətin və riskin idarə olunması beynəlxalq əməkdaşlığın ilkin şərtləridir. CALS texnologiyalarının inkişaf konsepsiyası iqtisadi inkişaf etmiş ölkələrdə, o cümlədən də Rusiyada artıq hazırlanmışdır və Azərbaycanda da hazırlanmalıdır.

5. Beşinci vacib istiqamət respublika və beynəlxalq səviyyəli konfransların və seminarların keçirilməsidir.

Cari ildə AzTU-da çoxsaylı beynəlxalq, respublika və universitet miqyaslı elmi konfranslar, simpoziumlar və seminarlar, o cümlədən ümummilli lider Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş "Yüksək texnologiyalar və ali təhsil", "Metallurgiya və materialşünaslığın problemləri","Avtomatika və idarəetmənin müasir problemləri", "Heydər Əliyev və Azərbaycan təhsili" və s. mövzularda elmi konfranslar keçirilmişdir. Bu konfranslarda AzTU-da yerinə yetirilən dövlət büdcəli və təsərrüfat hesablı elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri, əməkdaşların innovativ fəaliyyəti, yeni təhsil texnologiyalarının və tədris-metodiki komplekslərin aprobasiyası və müzakirəsi həyata keçirilmişdir. Universitetin əməkdaşları həmçinin beynəlxalq miqyaslı elmi konfranslarda çıxışlar etmiş və impekt-faktoru yüksək jurnallarda çap olunmuşlar.

Universitet miqyasında aparılan elmi-tədqiqat, layihə-texnoloji, innovativ fəaliyyətin və yeni tədris texnologiyalarının nəticələrinin aprobasiya olunmasında elmi-praktiki konfrans və seminarların keçirilməsi və digər ölkələrdə keçirilən beynəlxalq konfranslarda iştirak yüksək səmərəliliyə malikdir.

6. Altıncı vacib istiqamət informasiya-kommunikasiya texnologiyalarıdır.

Ali ixtisas təhsili sisteminin Boloniya prosesi kontekstində modernləşdirilməsi, təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və nəticələrinin tanınmasının əsas istiqamətlərindən biri də tədris prosesində və idarəetmə strukturlarında müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqidir. Təhsildə informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə əlaqədar həll olunmalı məsələlərin dairəsi həddən artıq genişdir. Təhsildə yeni tədris texnologiyaları açıq və distant təhsil üçün asinxron tədris texnologiyalarının tətbiqini, elektron dərsliklərin, təhsil portallarının yaradılmasını və multiagentli texnologiyalardan istifadəni tələb edir. Təhsildə aparılan islahatlar bir tərəfdən pedaqoji və psixoloji, digər tərəfdən isə telekomminukasiya və şəbəkə texnologiyaları, informasiyanın vizuallaşdırılması, süni intellekt, mürəkkəb proseslərin modelləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması kimi texnoloji problemlərlə qarşılaşır. Bu təzadların mahiyyəti ondadır ki, texniki sistemlərin mürəkkəblik dərəcəsinin inkişaf tempi onların layihələndirmə üsullarının inkişaf tempindən yüksəkdir. Layihələrin işlənmə müddətləri texniki sistemlərin mürəkkəblik dərəcəsi artdıqca artır, mənəvi köhnəlmə müddətləri isə elmi-texniki inkişafın sürətləndirilməsi ilə azalır. Keçən əsrin əvvəllərindən bu günədək layihələndirmədə əmək məhsuldarlığı 20% artdığı halda, istehsalda 100% artmışdır. Elmi-texniki informasiyanın həcminin daim artması, ənənəvi layihələndirmə üsul və vasitələri ilə optimal layihə həllərinin axtarılmasında çətinliklər yaradır. ETİ-nin həcmi hər səkkiz ildən bir, iki dəfə artır. Odur ki, müasir dövrdə intensivləşmə probleminin həlli insanın imkanları tükənməkdə olan fiziki əməyinin intensivləşməsi hesabına deyil, kompüterin geniş imkanlarından istifadə edən, praktiki olaraq imkanları qeyri-məhdud olan intellektual əməyin intensivləşməsi hesabına həll edilməlidir

