İrəvan Pedaqoji İnstitutu Azərbaycan bölməsinin acı taleyi

Azərbaycan elmi-pedaqoji fikir sferasında İrəvan Pedaqoji Texnikumu və İrəvan Pedaqoji İnstitutunun öz yeri vardır. Onlar haqqında ədəbiyyatda az yazılsa da bu təhsil ocaqları tariximizdə müəyyən izlər qoymuşdur. Azərbaycan elminin və təhsilinin inkişafında bu təhsil müəssisələrinin məzunlarının rolu da az olmamışdır.

İlk öncə onu deməliyik ki, İrəvanda heç zaman azərbaycanlılar üçün ayrıca pedaqoji institut olmamışdır, azərbaycanlı kadrlar İrəvan Erməni Pedaqoji İnstitutunun nəzdindəki bölmələrdə hazırlanmışdır. Ermənilər azərbaycanlılar üçün müstəqil ali təhsil ocağının olmasına, yüzlərlə azərbaycanlının, həm də müəyyən elmi-mədəni hazırlığa malik soydaşlarımızın bir yerə toplanmasına qətiyyən imkan verməzdilər. Ona görə də Ermənistanda azərbaycanlıların ali təhsil almaq məsələsinə həmişə qısqanclıqla yanaşılmışdır.

Qərbi Azərbaycanın elmi potensialının mayasını təşkil edən, deportasiyaya uğrayaraq 1948-ci ildə Bakıya köçürülməklə fəaliyyətinə son qoyulan İrəvan Pedaqoji İnstitutu nəzdindəki Azərbaycan bölməsi uzun və kəşməkəşli bir yol keçmişdir.

Çox təəssüf ki, qədim tarixə malik olan Qərbi Azərbaycanın zəngin mübarizə tarixi, maddi-mədəniyyət abidələri, incəsənəti, etnoqrafiyası, o cümlədən məktəb tarixi kifayət qədər sistemli öyrənilməmişdir. İrəvan azərbaycanlıları təhsil sahəsində də zamanın sərt üzü ilə dönə-dönə qarşılaşaraq amansız təqiblərə, mənəvi və fiziki basqılara məruz qalaraq çıxış yolunu ancaq Azərbaycana köçməkdə görmüşlər. Bir fakt danılmazdır ki, erməni millətçiləri əsrin əvvəllərindən azərbaycanlıları öz ata-baba yurdlarından çıxarmaqla soyqırımı siyasətini ardıcıl davam etdirməyə cidd-cəhdlə çalışmışdılar. Azərbaycanlılar isə necə olursa-olsun bu çətinliklərə sinə gərməli olmuş və 70 il duruş gətirə bilmişlər. Basqılar, təqiblər güclü olsa da, soydaşlarımızda elm, təhsil həmişə müqəddəs amal kimi qalmışdır.

Sovet rejimi öz ideoloji dayaqlarını möhkəmləndirmək məqsədilə Azərbaycanda ermənilərin, Gürcüstanda və Ermənistanda azərbaycanlıların təhsil probleminin həlli sahəsində də müəyyən işlər görmüşdür. Lakin digər müttəfiq respublikalardan fərqli olaraq, şovinist Ermənistanda azərbaycanlıların ali təhsil alması müşkül məsələyə çevrilmişdi. "Böyük Ermənistan" xülyası ilə yaşayan bu "fanatiklər" öz çirkin məqsədlərinin həyata keçirilməsi üçün min cür hiylələrə əl atır, azərbaycanlıların ali təhsil almalarını əngəlləyirdilər. Yüz minlərlə soydaşımızın yaşadığı bu sovet respublikasında onların ali təhsil almaları erməniləri heç də narahat etmirdi. Ona görə də azərbaycanlılar ali təhsil almaq üçün çox zaman Bakıya üz tutur, ümidlərini Azərbaycana bağlayırdılar. Hər dəfə ali təhsilli mütəxəssislərin hazırlanmasına dair məsələ qaldırılanda ermənilər min bir bəhanə ilə buna imkan olmadığını deyir, kadr çatışmazlığını əsas tutaraq, öz fikirlərini bir sıra arqumentlərlə əsaslandırırdılar. Bəzi obyektiv, subyektiv səbəblər də hər dəfə onların köməyinə gəlirdi. Odur ki, Ermənistanda ali təhsilli azərbaycanlıların sayı artmırdı, ayrı-ayrı rayonlarda ali təhsillilər barmaqla göstərilirdi. Ermənilər də elə bunu arzulayırdılar. Lakin bu məsələyə onlar nə qədər müqavimət göstərsələr də, onun qabağını tam kəsə bilmirdilər. Təsadüfi deyildir ki, 1924-1925-ci dərs ilində azərbaycanlılar üçün ilk dəfə İrəvanda türk işçi fakültəsi açıldı. Bu iş onların ürəyincə olmasa da, bu fakültə 15 il fəaliyyət göstərə bildi, on beş il davam edən bu fakültədə ilk ali təhsilli kadrlar hazırlandı. Bu barədə mətbuatda da yazılar gedirdi. "Qızıl şəfəq" qəzetində 1935-ci ildə bu barədə yazılan bir məqalədə türk fakültəsinin çətinliklərlə qarşılaşmasından bəhs edilirdi. Qəzetin məlumatına görə, burada cəmi 18 tələbə oxuyurdu. Azərbaycan dilində ədəbiyyatın yoxluğu, mütəxəssis kadrların çatışmaması işin keyfiyyətinə öz təsirini göstərirdi.

