Türk dərslikləri və kurikulum əsaslı Azərbaycan dili dərslikləri

Son zamanlar ölkəmizin media qurumlarında ümumtəhsil məktəblərimizdə istifadədə olan dərsliklər ciddi müzakirə olunur. Təhsil sistemimizdə 2008-ci ildən başlayaraq ibtidai siniflərdə həyata keçirilən fənn kurikulumları əsasında yazılmış dərsliklərin yeni nəslinin -ümumi təhsil pilləsinin 5-ci sinifləri üçün dərsliklərin müzakirəsi açıq və gizli müstəvidə get-gedə qızışmaqdadır. Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının Azərbaycan dili və ədəbiyyat bölməsində 5-ci sinif üçün "Azərbaycan dili" və "Ədəbiyyat" dərsliklərinin monitorinqi aparılır. Müzakirələr zamanı bəzi müəllimlərin dərslik haqqındakı mülahizələri birtərəfli olaraq yalnız dərsliyin və müəllim üçün metodik vəsaitin "qüsurlarının" qabardılmasına yönəldilir. Bir müəllim və monitorinq iştirakçısı kimi müzakirələrdə mənə bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün Türkiyə Respublikasında "Türkcə" dərsliyi haqqında məruzə hazırlamaq tapşırılmışdı. Mən məruzəni seminar iştirakçılarına qısa şəkildə təqdim etmişəm. Lakin seminarların birində türk dərsliklərindən xəbərsiz olan iştirakçılardan birinin verdiyi yanlış məlumat məni bu yazını pedaqoji ictimaiyyətə çatdırmağa sövq etdi.

"Azərbaycan dili" dərsliyinin müəllifi onda günahlandırılır ki, 5-ci sinfin "Azərbaycan dili" dərsliyində dil qaydaları türkcə dərsliklərindəkinə nisbətən çox azdır. Qeyd edək ki, dərsliklərimizin qiymətləndirilməsi zamanı milli ekspertlərlə yanaşı, türkiyəli təhsil ekspertləri də yaxından iştirak edirlər.

Türkiyə Respublikasında dərsliklər Milli Egitim Bakanlığı Talim və Tarbiye Kurulunun qərarı ilə çap olunur. Dərsliklər fənlər üzrə məzmun standartları nəzərə alınmaqla "Dərsliklərin hazırlanması meyarları"na əsasən yazılır. Türk təhsilində kurikulum anlayışı bir termin olaraq işlədilmir, lakin dərsliklərin quruluşu və hazırlanmasına verilən tələblər bizim fənn kurikulumları əsasında yazılmış dərsliklərdən o qədər də fərqlənmir. Belə ki, həmin dərsliklər də şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərinin inkişafına xidmət edir, nəticəyönümlüdür. Məqsədimiz Türkiyədə istifadə olunan dərsliklərin quruluşu ilə bizim dərslikləri müqayisə etmək, daha doğrusu, bunlar arasında olan ümumi cəhətləri göstərməkdir. Ona görə də əvvəlcə yuxarıda adıçəkilən dərsliklərin quruluşu haqqında ümumi təsəvvür yaratmağa çalışaq: "Türkce" adlandırılan 5-ci sinif üçün "İlkögretim ders kitabı" 142 səhifədən ibarətdir. 3-cü səhifədə Türkiyə Respublikasının Dövlət bayrağı və Dövlət himninin sözləri verilmişdir. 4-cü səhifədə "Atatürkün gəncliyə xitabı", 5-ci səhifədə M.K.Atatürkün portreti verilib. 6-9-cu səhifələr "İçindekiler" başlığı altında mündəricatdan ibarətdir.

Kitab 8 fəsildən ibarətdir: "Birey və toplum", "Atatürk", "Gözəl ölkəm Türkiyə", "Xəyal gücü", "Yeniliklər və gəlişmələr", "Oyun və spor", "Dəyərlərimiz", "Sağlıq və çevrə". Hər bir fəslə 5 mövzu daxildir. Məsələn, "Birey və toplum" adlanan birinci fəsil aşağıdakı mövzuları əhatə edir: "Sinagirt baba", "Dinlemesini bilirmisinizmi?", "Çox gözəl şey", "Qəmsiz", "Anaların türküsü".