İKT üzrə Milli Strategiya və Dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi çərçivəsində tələbəni kreativ fikirləşməyə sövq edən, arqumentləşdlirilmiş axtarış aparmağa imkan verən, eyni bir problemə müxtəlif prizmalar altında baxmağa şərait yaradan müxtəlif informasiya qaynaqlarına malik informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının, onlayn mobil vasitələrin və elektron tədris vasitələrinin yaradılmasının yeni üsullarının: mətnlər, təsvirlər, hiper-rabitə,hipermedya, veb texnologiyaların tətbiqi istiqamətində AzTU-da geniş və məqsədyönlü fəaliyyət həyata keçirilir.

Müəllimlərə metodiki dəstək göstərmək və onların vasitəsilə yeni informasiya texnologiyalarının tədris prosesində daha geniş miqyaslı tətbiqinə nail olmaq üçün elektron tədris vasitələrinin işlənməsində aşağıdakı tələblər nəzərə alınmalıdır:

* Elektron tədris vəsaiti ancaq müvafiq fənnin öyrənilməsi ilə bərabər, digər informasiya sistemləri ilə də işləyə bilmək üsul və imkanlarını öyrətmə vasitəsidir;

* Elektron tədris vəsaiti özündə informasiya sorğu, avtomatlaşdırılmış nəzarət və öyrətmə sistemlərinin mövcud imkanlarını birləşdirməlidir;

* Elektron tədris vəsaiti ənənəvi vəsaitlərdən fərqli olaraq materialların variativ təqdim edilməsi və əks-əlaqənin təmin olunması hesabına hər bir tələbənin fərdi xüsusiyyətlərini daha dəqiq nəzərə almağa imkan verməlidir;

* Elektron tədris vəsaiti tədris prosesinə adaptasiya olunma vasitələri ilə təmin olunmalıdır.

Qeyri-informatika təmayüllü fənn müəllimlərinin keyfiyyətli ETV yaratmaq üçün kifayət qədər peşəkarlığa malik olmaması, lazımi alət vasitələrinin və onlardan istifadə metodikalarının azlığı elektron tədris vasitələrinin işlənməsi və tətbiqi qarşısında duran əsas maneələrdir. Bu maneələri aradan qaldırmaq üçün informatika təmayüllü kafedralarda müxtəlif mürəkkəblik səviyyəsinə malik ETV -lərin yaradılmasını təmin edə bilən alətlər müəyyənləşdirilməli və hər bir alət üçün ETV yaratma metodikası işlənməlidir.

* Windows Held formatında hipermətnli ETV,

* PDF formatında multimedia ETV,

* Asymetrix Toolbook mühitində virtual laboratoriyalar və tam multimedia ETV,

* (HTML, PHP) formatında İnternet əlavələr formatında virtual laboratoriyalar və tam multimedia ETV.

Elektron tədris vasitələrinin işlənməsində əks-əlaqənin yaradılması da vacib əhəmiyyət kəsb edir. ETV-nin müəllifi ilə istifadəçisi arasında əks-əlaqənin olması, müvafiq düzəlişlər verməklə tələb olunan xüsusiyyətlərə malik öyrədici proqram vasitələrinin yaradılması prosesini daha səmərəli idarə etməyə imkan verərdi.

Elektron tədris vasitələrinin hazırlanmasının universitetlər miqyasında kütləvi hal aldığını nəzərə alaraq, ETV üçün vacib olan alət vasitələri və onlardan istifadə metodikaları ilə kafedraların təmin olunması, ETV-lərin kafedra, fakültə, universitet və nazirlik yanında fəaliyyət göstərən elmi-metodiki şuralarda ekspertizadan keçdikdən sonra universitetin elektron kitabxanası, portalı və mərkəzi verilənlər bazasına daxil edilməsinə xüsusi fikir verilməlidir. Elektron kitabxananın universitetin əsas reytinq göstəricilərindən biri olduğunu nəzərə alaraq kafedraların elektron tədris kontentləri hesabına e.kitabxanaların zənginləşdirilməsinə, ETV yaratma və ondan istifadə vasitələri, alətlər, metodikalar və informasiya təhlükəsizliyi vasitələri ilə təmin olunmasına diqqət artırılmalıdır.