1936-37-ci dərs ilində İrəvan Qiyabi Pedaqoji İnstitutu da təsis edildi. Beynəlmiləlçilik siyasətinə müvafiq olaraq onun nəzdində türk şöbəsi də açıldı. Lakin qəbul qaydalarına, xüsusən azərbaycanlılarla bağlı qoyulan bürokratik tələblər sənəd qəbulunu ləngidirdi. Axırda bu bölmədə yerlər boş qalırdı. Ona görə də elə birinci il "Türk məktəblərində coğrafiya, tarix müəllimlərinə olan böyük ehtiyac nəzərə alınaraq" qiyabi institutun bu bölməsinin coğrafiya və tarix şöbələrinə sənəd qəbulu işi aprelin 10-dək uzadılmışdı. İlbəil yaranan kəm-kəsirin hesabına Azərbaycan məktəblərinin kadr çatışmazlığı o yerə çatdırılmışdı ki, məktəblər bağlanmaq təhlükəsi ilə üzləşirdi, ona görə də əlavə tədbirlərə əl atmaq lazım gəlirdi. Az sonra, yəni 1937-ci ildə İrəvanda ikiillik müəllimlər institutunun Azərbaycan şöbəsi də açıldı. Burada 20 nəfərin əyani, 20 nəfərin qiyabi təhsil alması planlaşdırılmışdı. Tədris prosesinin səmərəli təşkilinə imkan olmadığı üçün müəllimlər əsasən Bakıdan dəvət olunurdu. Dərsliklər də Bakıdan gətirilirdi. Lakin ehtiyac yalnız bununla bitmirdi. Azərbaycanlılara lazımi şərait də yaradılmırdı. Bir faktı xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, İrəvan Dövlət Universitetinin nəzdindəki şərqşünaslıq fakültəsində azərbaycanlıların oxumasına hər cür maneçilik törədilirdi. Bura maraq göstərənlər olsa da, qarşıya belə bir tələb qoyulmuşdu ki, şərqşünaslıqda oxuyanlar erməni dilini mükəmməl bilməlidirlər. Deməli, o fakültədə yalnız ermənilər, ya da erməni məktəbini bitirənlər oxuya bilərdi.

Bir haşiyə: Sonralar Azərbaycan elminin korifeyi səviyyəsinə yüksəlmiş filologiya elmləri doktoru, mərhum professor Mirəli Seyidov İrəvan Pedaqoji İnstitutunun filologiya fakültəsində təhsil alanda hiss edirdi ki, bu təhsil onda olan güclü, daxili elm yanğınını təmin edə bilmir. Ona görə də erməni dilini mükəmməl bildiyi üçün o, 1941-ci ildə İrəvan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsinin fars dili şöbəsinə daxil olur. Lakin 3-cü kursda ikən universitetin rəhbərliyi onun gündüz pedaqoji institutda, axşam isə universitetdə təhsil almasından xəbər tutmuşdu. Çox çətinliklə olsa da, Mirəli Seyidov 1945-ci ildə buranı bitirməyə müvəffəq olur. Ermənilər bu istedadlı gəncin tədqiqatçılıq marağını, çox dərinliklərə baş vurmasını elə o zaman hiss etmişdilər. Ona görə də başqa bir azərbaycanlıya belə fürsət verilməsini daha istəmirdilər. Təsadüfi deyildir ki, sonralar İrəvandakı erməni qaynaqlarından ilk dəfə geniş profildə tədqiqatçı kimi istifadə edən azərbaycanlı alim də elə Mirəli Seyidov olmuşdur. Həqiqətən, bu görkəmli alimin ötən əsrin 80-ci illərində apardığı elmi axtarışlar məkrli qonşulara kəskin cavablar verməkdə çox əhəmiyyətli idi. Hətta ermənilər onu bütün ittifaqda şovinist alim kimi tanıtmaq üçün əldən-ayaqdan gedirdilər. O zaman İrəvan Pedaqoji İnstitutunun qonağı olan professor Həmid Araslı Mirəli Seyidovun çox dəyərli tədqiqatları ilə tanış olaraq ona Bakıya köçməsini məsləhət bilir. Deportasiyanın başlanması ərəfəsində İrəvanda daha qala bilməyən M.Seyidov tezliklə Bakıya gəlir. O danışırdı ki, şərqşünaslıqda yalnız ermənilər oxuyurdu və ən millətçi, şovinist ünsürlər də, o cümlədən daşnak ideyalı müəllimlər də oraya toplaşmışdı. Erməni saxtakarlığının ocağı olan bu fakültəni qapalı saxlayırdılar. Çünki gələcək erməni tədqiqatçılarına özlərinə məxsus "iş üsulu", yəni erməni saxtakarlığı da onlara elə burada aşılanırdı. Onlar Matenadarandakı qiymətli əlyazmalarını saf-çürük edir, özlərinə sərf etməyəndə planlı şəkildə onu məhv edir, yandırır, imkan olanda isə "özününküləşdirirdilər". Kim bilir, bizim mədəni tariximizin nə qədər nadir inciləri orada indi də yatıb qalmışdır.

Azərbaycanda isə ermənilərin təhsilinə kifayət qədər qayğı göstərilirdi. Hələ ötən əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda erməni bölməsi fəaliyyət göstərirdi. Hətta qəbul planının 15-20 faizi bu bölmə üçün nəzərdə tutulurdu. Erməni alimlər isə, hər il bunun az olduğundan yuxarılara şikayət edirdilər, çox vaxt öz məqsədlərinə nail olurdular.