5-ci sinfin "Dərs kitabı" (Bu, Türkiyədə belə adlandırılır-H.Ş.) oxu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Burada şagirdlərin müstəqil işinin təşkili üçün nə suallar qoyulub, nə də tapşırıq və ya çalışmalar verilib. Kitabda olan fəsil və ya bölmələrin başlıqları nəzərə alınmazsa, bu, çox yüksək rəssam işi ilə işlənmiş hekayə, oçerk və şeirlərdən ibarət bədii almanaxa oxşayır. Şagirdlərin müstəqil oxusu üçün kitabdakı materiallarla müəllimin aparacağı işlərə dair metodik tövsiyələr başqa bir kitaba -"Müəllim üçün metodik vəsait"ə daxil edilmişdir. Çalışma və tapşırıqlar isə "Çalışma kitabı"nda əksini tapmışdır. Oxu kitabındakı mətnlərin 10-u şeirdir (misraların sayı 14-26). Bütün səhifələr müvafiq rəsmlərlə doludur. Burada 121 şəkil və illüstrasiya əks olunmuşdur. Sonuncu səhifələrdə isə iki xəritə: Türkiyə xəritəsi ilə türk dünyasının xəritəsi verilmişdir.

Kitabın 2-ci fəsli Atatürk haqqındadır. Ümumiyyətlə, bütün kitabda bir Türkiyəyə vətən sevgisinin aşılanması duyulur.

Kitabın sonunda istifadə olunmuş mənbələri əks etdirən "Kaynakça" adlı səhifə işlənmişdir. "Turkce" - 5-in ikinci kitabı "Türkce ögrenci çalışma kitabı" adlanır. 152 səhifədən ibarət olan bu kitab təxminən bizim "İş dəftəri"ni xatırladır. Fərq burasındadır ki, burada şagirdlərin müstəqil işləmələrinin təşkili üçün açıq suallar və çalışmalar verilir. Məsələn, birinci mövzu olan "Sinagirt baba" mətni üzərində 10 tapşırığın yerinə yetirilməsi istənilir.

"Çalışma kitabı"ndakı "Spor və oyun" temasına aid çalışmalara nəzər salaq. Bu fəsildə 9 tapşırıq verilmişdir.Tapşırıqlarda çox sayda rəsm və ya fotomateriallar təqdim olunur (məsələn, 1-ci çalışmada 9 rəsm var). Əsas məqsəd şagirdlərin müstəqil işini təşkil etməkdir. Şagirdlər üçün az sayda nümunə də verilmişdir. Bacarıqlar "Tema sonu deyerlendirme" başlığı ilə verilmiş test tapşırıqları əsasında yoxlanılır.

"Türkce" -5-in 3-cü kitabı müəllim üçün metodik vəsaitdir. Bu kitab "Türkce ilk ögretmen kılavuz kitabı" adlanır. Kitabda hər bir tədris vahidinə aid ayrıca planlaşdırma aparılıb.

Daha artıq əyani olsun deyə, 5-ci sinifdə dərs deyəcək müəllimlər üçün nəzərdə tutulmuş "Türkce ögretmen kılavuz kitabı"ndan 3-cü temanı-"Güzəl ölkəm Türkiyə" bölməsinin tədrisi üçün tövsiyələri müəllimlərimizin nəzərinə çatdırmaq istəyirəm.

Bölmə planlaşdırma ilə başlanır. Planlaşdırma yuxarıda göstərilmiş cədvələ uyğun olaraq aparılır. "Anadolu çiçekleri və Dinonun çiçeklemesi" mövzusunun tədrisi üçün nəzərdə tutulmuş birinci mərhələ "Hazırlıq" adlanır. İkinci mərhələ "Anlama", üçüncü "Zihində yapılandırma", dördüncü "Kəndini ifadə etmə", beşinci isə "Ölçmə və dəyərləndirmə" başlıqlarından ibarətdir.

"Hazırlıq" mərhələsi özü bir neçə hissəyə bölünür: 1.Ön hazırlıq: Bu, müəllim və şagird hazırlığını nəzərdə tutan iki tövsiyə şəklində əks olunmuşdur. Müəllimə məsləhət görülür ki, mətnlə bağlı şəkillərdən ibarət materiallar hazırlasın. Şagirdlərə isə mövzuya dair Türkiyənin gözəl təbiətini əks etdirən rəsmlər çəkmək (və ya hazır rəsmləri tapmaq) tapşırılır.

2. "Zihinsel hazırlıq". Bu, dörd tövsiyəni özündə birləşdirir: a) "Ön bilgiləri hərəkətə gətirmə"- Müəllim bu zaman motivasiya qurur, şagirdlərin hazırladığı rəsmlər əsasında suallar qoyulur: hansı çiçəkləri tanıyırsınız, yaxud hansı meşə ağaclarının adlarını bilirsiniz... b) "Anahtar kəlimələrlə çalışma" (açar sözlərdən istifadə); c) "Amac bəlirlətmə"; ç) "Tür, Yöntem və Teknik belirleme".