7. Yeddinci vacib istiqamət respublika və universitet miqyaslı nəşrlərdə yeni tədris texnologiyaları, elmmetrik amillər, beynəlxalq verilənlər bazalarından istifadə imkanları və s. haqqında maarifləndirici materialların çap olunmasıdır.

AAK-ın doktotluq dissertasiyaları üçün irəli sürdüyü tələblər kontekstində elmi təyinatlı verilənlər bazaları, onların məqsəd və məramları və istifadə mexanizmləri barəsində daha ətraflı maarifləndirici materiallara ehtiyac olduğundan bu rubrikanı bir qədər geniş təqdim edirik.

Yüksək ixtisaslı mütəxəssis hazırlığı sisteminin səmərəli idarəetmə mexanizmlərini yaratmaq məqsədilə elmi fəaliyyətin nəticələrini obyektiv qiymətləndirmə sistemi mövcud olmalıdır. Bu məqsədlə beynəlxalq elm aləmində geniş tətbiq olunan açar göstəricilərdən: istinad indeksi, Hirş indeksi, operativlik əmsalı, özünə istinad və özünü istinad indeksləri və başqa elmmetrik meyarlardan istifadə edilir. İstinadların indeksləşməsi ilk dəfə 1873-cü ildə, hüquqi ədəbiyyatların araşdırılması (Shepard’s Citations) məqsədilə həyata keçirilmişdir. Elmi ədəbiyyatlara olan istinadların indeksləşməsi ideyası Amerikanın Elmi İnformasiya İnstitutunun "Science Citation İndex" (SCI) yaradıcısı olan, Filadelfiya Universitetinin professoru, Yujin Harfild tərəfindən 1961-ci ildə işlənmişdir. İstinad indeksində məqalənin adı, referatı və müəllifləri barəsində standart biblioqrafik informasiyadan əlavə istinad olunan qaynaqlar və indeksləşdirilmiş biblioqrafiya barəsində də məlumatlar verilir. İstinad indeksindən istifadə edən istifadəçi həm retrospektiv, həm də perspektivdə ehtimal olunan informasiyanın axtarışını həyata keçirmək imkanı əldə edir. İstinad olunan qaynağın axtarışı istifadəçiyə öz işinə bir növ kənardan baxmaq, bu işdən istifadə edilmə və ya onun başqa müəlliflər tərəfindən tənqid olunmasını öyrənmək üçün aşağıdakı imkanları verir:

* Jurnalın fəaliyyətini araşdırmaq və onun impakt-faktorunu müəyyən etmək,

* Jurnalın konkret elmi-tədqiqat müəssisəsi tərəfindən istifadə olunma dərəcəsini müəyyən etmək,

* Hər hansı alimin fəaliyyətini qiymətləndirmək,

* Müsabiqədə iştirak edən alimlərin elmmetrik göstəricilərini müqayisə etmək,

* Müsabiqədə iştirak edən alimə rəqiblərinin elmi işlərinin hansı resurslara söykəndiyini müəyyən etmək.

İstinadların struktur analizinin və bibliometrik göstəricilərinin müəyyən olunması əsasən dövri mətbuatın nəşrlərinin daxil edildiyi verilənlər bazasında həyata keçirilir. Hazırda bir çox beynəlxalq istinad sistemləri fəaliyyət göstərir (biblioqrafik verilənlər bazası):Web of Science (WoS), Scopus, Web of Knowledge, Astrophisics, PubMed, Mathematics, Chemikal Abstracts, Springers, Agris, GeoRef və s.