Böyük Vətən müharibəsi illərində Ermənistan hökumətinin yuxarı dairələrində oturan millətçi-şovinistlərin əl-qolu nisbətən bağlanmışdı, onlar müvəqqəti olaraq öz qınlarına çəkilmişdilər. Ona görə də bir sıra görüntülərlə öz çirkin niyyətlərini ört-basdır edirdilər. Artıq mətbuatda da kadr hazırlığı kəskinliyi ilə qoyulurdu. Məsələn, "Zəngi" qəzetində xırda millətlərin, o cümlədən azərbaycanlıların problemlərinə toxunan məqalələrdə məktəblərin kadrsız qalmaması üçün təcili tədbirlər görmək təklifləri irəli sürülürdü. Məhz bunların təsiri idi ki, İrəvan Pedaqoji İnstitutunun 4 fakültəsinin Azərbaycan bölməsində dil-ədəbiyyat, fizika-riyaziyyat, tarix-coğrafiya müəllimləri hazırlanırdı. Onlar buna mane olsa da, bu prosesi dayandırmağa qabil deyildilər. Azərbaycanlı ziyalılar isə bu yolda öz səylərini davam etdirirdilər.

Uzun müddət Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda çalışmış Fərhad Fərhadov 1942-1943-cü illərdə müharibədən qayıtdıqdan sonra həm İrəvan Pedaqoji Texnikumunda, həm də 1944-cü ildən başlayaraq İrəvan Pedaqoji İnstitutunda dərs deməyə başlamışdır. O, 1945-ci ildə İrəvanda "Qədim və orta əsrlər ədəbiyyatına dair oçerklər" kitabının nəşrinə də nail olmuşdu. Lakin Mərkəzi hökumətin əli ilə həyata keçirilən azərbaycanlıların "mədəni deportasiyası" 1948-ci ildə onun da İrəvanı tərk etməsilə nəticələnmişdir. Azərbaycan bölməsinin cəfakeşlərindən olan professor Rəhim Allahverdiyev (1907-1973) 1945-ci ildən deportasiyaya qədər İrəvan Pedaqoji İnstitutunda dərs aparmışdır. İnstitut köçürüləndə o da Bakıya gəlmiş, burada dissertasiya müdafiə edərək, elmlər doktoru adını almış, 400-dən çox məqalənin müəllifi kimi tanınmışdır.

Ermənilərin sıxışdırmalarının nəticəsi olaraq, deportasiya ərəfəsində, yəni 1947-ci ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsinin 4 fakültəsində cəmi 20 tələbə oxuyurdu. Bu elə vaxt idi ki, azərbaycanlıların deportasiyasının yeni dalğası gözlənilirdi. Elə bu zaman İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Elmi Şurası Azərbaycan bölməsinin işini müzakirəyə çıxararaq, onları bir qədər də sıxışdırdı. 1947-ci il 22 iyunda bu barədə qəbul edilən qərara əsasən Azərbaycan bölmələri erməni bölmələri ilə birləşdirildi. Azərbaycan bölməsinin dekanları isə erməni bölməsi dekanlarının müavini vəzifəsinə keçirildi. Onların müstəqil qərar qəbul etmək səlahiyyəti əllərindən alındı. Bununla da bu fakültələrdə milli mənəvi dəyərlərə ağır zərbə vuruldu. Müəllimləri də, tələbələri də məcbur edirdilər ki, ermənilərlə birgə nəfəs alsınlar, necə deyərlər "onların çaldığı havalarla oynasınlar". Ona görə də günü-gündən Azərbaycan bölməsində kadr potensialı zəifləyirdi. Buranın Azərbaycan bölməsində dərs deyənlərin çoxu əsasən İrəvan Pedaqoji Texnikumuna keçirdilər. Çünki stabil kollektivi parçalanan bu institutdan fərqli olaraq texnikumda sanballı kadr potensialı hələ də qalırdı. Bu mənəvi sıxıntılara baxmayaraq, bu prosesi sönməyə qoymayan tarixi səbəblər də vardı. Xatırladırıq ki, sovet hakimiyyətinin ilk illərində Ermənistanda da Azərbaycan dilində təhsil ocaqları şəbəkəsinin genişlənməsi orada təhsil alanların sayının sürətlə artmasına təkan vermişdi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Qərbi Azərbaycanda 1922-23-cü illərdə 36, 1924-cü ildə 62, 1929-30-cu illərdə 112, 1931-ci ildə isə 245 Azərbaycan məktəbi fəaliyyət göstərirdi ki, bunlardan da 45-i ancaq İrəvan qəzasında idi. Elə bu sürətli inkişaf da ali təhsilin pedaqoji kadrlar problemini zəruri edirdi. Ali təhsilli müəllimlər nəinki çatışmırdı, onlar yox dərəcəsində idi. Bu məsələ 1922-ci ildə Ermənistan Xalq Maarif Komissarlığı nəzdində "Azlıqda qalan millətlər" şöbəsinin sənədlərində də öz əksini tapmışdı. Müəllim kadrlarının yerləşdirilməsi məsələsini də məhz bu şöbə qaldırmışdı. Ona görə də məktəblərin müəllim kadrları ilə təmin olunması üçün ilk vaxtlar İrəvanda xüsusi kurslar təşkil edildi. Bu hazırlıq kurslarını birinci il 30 azərbaycanlı müəllim bitirsə də, məktəblərin artmaqda olan tələbatı bununla bitmirdi. Bu məqsədlə İrəvandan Bakıya 1923-cü ildə 16, 1925-ci ildə isə 38 nəfər müəllim ali təhsil müəssisələrinə göndərilir. Onların ilk nümayəndələri olan Zəhra Abbasova, Tacirə Bağırova kimi gənc qadınlar ali təhsil aldıqdan sonra İrəvana qayıdaraq bu prosesə qoşulmuşdular.

Lakin ali təhsil problemi yenə də öz həllini tapa bilmirdi. Müəllim çatışmazlığı əldə bəhanə tutularaq çox vaxt türk məktəblərinə qərəzli şəkildə erməni mənşəli direktorlar təyin edilirdi, bir çox hallarda Azərbaycan dilini bilməyən ermənilər azərbaycanlılara dərs deyirdilər, onlara rəhbərlik edirdilər. Bu azmış kimi, müəllim kadrlarına ciddi ehtiyac olduğu halda, yüzlərlə azərbaycanlı tələbəyə "bəy", "xan", "mülkədar", "qolçomaq", "kulak" və s. övladı damğası vuraraq pedaqoji təhsil müəssisələrindən xaric edirdilər. Təkcə 1930-35-ci illərdə 102 nəfərdən artıq azərbaycanlı tələbə və müəllim bu adlarla repressiyaya məruz qalmışdılar.