"B"mərhələsinin "Anlama" bölümündə:

1.Görsel okuma, Dinleme və Okuma. Anlamaya aid olan bu mərhələdə bir neçə kiçik mərhələnin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur: a) Görsel oxuma (rəsm və şəkillərlə iş); b) Dinləmə (mətnin oxusu təşkil olunur- şagirdlərin diqqəti oxu prosesinin hazırlığına yönəldilir, oxu arasında şagirdləri məzmunla bağlı düşünməyə sövq edən suallar verilir); c) Oxuma; ç)Anlamları bilinməyən kəlmələrlə çalışma.

2. Mətni incələmə. 3. "Söz varlığını geliştirme".

Dərsin C mərhələsi "Zihində yapılandırma" adlanır. Bu mərhələ üzrə iki istiqamətdə iş aparılması nəzərdə tutulur: 1.Günlük həyatla əlaqələndirmə. 2. Digər dərslərlə əlaqələndirmə.

Mövzunun tədrisində növbəti mərhələ "Kəndini ifadə etmə" adlanır. Bu mərhələdə də bir neçə kiçik mərhələ var: 1. Zihinsal hazırlıq: a) Ön bilgiləri hərəkətə keçirmə. b) Amac belirleme. c) Yöntem və Teknik belirleme. ç) Tür ve Sunu Şeklini belirleme.

2. Kuralları gözden keçirme. 3. Konuşma, Yazma və Görsel Sunu. Bu, özü də Konuşma (nitq mədəniyyəti); b) Yazma (müstəqil işlər); c)Görsel Sunu kimi bölünür. 4. Söz Varlığını Kullanma (öyrəndikləri sözlərdən nitqində istifadə nəzərdə tutulur.)

D. Ölçmə və dəyərləndirmə mərhələsi: a)Sual vasitəsilə; b)"Dinləmə bacarıqlarının dəyərləndirilməsi" cədvəli; c) Şagirdlərin özlərini meyar əsasında qiymətləndirməsi; ç) "Çalışma kitabı"ndakı nümunələr əsasında qiymətləndirmə aparılır.

Göründüyü kimi, Vətəni, Dili və Ananı sevməkdə bizə örnək olan Türkiyə Respublikasının dərslikləri ilə hazırda Azərbaycan Respublikasında kurikulum əsasında hazırlanıb istifadəyə verilmiş Azərbaycan dili dərslikləri arasında tam bir yaxınlıq var.

Məqsəd Türkiyə Respublikasının dərsliklərini hərtərəfli araşdırmaq olmadığından, buradaca fikirlərimi yekunlaşdırıram:

1. Türk dərslikləri standartlar əsasında yazılır. Bunu yuxarıda gördük.

2. Türk dərslikləri olduqca sadə dillə yazılmışdır və şagirdyönümlüdür.

3. Dil qaydaları ayrıca tədris olunmur. Mövzuların içərisində və mövzularla paralel olaraq bacarıqlar şəklində öyrədilir.

4. Türk dərsliklərində mətn-materiallar tamamilə didaktik prinsiplərə uyğunlaşdırılmışdır, milli vətənpərvərlik olduqca güclüdür.

5. Mövcud Azərbaycan dili (5-ci sinif) kitabı türk dərsliklərinə uyğun yaradılmışdır. Ancaq müstəqillik tarixi baxımından Türkiyə dövləti ilə Azərbaycan Respublikası arasında olan fərq özünü bir çox sahələrdə olduğu kimi, təbii ki, dərsliklərimizdə də - istər hazırlanmasında, istər nəşriyyat-poliqrafiya məsələlərində, isərsə də müəllif işində özünü göstərir.

Məncə, buna təbii proses kimi baxmaq lazımdır, çünki əvvəla, Türkiyə müstəqil Azərbaycanın ən yaxın dostu olan ölkədir. İkincisi, Türkiyə ilə Azərbaycanın müstəqillik tarixi arasında 70 illik bir zaman məsafəsi durur. Ümid etmək olar ki, zaman təhsilimizin xeyrinə işləyir. Gələcəkdə ölkəmizin dərsliklərlə bağlı təcrübəsinin daha da təkmilləşərək həm milli, həm də dünya təhsil nailiyyətləri baxımından bütün prinsiplərə cavab verəcəyinə heç bir şübhə yoxdur.

Hüseyn ŞAHBƏNDƏYEV,

Xırdalan şəhər 6 nömrəli tam orta məktəbin və

Avropa Azərbaycan Məktəbinin müəllimi,

ali kateqoriyalı müəllim

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 1 mart.- S.6.