Amerikanın Elmi İnformasiya İnstitutunun (İSİ) İnternet versiyası olan WoS istinadlar üzrə kifayət qədər tanınmış verilənlər bazalarıdır. WoS əsasən ingilis, qismən isə alman dilində (1980-ci ildən) olan 9000-dən artıq nəşriyyatı əhatə edir və öz tərkibində üç verilənlər bazasını birləşdirir:

* Science Citation İndex Expanded (təbiət elmləri üzrə baza)-1998-ci ildən bu günə qədər-təbiət elmləri üzrə 1700-dən artıq jurnal;

* Social Sciences Citation İndex (sosial elmlər üzrə baza)-1988-ci ildən bu günə qədər sosioloji fənlər üzrə 2100 jurnal;

* Arts and Humanities Citation İndex (incəsənət və humanitar elmlər üzrə)-1988-ci ildən bu günə qədər 1300-dən artıq jurnal.

WoS verilənlər bazasında təqdim olunan elmi istiqamətlər arasındakı faiz nisbətini aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: 25-27% texniki və tətbiqi elmlər, 30% sosiohumanitar elmlər, 43-45% təbiət elmləri bloku (o cümlədən 15-18% torpaqşünaslıq, biologiya və səhiyyə).

WoS tədqiqatçılara və mütəxəssislərə biliyin bütün sahələr üzrə 12000-dən artıq jurnal və 12000 konfrans materialları, 4400 saytdan informasiya təqdim edir. WoS-un bazalarına daxil olma imkanı ödənişlı əsaslarla lisenziya şəklində təqdim edilir. Təşkilatın istinad indeksinin müəyyən edilməsi iki mərhələdə yerinə yetirilir: Əvvəlcə həmin təşkilatın nəşrlərinin axtarışı həyata keçirilir. Sonra isə onlardan gətirilmiş sitatlar müəyyən olunur. Təşkilatın istinad indeksini daha dolğun müəyyən etmək üçün onun əməkdaşlarının istinad indeksləri müəyyən olunur və cəmlənir.

İmpakt-faktor (İF) elmi jurnalın əhəmiyyətliliyinin kəmiyyət göstəricisidir. Bu və ya digər jurnalın impakt-faktoru bir-birinə yaxın elm sahələrində aparılan tədqiqatların səviyyəsini müqayisə etməyə imkan verən formal meyarlardan biridir. Qrantlar və elmi mükafatlar almaq üçün təşkil edilən müsabiqələrdə (Nobel mükafatı da daxil olmaqla) ekspertlər iddiaçının İSİ-nin əhatə etdiyi jurnallarda nəşr olunma amilinə üstünlük verirlər. İSİ-də jurnalın impakt faktoru kəsrlə ifadə olunur. Bu kəsrin məxrəcində müəyyən vaxt ərzində (adətən iki il müddətində) jurnalda çap olunmuş məqalələrin ümumi sayı, surətində isə bu müddət ərzində müxtəlif mənbələrdə bu məqalələrə edilən istinadların sayı göstərilir. İmpakt-faktorun hesablanması 3 illik müddəti əhatə edir. Məsələn, 2008-ci il üçün jurnalın impakt faktoru İ2008 aşağıdakı kimi hesablanır. İ2008=A/B. Burada, A- jurnalda 2006-2007-ci illər ərzində çap olunan məqalələrə 2008-ci ildə İSİ-nin izlədiyi jurnallardakı istinadların sayıdır; B- jurnalda 2006-2007-ci illərdə çap olunmuş məqalələrin ümumi sayıdır. Başqa sözlə desək, jurnalın impakt-faktoru əvvəlki iki il müddətində həmin jurnalda çap olunmuş məqalələrə, araşdırılma aparılan il ərzində edilən istinadların orta sayına bərabərdir. İSİ tərəfindən jurnalların impakt-faktorları hər il hesablanır və Journal Citation Reports-un verilənlər bazasında çap olunur.

Diaxron və sinxron impakt-faktorlar bir-birindən fərqləndirilir. Mahiyyətcə jurnalın ikiillik diaxron impakt-faktoru - jurnalda çap olunmuş məqaləyə sonrakı iki il ərzində ediləcək istinadların orta sayına bərabərdir. Sinxron impakt-faktordan fərqli olaraq, diaxron göstərici araşdırılan ildə çap olunmuş məqalələrə edilmiş istinadları nəzərə alır. Bir çox mütəxəssislərin nəzərincə, bu göstərici reallığı daha düzgün əks etdirir. Diaxron impakt-faktorun çatışmayan cəhəti, jurnalın son iki illik buraxılışı üçün onu hesablamağın qeyri-mümkünlüyüdür: məsələn, 2008-ci ilin impakt-faktorunu hesablamaq üçün 2010-cu ilin başa çatmasını gözləmək lazımdır.