Azərbaycanlıların savadlanmasının qarşısını almaq üçün pedaqoji kadr hazırlığına hər cür maneçilik törədilsə də, onlar öz fəaliyyətlərini davam etdirdilər. Məsələn, 1940-cı ildə İrəvanda Pedaqoji İnstitutun nəzdindəki Azərbaycan bölməsi və 2 Azərbaycan texnikumu (pedaqoji və kənd təsərrüfatı texnikumları) fəaliyyət göstərirdi. "Sovet Ermənistanı" qəzetində pedaqoji texnikum haqqında deyilirdi: "1925-ci ildə yeni təşkil olunarkən burada 30 tələbəni əhatə edən bir sinif olduğu halda, 1940-1941-ci dərs ilində 400-dən çox tələbəni əhatə edən 18 sinif vardı. Yalnız 1940-1941-ci dərs ilində məktəbə 232 tələbə qəbul olunmuşdur. Məktəb birinci buraxılışında (1928-29-cu il) 28 nəfər, ikinci buraxılışda isə (1929-30-cu il) azərbaycanlı məktəblərinə 32 müəllim vermişdi. 1940-41-ci dərs ilində məktəblərimizə 150 nəfər müəllimin verilməsi nəzərdə tutulmuşdu". Ümumiyyətlə, pedaqoji texnikum 1928-ci ildən 1941-ci ilə qədər 836 müəllim, eyni müddət ərzində məktəbin qiyabi şöbəsi 242 müəllim, həmçinin birillik müəllimlər kursunu bitirən təxminən 150-dən artıq müəllim hazırlamışdı. Özünün 15 illik fəaliyyəti müddətində pedaqoji məktəbin 1228 nəfər məzunu müəllim diplomuna layiq görülmüşdü. 1947-ci ilə qədər isə texnikumu 1370 nəfərə qədər pedaqoji təhsilli müəllim başa vurmuşdur. Çox təəssüf ki, ali təhsilə rəvac verilmirdi.

Azərbaycanın bir çox görkəmli ziyalıları: C.Məmmədquluzadə, M.S.Ordubadi, M.Müşfiq, M.Hüseyn, Əli Nazim, Mir Cəlal, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Əbülhəsən, Sabit Rəhman, Mikayıl Rəfili, Süleyman Rüstəm və başqaları bu təhsil ocağının qonağı olanda ali təhsil alan tələbələri də bu görüşlərə dəvət edirdilər. Bu təhsil ocaqları arasında sıx əlaqə vardı.

Ümumiyyətlə, İrəvanda azərbaycanlıların ali təhsilə cəlbinə laqeydliklə yanaşılırdı. Xatırladırıq ki, 1936-cı ildə Qərbi Azərbaycan məktəblərində dərs deyən 541 nəfər müəllimdən cəmi 5-i ali təhsilli idi. Bu işə 1935-ci ildə Gümrüdə və Dilicanda təşkil edilmiş ikiillik qiyabi pedaqoji institutların bir qədər köməyi dəymişdi. Buraya Bakıdan dəvət edilmiş professor Əhməd Seyidov - pedaqogikadan, Muxtar Qasımov - marksizm-leninizmdən, Məmmədağa Şirəliyev - Azərbaycan dilindən, Məmməd Abbasov-psixologiyadan dərs deyirdilər. Məhz onların köməyilə 1937-ci ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunda Azərbaycan şöbəsinin açılması bu sahədə müəyyən irəliləyişin yaranmasına səbəb olmuşdu. Bir sözlə, birinci dərəcəli məktəblərdən tutmuş, texnikumlar, ikiillik qiyabi pedaqoji institutlar və pedaqoji institutun Azərbaycan bölməsinədək azərbaycanlı gənclər səylə öz təhsillərinə davam edirdilər.

İrəvanda və eləcə də bütün Ermənistanda azərbaycanlıların savadlanmasına ciddi çətinlik törədən əsas iki amil var idi. Birinci amil ondan ibarət idi ki, min ildən artıq bir dövrdə azərbaycanlılar ərəb əlifbası əsasında təhsil almışdılar. Yeni təhsil sistemi isə bunu qəbul etmirdi. Hər şeyi yenidən başlamaq lazım gəlirdi. İkinci amil o idi ki, yerlərdə buna mane olurdular, ermənilərin millətçiliyi asta-asta öz işini görürdü.

1935-ci ildə Ermənistanda sovet hakimiyyətinin yubileyi günlərində belə azərbaycanlıların təhsil alması üçün hələ də normal şərait yaradılmamışdı. Bu haqda "Qızıl şəfəq" qəzetində bir sıra məqalələr də dərc edilmişdi. Belə məqalələr vəziyyətin ağırlığından xəbər verirdi.