Sinxron impakt-faktor hesablanarkan istinad olunan ilin və əvvəlki illərdə çap olunmuş məqalələrdən hansılara istinad olunduğunun dəqiq müəyyən olunduğunu, diaxron impakt-faktorun hesablanmasında isə məqalələrin çap olunduğu ilin dəqiq müəyyən olunduğunu və bu ildə çap olunmuş məqalələrə gələcək istinadların hesablandığını nəzərə alsaq, sinxron yanaşma retrospektiv, diaxron yanaşma isə perspektiv yanaşma sayıla bilər.

Bibliometrik göstərici kimi operativlik indeksindən də istifadə olunur. Operativlik indeksi jurnalda çap olunmuş məqalənin elm aləminə nə qədər tez məlum olduğunu müəyyən edir. Sinxron və diaxron impakt-faktorlardan fərqli olaraq operativlik indeksi ancaq cari ildəki istinadları nəzərə alır. Bu indeksdən istifadə etməklə məqaləyə həmin təqvim ilində edilən istinadları müəyyən etmək mümkündür.

Jurnalın özünə istinad və özünü istinad əmsalları da əsas bibliometrik göstəricilərdəndir. Jurnalın özünə istinad əmsalı, hər hansı jurnalda çap olunmuş materiallara bu jurnalın özündə edilmiş istinadların sayının jurnal tərəfindən alınmış istinadların ümumi sayına nisbəti ilə müəyyən olunur. Özünü istinad əmsalı isə jurnalda çap olunmuş materiallarda bu jurnalın özünə olan istinadların sayının bu jurnaldan edilən istinadların ümumi sayına nisbətinə bərabərdir. Başqa sözlə desək, özünə istinad əmsalı jurnal tərəfindən alınmış bütün istinadlar içərisində jurnalın özünə edilən istinadların xüsusi çəkisini göstərir. Aydındır ki, hər iki halda istinadlar müəyyən vaxt intervalında araşdırılır.

Hazırda elmi informasiya bazarında əsas rəqabət WoS və Scopus arasında aparılır. Scopus verilənlər bazası 2004-cü ildə Elsevier şirkəti tərəfindən yaradılmış və bununla da 2004-cü ilə qədər beynəlxalq elmi informasiya bazarında monopoliyanı əlində saxlamış WoS-un təkhakimiyyətliliyinə son qoyulmuşdur. Scopus, 8 il müddətində indeksləşdirilən elmi jurnalların sayına görə öz rəqibini ötüb keçmişdir. Scopus multidissiplinli referativ verilənlər bazasında dünyanın 4 min elmi nəşriyyatından 15 mindən artıq elmi jurnalı, o cümlədən də 200 Rusiya jurnalı, ABŞ, Avropa və Yaponiyanın 13 mln.patenti və elmi konfransların materialları qeydiyyatdan keçir. WoS-dan fərqli olaraq Scopus humanitar elmləri və incəsənət təyinatlı nəşrləri əhatə etmir, sosial elmlər üzrə jurnalların - 17%-dən az bir hissəsini, təbiət və texniki elmlərin isə - 83% təmsil edir. Bu gün üçün Scopus verilənlər bazasında 31234, WoS -da isə 19538 yurnaldan informasiya saxlanılır. 15189 jurnal hər iki verilənlər bazasında indeksləndirilirlər, bu da WoS massivinin 3/4,Scopus-un isə yarısını təşkil edir. Əgər ancaq aktiv jurnalları (hazırda verilənlər bazasında indeksləşdirilən) nəzərə alsaq onda "qeyri-aktiv" (əvvəllər indeksləşdirilmiş) statusu almış jurnallara nəzərən (Scopus-8.432; WoS -934) tamamilə başqa bir mənzərənin şahidi oluruq. Scopus-da 19809, Web of Science-da isə 12311 elmi jurnal "aktiv" statusuna malikdir, 11377 jurnal isə hazırda hər iki verilənlər bazasında indeksləşdirilirlər. WoS-da "unikal" elmi jurnalların faizi 7,5% , Scopus-da isə 42% təşkil edir. Scopus-un yüksək sürətli inkişafına baxmayaraq, 1996-cı ildən əvvəlki qeydiyyat baxımından WoS-ın arxivləri daha həcmli və dərindir. 1996-cı ilə qədərki arxivlərdəki biblioqrafik qeydlər, bibliometrik informasiya üçün vacib olan istinad olunan ədəbiyyatların siyahısına malik deyildirlər. Hər iki verilənlər bazasındakı ən qədim qeydiyyat XIX əsrə təsadüf edir. Bu dövrdə Scopus-da Lancet jurnalının 1823-cü il buraxılışı, WoS-da isə 1840-cı ildə aparılmış kimyəvi reaksiyalar arxivləşdirilmişdir. Hər iki verilənlər bazasında elmi jurnalların seçim meyarları kifayət qədər sərt, imtina faizi isə (ayrı-ayrı ölkələr üçün 94% təşkil edir) kifayət qədər yüksəkdir. Seçim tələblərinə cavab verməyən jurnallara İnaktive statusu verilir.

Qeyri-trivial məsələlərdə hər iki bazada məntiqi operatorlardan istifadə etməklə axtarış həyata keçirmək mümkündür. WoS indeksi axtarışın nəticələrini vizuallaşdırma və istinad kartına baxış vasitələrinə malikdir. Retrospektiv analiz məsələləri üçün zəngin və dərin arxivə malik WoS-dan, perspektiv məsələlərdə forsayt və proqnozlaşdırmada isə Scopusdan istifadə etmək daha məntiqli sayılır.

Verilənlər bazasında jurnalın indeksləşdirilməsi müəyyən səbəb ucbatından dayandırıldıqda ona İnactive statusu verilir və carı nömrələrin indeksə yükləndirilməsi dayandırılır.

İndekslənən jurnalların siyahısında (title list) bütün dövrlərdə bu indeksə düşmüş jurnallar barəsində informasiya olur. Onların hər biri üçün arxivin dərinliyi və cari statusu (Active və ya İnactive) göstərilir. Jurnalın seçim meyarı hər bir indeksin daxili siyasətindən asılıdır. Baza meyarlarına cavab verməyən jurnallar ekspertizaya qəbul edilmir. Bu meyarlara hər bir məqalədə ingilis dilində annotasiya və açar sözlərin olması, periodikliyə dəqiq riayət edilməsi, məqalənin resenziyalaşdırma aparatından keçməsi və s. aid edilir.

Hər hansı bir alimin əsərlərinin dəyər göstərici kimi dövri elmi mətbuatda onun əsərlərinə edilmiş istinadların sayı ilə səciyyələnən Elmi istinad indeksi- Hirş indeksindən (h-indeks) istifadə edilir. Elm-təhsil müəssisəsində yüksək elmi-istinad indeksinə malik alimlərin olması, bu təşkilatın fəaliyyətinin bütünlükdə yüksək səmərəliliyə malik olması deməkdir. Hirş indeksi-Kaliforniyanın San-Dieqo Universitetinin fiziki Horhe Hirş tərəfindən 2005-ci ildə təklif olunmuş elmmetrik göstəricidir. Bu, bir növ alimin əsərlərinə edilən istinadların ümumi sayı ilə müəyyən olunan klassik "istinad indeksinə" alternativ bir göstəricidir. Hirş indeksi tədqiqatçının məqalələri və bu məqalələrə olan istinadların sayına əsaslanır, başqa sözlə desək, alim o vaxt h indeksinə mailk olur ki, onun N sayda əsərinin h sayına ən azı h dəfə istinad edilmiş olsun. Məsələn, h-indeksi 10 bərabərdir, o deməkdir ki, bu alim tərəfindən ən azı 10 elmi iş çap olunmuş və bu işlərin hər birinə 10 və daha çox dəfə istinad edilmişdir. Adətən fizika sahəsində tanınmış alımin h indeksi 10-dan çox, Nobel mükafatı laureatlarınin indeksi isə 60-dan yüksək olur. Bununla belə, maşınqayırma sahəsində dünyanın ən adlı-sanlı aliminin h-indeksi 15-dən yuxarı deyildir.