Məktəblilərin işini qaydaya salmaq üçün ali təhsillilərə ciddi ehtiyac yenə də qalırdı. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, İrəvanda yaşayan Cahangir Ələkbərbəyov, Bala Əfəndiyev, Mehdi Kazımov, Miryusif Mirbabayev, Abbas Fərəcov, Sadıq Fərəcov, Rza Vəlibəyov, Rza Şeyxzadə, Əkbər Rzayev, Əsgər Əsgərzadə, Rəhim Allahverdiyev, Cəfər Vəlibəyov, Bəhlul Yusifov, Ələşrəf Bayramov, Həbib Məmmədzadə, Əli Yüzbaşıyev, Zaman Vəliyev, Bülbül Kazımova, Tacirə Bağırova, Fatma Qədimova, Həqiqə Abbasova və onlarla başqa azərbaycanlı ziyalı İrəvanda elmin, maarifin, mədəniyyətin inkişafında yorulmadan, ləyaqətlə çalışırdılar. Bu millətsevər ziyalılar xalqın savadlanması üçün dərs deməkdən əlavə, elmin, maarifin əhəmiyyəti haqqında təbliğat aparır, məruzələr edir, məqalələr, proqram, dərs vəsaiti və dərsliklər yazırdılar, "Sovet Ermənistanı", "Qızıl şəfəq" qəzetlərində çıxış edirdilər.

Lakin azərbaycanlıların kütləvi deportasiyası yaxınlaşırdı. SSRİ Nazirlər Sovetinin Azərbaycan xalqına qarşı tarixi cinayət aktı olan 1947-ci il 23 dekabr və 1948-ci il 10 mart tarixli qərarlarından sonra köçürülməsi vacib olan obyektlərdən biri kimi siyahıda İrəvan Pedaqoji Texnikumu ilə yanaşı, İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsi də salındı. Köçürmə zamanı Azərbaycanın gələcək alimləri professor Zərifə Budaqova, professor Bağır Bağırov, uzun müddət "Azərbaycan məktəbi" jurnalının baş redaktoru işləmiş, əməkdar müəllim Zəhra Əliyeva və başqaları da öz təhsillərini Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda davam etdirməli oldular.

Bir haşiyə: İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan şöbəsinin acı taleyindən söz açanda Azərbaycan qadın dilçiləri arasında ilkin olaraq filologiya elmləri namizədi adını alan, sonralar Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü, Dilçilik İnstitutunun direktoru səviyyəsinə yüksələn Zərifə Budaqovanın tərcümeyi-halından bir hissəni yada salmaqla onun İrəvan Pedaqoji İnstitutu ilə bağlı bəzi nüansları xatırlamağa ehtiyac duyulur:

İrəvan şəhərində orta məktəbin yeddinci sinfini bitirdikdən sonra 1942-1945-ci illərdə İrəvan Pedaqoji Texnikumunda oxuyan Zərifə Budaqova 1946-cı ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan filologiyası fakültəsinə daxil olur. Həmin fakültə 1948-ci ildə Bakıya köçürüləndə o, təhsilini 1949-cu ildə Bakıda başa vurdu, elmi istiqamət götürdü və aspiranturaya daxil oldu. O, öz elmi tapıntıları ilə xalqımızın alim qızı kimi layiqli ad qazandı.

Başqa bir haşiyə: Azərbaycan təhsil işçilərinin yaxşı tanıdığı, uzun müddət Maarif Nazirliyində Baş Məktəblər idarəsinin rəisi, "Azərbaycan məktəbi" jurnalının baş redaktoru işləmiş mərhum Zəhra Əliyeva 1942-ci ildə İrəvan Pedaqoji Texnikumuna daxil olmuş və texnikumu 2 ilə bitirmişdir. O, 1946-1948-ci illərdə İrəvan Pedaqoji İnstitutunda oxuyarkən arxivlərə də baş vurmuşdur. Sonralar ədəbi əlaqələrlə bağlı namizədlik işini yazarkən yenidən İrəvan arxivlərinə müraciət etmişdir. O, Avetik İsaakyanın arxivində bir qeydə rast gəlmişdi. Orada Avetik İsaakyanın əli ilə yazılmışdı ki, bir qrup Azərbaycan yazıçısı İrəvana səfərə gedərkən Səməd Vurğun Qazaxda gecələməli olur. Onu qarşılamaq üçün Avetik İsaakyan Dilicana gəlir. Onunla görüşürlər, maşınla gedərkən yolun kənarında bir çobana rast gəlirlər. Səməd Vurğun maşını dayandırır və Avetik İsaakyandan xahiş edir ki, bu mənzərəli yerdə bir quzu alıb bulağın başında kabab çəksinlər. Razılaşırlar. Səməd Vurğun quzunun pulunu çobana vermək istəyəndə Avetik İsaakyan ona mane olur və deyir ki, əzizim Səməd, sən qonaqsan, pulu biz verməliyik. Səməd Vurğun isə pulu çobana uzadır və özünəməxsus təmkin və sərtliklə, "Nə vaxtdan mən öz torpağımda qonaq sayılıram", - deyir. Sonralar bunu qələmə alan Avetik İsaakyan qeyd edir ki, mən onda başa düşdüm ki,

"Yenə gördüm səni, Dilcan dərəsi,

Yadıma çox köhnə zamanlar gəlir",

- deyəndə Səməd Vurğun nəyə işarə edirmiş (Yəni, bu yerlərin qədim Azərbaycan torpaqları olduğunu nəzərdə tuturmuş). Sonra Avetik İsaakyan qeydlərini aşağıdakı sözlərlə bitirir: "Bizim nəsillər bilsin ki, S.Vurğun beynəlmiləlçi yox, qatı millətçi olmuşdur". Zəhra xanım bu sənədin üzünü köçürə bilməmişdi, əlbəttə, buna imkan da verilməzdi, ancaq məzmununu yaddaşında yaxşı saxlaya bilmişdi. Zəhra xanımın dediyi kimi qəzetlərimiz də bunu çap edə bilməzdi. Məlum səbəblərdən o özü də buna israr etməmişdir. Lakin zaman belə sirləri saxlamır... İndi bunu hamı bilməlidir. Zəhra xanım o illəri xatırlayaraq "Azərbaycan məktəbi" jurnalında yazırdı: - "Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiya edildiyi 1948-ci ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun nəzdində olan Azərbaycan şöbəsini bağladılar. Yeni dərs ilinin ilk günlərindən müəllimlərimizə və biz tələbələrə institutun binasına daxil olmağa belə icazə vermədilər. Tələbələrin bir hissəsi, o cümlədən mən N.Tusi adına ADPU-da təhsilimizi davam etdirdik, əksəriyyəti isə Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına köçdüyü üçün təhsilini davam etdirə bilmədilər" ("Azərbaycan məktəbi", 1998, № 1).