İstinad indekslərini üç əsas qrupa bölmək olar: konkret bilik sahələri üzrə verilənlər bazası, politematik beynəlxalq verilənlər bazası, milli-konkret ölkənin və ya tarixən sıx elmi əlaqələrə malik ölkələrin nəşrləri barəsində informasiyaya malik politematik biblioqrafik verilənlər bazası.

Milli səviyyələrdə elmi təşkilatları müqayisəli qiymətləndirmə məsələlərinin həllində milli istinad indekslərindən istifadə etmək daha məqsədəuyğun sayılır. Bu onunla izah edilir ki, dünyadakı bütün elmi nəşrlər bu və ya digər səbəbdən beynəlxalq indeksə düşmürlər. Misal üçün, Rusiyadakı hər 10 məqalədən biri beynəlxalq indeksə düşür. Başqa sözlə desək, beynəlxalq verilənlər bazalarında qeydiyyatdan keçmiş 10% informasiya əsasında qalan 90% nəşrləri qiymətlən-dirmək lazım gəlir. İstinad indeksi iki əsas parametrdən formalaşdırılır: indeksdəki jurnalların sayı və hər bir jurnal üçün arxivin dərinliyi. Məsələn, dərinliyi 1962-ci ildən 2012-ci ilə qədər olan arxivdə ildə 4 dəfə çıxan yurnal verilənlər bazasına 200 buraxılış daxil etdiyi halda, dərinliyi 2012-ci ildən 2012-ci ilə qədər olan arxivdə isə həmin yurnal verilənlər bazasına ancaq 40 buraxılış daxil edir.

Araşdırmalar göstərir ki, beynəlxalq verilənlər bazalarında rusdilli jurnallar nisbətən az faizlə təmsil olunurlar. Məsələn, Rusiya Federasiyasında nəşr olunan 3000 elmi jurnaldan ancaq 150 jurnal WoS -da qeydiyyatdan keçmişdir (yəni 5%). Onlar da əsasən tərcümə olunmuş jurnallardır. Bütün bunlar göstərir ki, bu günə qədər postsovet məkanında nəşr olunan rusdilli elmi jurnalların materialları beynəlxalq elmi ictimaiyyətin nəzər-diqqətindən kənarda qalmış, onlayn rejimində onlardan istifdə edilməmişdir. Thomson Reuters Essential Science İndicators (2009) göstəricilərinə əsasən istinad indeksinin beynəlxalq verilənlər bazasında Rusiya ancaq 20-ci yeri tutur. Bu ancaq jurnalların səviyyəsinin aşağı olması ilə deyil, bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblərlə də, o cümlədən də dil baryeri ilə də izah edilir:

* Jurnalın seçilməsində onun keyfiyyəti, beynəlxalq standartlara uyğunluğu, nəşrin müntəzəmliyi, məqalə ilə əlaqədar biblioqrafiyanın olması, məqalənin təqdim olunmasından nəşrinə qədərki müddət əsas götürülür.

* İstinad olunma jurnalın tam mətnli və anlaşıqlı elektron versiyasının olmasına üstünlük verilir.

* Müxtəlif sahələr üzrə elmi inkişafın xüsusiyyətləri jurnalın seçiminə əsaslı təsir göstərir. Məsələn, elə elmi istiqamətlər mövcuddurlar ki, onlar nisbətən lokal və müəyyən dərəcədə də region və ya ölkə daxilində özünə qapılmış tərzdə inkişaf edirlər. Bu özünü ictimai və humanitar elmlərin bəzi spesifik sahələrində daha parlaq büruzə verir.