Zəhra Əliyevanın yazdığına görə, o zaman bu tələbələrin taleyi ilə maraqlananlar az olsa da, APİ-də kafedra müdiri işləyən professor Mehdi Mehdizadə bu tələbələrin aqibəti ilə çox maraqlanırmış. Hətta İrəvan şəhərindən zorla köçürülən tələbələrin qrupunda pedaqogikadan mühazirəni o özü oxuyurmuş. O bu tələbələrə çox qayğıkeşliklə yanaşırmış.

Beləliklə, rəsmi bir qərarla dövlət siyasətinin nəticəsi olan soyqırımla azərbaycanlıların ali təhsil almaq məsələsinə son qoyuldu. Lakin tarix təkrar olunur. İrəvan ziyalıları deportasiyadan əvvəlki vəziyyətə qayıtmaq üçün əzmlə çalışırdılar. Bu məqsədlə yuxarı distansiyalara çoxlu ərizələr gedirdi. O da məlumdur ki, deportasiyadan sonra Ermənistanda yüz minlərlə azərbaycanlı qalırdı, həm də 1948-1953-cü illər deportasiyası Stalinin ölümündən sonra dayandırılmışdı. Hətta azərbaycanlıların bir qismi yenidən Ermənistana qayıdırdı. Ermənilərin millətçi-şovinist əhvali-ruhiyyəsi də bir qədər mülayimləşmişdi. Stalinin ölümündən sonra imperiyanın siyasətində də dəyişiklik əmələ gəlmişdi. Ona görə də, 1954-cü ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutu nəzdində yenidən Azərbaycan şöbəsi açıldı. İki fakültəyə: Azərbaycan dili və ədəbiyyatı, fizika-riyaziyyat fakültələrinə qəbul üçün "Sovet Ermənistanı" qəzetində elan verildi. Hər fakültə üçün 25 nəfər planlaşdırılmışdı. Çoxdan bəri bunu gözləyən azərbaycanlı gənclərinin sevincinin hədd-hüdudu yox idi. Bakıya gəlməyə imkanı olmayanlar üçün bu vəziyyət lap göydəndüşmə olmuşdu. Təşkilati məsələlər başlandı. İrəvandakı ziyalıların instituta müəllim kimi cəlb edilməsi birinci addım oldu. İrəvanın çox hörmətli ziyalıları bunu rəğbətlə qarşıladılar. İrəvan ziyalıları instituta üz tutdular. Ermənistanda nəşr olunan "Qızıl şəfəq" qəzetinin, həmçinin "Sovet Ermənistanı" qəzetinin baş redaktoru olmuş, bir neçə çağırış Ermənistan Ali Sovetinə deputat seçilmiş Rza Vəlibəyov (1903-1974) bu işə həvəslə qoşuldu və o, İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsinin ilk müəllimlərindən biri oldu və burada siyasi iqtisad fənninin tədrisi ona həvalə edildi. Eləcə də Azərbaycan pedaqoji ictimaiyyətinə yaxşı tanış olan Ermənistan Ali Soveti sədrinin müavini, "Sovet Ermənistanı" qəzetinin baş redaktoru Məhərrəm Bayramov xarici ədəbiyyatın tədrisini üzərinə götürdü. Çox təəssüf ki, onun da həyatı faciə ilə nəticələndi. Tanınmış rəssam, 500-dən çox əsərin müəllifi Cabbar Quliyev də Azərbaycan şöbəsində dərs aparırdı. "Sovet Ermənistanı" qəzetinin baş redaktorunun müavini Sabir Əsədov isə fəlsəfə dərslərini aparırdı. Mərd, cəsarətli bir insan olan Sabir müəllim bu institutun Azərbaycan bölməsinin nüfuzunun qorunub saxlanmasına çox böyük səy göstərmişdi. Onun bu sahədəki xidmətləri hörmətlə yad edilir. Uzun müddət İrəvan Pedaqoji Texnikumunun direktoru işləmiş Bəhlul Yusifov da Azərbaycan bölməsinin aparıcı müəllimlərindən biri idi. Azərbaycan bölməsində bunlardan əlavə, filologiya elmləri doktoru Əkbər İrəvanlı, Əli Dalqılıçov, Adil Süleymanov, Fərrux Rzayev, Mikayıl Heydərov, Lətif Hüseynzadə, Məhərrəm Hüseynov, Arzuman Qəmbərov kimi irəvanlı alimlər də çalışırdılar. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin müəllimi olmuş Lətif Hüseynzadənin xidmətləri də danılmazdır. Tələbələri onu indi də yaddan çıxarmırlar. Lakin iki buraxılışdan sonra fizika-riyaziyyata qəbul dayandırıldı. Az sonra, yəni 1958-ci ildə Azərbaycan dili və ədəbiyyat fakültəsinin də profilində dəyişiklik edildi və ədəbiyyatla yanaşı, onlara tarix ixtisası da verildi.

Qədim tarix üzrə əhəmiyyətli lüğət hazırlamış və Herodotun əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmiş görkəmli alim, ADU-nun professoru, kafedra müdiri Mehdi Erivanski İrəvan Pedaqoji İnstitutunda mühazirə oxumağa dəvət edilmişdi. O, eyni zamanda Mahaçqala və Pyatiqorskinin ali məktəblərində də mühazirə oxuyurdu. Onun tələbəsi olmuş AMEA-nın Tarix İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Yaqub Mahmudov xatırlayır ki, "O, gözəl pedaqoq, alim olmaqla yanaşı, həm də çox milli adam idi". Belə bir adamın İrəvan Pedaqoji İnstitutunda dərs deməsi böyük hadisə idi. 1950-ci ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun tarix-filologiya fakültəsini bitirən mərhum lüğətşünas İbrahim Xəlilovun dediklərindən: "1957-58-ci illərdə Mehdi Erivanski bizə İrəvan Pedaqoji İnstitutunda dərs deyirdi. Bir gün yay aylarında imtahandan sonra İrəvanın təxminən 25-30 km-də yerləşən Dərəçiçək kəndinə getdik. Xoş bir məclisdən sonra Mehdi müəllim oturmuş vəziyyətdə əli ilə ətrafdakı təpələrin üstündəki sarayları göstərib dedi: "Bunlar babamın mülkləridir, yay aylarında gəlib burada dincəlirdik". Azərbaycan dili və ədəbiyyat bölməsində professor Knyaz Mirzəyev də aparıcı şəxsiyyətlərdən sayılırdı. O, həm də formal da olsa, dekan müavini vəzifəsini aparırdı. Hazırda o, Almatı Dövlət Universitetinin professorudur, akademikdir. Azərbaycan bölməsinin müəllimlərindən professor Hüseyn İsmayılov İrəvandan gələndən sonra Azərbaycan MEA-nın Folklor İnstitutuna başçılıq etmişdir. Adıçəkilən müəllimlər Azərbaycan bölməsini, demək olar ki, öz gücləri hesabına yaşada bilirdilər. Onlar qorxmadan, çəkinmədən axır günlərə qədər öz mübarizliyindən əl çəkmədilər. Sonralar isə, təbii ki, onlar yenə həyatda öz yerlərini tutdular. Azərbaycan dili kafedrasının müəllimi Aida Salahova hazırda Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında kafedra müdiridir. Biologiya müəllimi Arzuman Qəmbərov Təhsil Problemləri İnstitutunun aparıcı elmi işçisidir. Filologiya elmləri namizədi Məsim Məmmədov, dosent Həsən Səfərov dünyasını dəyişmişlər. İrəvan Pedaqoji İnstitutunun tarix-filologiya fakültəsinin məzunları da öz iş yerlərində sayılıb, seçilən kadrlar kimi tanınmışlar. İlk məzunlardan olan Məmməd Kərimov uzun müddət Azərbaycan Milli Ensiklopediyasında şöbə müdiri, ensiklopediyanın redaktorlarından biri olmuşdur. Nəsilli-nəcabətli bu şəxsin atası Məmmədrəhim müəllim özü də İrəvan Pedaqoji Texnikumunun ilk məzunlarından biri kimi, öz kəndlərindəki ibtidai məktəbin əsasını qoymuşdu. Məzunlardan Rəşid Quliyev Amasiya rayonunda ən qabaqcıl məktəblərdən birinin direktoru olmuşdur. 1988-ci il hadisələrindən sonra da o Bakı şəhəri Qaradağ rayonunda məktəb direktoru işləmişdir. Onun böyük qardaşı Ənnağı İrəvan Pedaqoji Texnikumunun məzunu, digər qardaşı Əli İrəvandan köçürülən Xanlar Pedaqoji Məktəbinin məzunu olmuşdur. Rəşid müəllim Qərbi Azərbaycanda böyük ənənələri davam etdirən maarif işçisi kimi tanınırdı. 60 illiyi münasibətilə Rəşid müəllim Azərbaycan Respublikası təhsil naziri Misir Mərdanovun imzası ilə Fəxri fərmanla təltif edilmişdir. Tarix-filologiya fakültəsinin məzunlarından Yunis Yusifov, Eldar Sadıqov, Yunis Məmmədov, Rəşid Talıbov (Aşıq Ələsgərin nəvəsi), Hüseyn Əmirov, Knyaz Əyyubov, Xurşud Məmmədov, Tariyel Tağıyev, İskəndər Mirzəliyev və başqaları müxtəlif vəzifələrdə çalışmış, onların bir qismi dissertasiya müdafiə edərək elmlər doktoru, elmlər namizədi adını almışlar.

Təxminən on il sonra, yəni 1963-cü ildə İrəvan Pedaqoji İnstitutunun tarix-filologiya fakültəsinə qəbul dayandırıldı, yalnız ibtidai sinif müəllimi hazırlayan 25 nəfərlik qrup saxlandı. Buraya yenə də Bakıdan müəllimlər dəvət olunurdu. Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü Maqsud Cavadov, Azərbaycan alimlərindən: Zeynal Tağızadə, Azər Hüseynov, Həmid Əliyev, Elməddin Əlibəyzadə, Mehdi Erivanski kimi alimlər tez-tez İrəvana ezam olunur, bir müddət orada qalır, ixtisasları üzrə dərs aparırdılar. Hər dəfə onların gəlişi bu instituta yeni ab-hava gətirirdi.

İrəvan Pedaqoji İnstitutunun rəhbərliyini isə bunlar az maraqlandırırdı. Ona görə də bəzi dərslər boş keçir, nəticədə tədrisin keyfiyyəti aşağı düşür, Azərbaycan bölməsinin mövqeyini zəiflətmək siyasəti davam etdirilirdi.

Bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, Azərbaycan bölməsinə rəhbərlik erməni bölməsinin dekanlarına tapşırılmışdı. Azərbaycan bölməsini illər boyu "yamaq" kimi sıxışdırırdılar. Tələbələr hər bir adi məsələ üçün yalnız milliyyətcə erməni olan dekana müraciət etməli idilər. Azərbaycan bölməsi müəllimlərinin təşkilati işlərə qarışması yalnız onların vasitəsilə mümkün olurdu.