Elmi istinad üzrə Rusiya indeksi yeni layihədir və 2005-ci ildən fəaliyyətə başlamışdır. РИНЦ Rusiyanın 2 milyondan artıq nəşrini və həmçinin 2000-dən artıq jurnalda bu nəşrlərə olan istinadları akkumulyasiya edən milli informasiya-analitik sistemidir. РИНЦ ancaq elmi tədqiqatları aktual biblioqrafik informasiya-sorğu materialları ilə operativ təmin etmək üçün deyil, həmçinin elmi-tədqiqat müəssisələrinin, alimlərin, elmi jurnalların və s. səmərəliliyini və nəticələrinin qiymətləndirilməsinə imkan verən güclü bir alətdir. РИНЦ jurnal məqalələri, annotasiyalar-qısa şərhlər və məqalələrdə istinad olunan ədəbiyyatların siyahısı barəsində tam biblioqrafik informasiya axtarışı və emalını həyata keçirən ixtisaslaşdırılmış verilənlər bazasıdır. Biblioqrafik və istinad səciyyəli informasiyadan başqa РИНЦ nəşrlərin müəllifləri və onların təmsil olunduğu müəssisələr barəsində də informasiya verilməsi nəzərdə tutulur. Nəticədə elmi ierarxiyanın bütün vertikalı üzrə nəşr və istinad göstəricilərinin inteqrasiyasını həyata keçirmək imkanı əldə edilir. Jurnallara edilən istinadlar üzrə impakt-faktor isə periodik elmi nəşrlərin reytinqinin müəyyən olunmasında və həmçinin ali məktəb və elmi-tədqiqat institutlarının əməkdaşlarının çap olunma aktivliyinin qiymətləndirilməsində meyar kimi istifadə edilir.

Qazaxstan Respublikasının Təhsil və Elm Nazirliyi nəzdində fəaliyyət göstərən Milli elmi-texniki informasiya mərkəzinin 2011-ci ildə Thomson Reutersdən aldığı milli lisenziya Qazaxıstanın akademik cəmiyyətinə multi-dissiplinar The Web of Knowledge platformasından ödənişsiz istifadə etmək imkanları vermişdir.

Azərbaycan alimlərinin, elmi-texniki jurnallarının, elm və təhsil müəssisələrində aparılan elmi-tədqiqatların, magistratura və doktorantura səviyyələrində elmi kadr hazırlığının və ümumilikdə universitetlərin reytinqinin qiymətləndirilməsində elmmetrik göstəricilərin müəyyən olunması və tətbiqinin vacib əhəmiyyətini nəzərə alaraq Web of Science, Scopus, РИНЦ kimi verilənlər bazaları barəsində maarifləndirici materialların çap olunmasına, nəşrlərin elmi, qrammatik və biblioqrafik səviyyəsinin yüksəldilməsinə diqqət artırılmalıdır. Web of Science və Scopus kimi verilənlər bazalarında qeydiyyatdan keçmiş jurnalların əsasən ingilis və qismən isə alman dilli olduqlarını, onların böyük bir qismində isə məqalələrin ödənişli əsaslarla çap olunduğunu nəzərə alaraq, gənc alimlər üçün əlverişli şərait yaratmaq məqsədilə Azərbaycanda elmi informasiya institutunun və müvafiq verilənlər bazasının yaradılması məsələsi müvafiq dövlət qurumları qarşısında qaldırılmalıdır. Rusiya ilə Azərbaycanın tarixən sıx elmi əlaqələrə malik olduğu baxımından, milli verilənlər bazası yaradılanadək, jurnalların və alimlərin elmmetrik göstəricilərinin müəyyən olunmasında РИНЦ-in impakt-faktorlarından istifadə etmək məqsədəuyğun olardı.

Möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin "QARA QIZILI İNSAN KAPİTALINA ÇEVİRƏK" hikmətinin reallaşdırılmasının əsas komponentlərindən biri kimi, yüksək elmtutumlu texnologiyaların işlənməsi, təbliği və tədris prosesində tətbiqi istiqamətində aparılan məqsədyönlü fəaliyyət daim universitet və elmi-tədqiqat müəssisələrinin elmi-pedaqoji ictimaiyyətinin diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.

Havar MƏMMƏDOV,

Azərbaycan Texniki Universitetinin rektoru, professor,

Həsən HÜSEYNOV,

kafedra müdiri, professor

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 21 iyun.- S.4-5.