Daim təqiblərə məruz qalan İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsinin ən ağır günləri yaxınlaşırdı. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarından etibarən keçmiş SSRİ məqamında və ilk növbədə Ermənistan SSR ərazisində antiazərbaycan, antitürk təbliğatı gücləndirildikdə ermənilər öz çirkin niyyətlərini açıq-aşkar reallaşdırmağa imkan tapdılar. Nəticədə Ermənistan SSR ərazisindən, öz tarixi etnik torpaqlarından - 185 kənddən və başqa yaşayış məntəqələrindən 250 min azərbaycanlı qovuldu. Ermənistan SSR monoetnik bir qondarma "dövlət"ə çevrildi. 1988-ci il Dağlıq Qarabağ hadisələri İrəvan Pedaqoji İnstitutunda toplanmış daşnakların da iç üzünü açdı, gizli düşmənçilik hissləri baş qaldırdı. Onlar mübarizənin açıq formasına keçdilər.

İrəvan Pedaqoji İnstitutunda Azərbaycan dili dərslərini aparmış, 1988-ci il hadisələrinin canlı şahidi olmuş, hazırda Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində filologiya fakültəsinin dekan müavini işləyən, dosent Məhərrəm Hüseynovun dediklərindən:

- Dağlıq Qarabağ hadisələri başlanana qədər Azərbaycan şöbəsinə biganəlik örtülü şəkildə gedirdi. Hər il 25 nəfər azərbaycanlı tələbənin qəbuluna onlar müxtəlif yollarla maneçilik törədirdilər. Qəbul imtahanlarını ixtisas fənlərindən azərbaycanlılar, xarici dildən isə ermənilər götürürdülər. Xarici dil sona saxlanılırdı. Əvvəlki imtahanlardan qiymət alanlara məhz bu imtahanda divan tutulurdu. Abituriyentlərin çoxuna qeyri-müvəffəq qiymət verilirdi. Ona görə də hər il qəbul planı dolmurdu. Boş yerləri isə erməni bölməsinə verirdilər. Hər il axıra 18 nəfərdən artıq qalmırdı. 1988-ci il qəbulunda isə vəziyyət daha da ağırlaşdı. Saqqallılar imtahanın gedişinə müdaxilə edirdi. Bir də görürdün ki, bir neçə saqqallı imtahana girir, azərbaycanlı tələbələrin üst-başını gəzir, onları təhqir edirdilər. Onların bu təzyiqinin nəticəsi idi ki, həmin il cəmi 9 nəfər müvəffəq qiymət ala bilmişdi. Məlumdur ki, onlara da burada oxumaq qismət olmadı. Vəziyyət isə günü-gündən ağırlaşırdı. Sumqayıt hadisələrindən sonra keçirilən bir yığıncaqda SSRİ xalq artisti, kinorejissor Henrix Malyan açıq-aşkar bildirdi ki, əgər Bakının ali məktəblərində erməni bölməsi yoxdursa, İrəvanda niyə belə bölmələr saxlanmalıdır. Ona qocaman professorumuz Knyaz Mirzəyev çox kəskin cavab verdi. O dedi ki, Bakı ali məktəblərində həmişə erməni bölmələri olubdur. Lakin Stepanakertdə (Xankəndində) ayrıca pedaqoji institut yaradılanda o bölmələr bu instituta köçürülmüşdür. Onlar isə öz qərəzli iddialarından əl çəkmirdilər və açıq-açığına deyirdilər ki, artıq SSRİ yoxdur, daha heç kəs bizi türklərlə dostluq etməyə məcbur edə bilməz. Ermənistanı Qarabağ Komitəsi idarə edirdi. Belə günlərdə çağırılan Elmi Şuranın iclaslarının birində Nalbandyan familiyalı bir alim tələb etdi ki, Sumqayıtda baş verən hadisələr üçün azərbaycanlı müəllimlər erməni xalqından üzr istəsinlər. Qocaman professor Fərrux Rzayev çəkinmədən ayağa durdu və "hələ bilmək olmaz kim kimdən üzr istəməlidir", - cavabını verdi. Artıq bıçaq sümüyə dirənmişdi. Pedaqoji İnstitutun Azərbaycan bölməsi son günlərini yaşayırdı. Pedaqoji İnstitutun Elmi Şurasında Azərbaycan bölməsinin bağlanması məsələsi qoyuldu. Lakin bizim arqumentlərimiz onlarınkından daha tutarlı olduğu üçün Elmi Şura Azərbaycan bölməsini bağlamaq qərarını açıq qoydu. Yəqin düşünürdülər ki, onsuz da bu bölmə öz fəaliyyətini dayandıracaqdır. Bütün bunlar isə ermənilərin şovinist fikirlərinin cücərməsinə hər gün münbit şərait yaradırdı.

Bakıda, Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda isə uzun illər erməni bölməsindəkilərə qayğı ilə yanaşılırdı. Hətta sonra bu bölmə genişləndirilərək Xankəndində müstəqil pedaqoji institut kimi fəaliyyət göstərdi. Əlbəttə, bütün bunlar tarixdə ermənilərlə azərbaycanlıların hər birinin bir millət kimi hansı səviyyədə dayanmalarına ən tutarlı sübut kimi qalacaqdır və tarix bunlara öz həqiqi qiymətini verəcəkdir. Çox təəssüf ki, bu kiçik yazımızda Azərbaycan bölməsinin tarixinə dair əlçatmaz faktlara istinad edə bilmədik. Lakin nələrisə unutmamaq üçün deməyi lazım bildik.

Əminik ki, Qərbi Azərbaycanda məktəb, təhsil məsələləri milli tariximizin şanlı səhifələri kimi hələ bundan sonra da öyrəniləcək, ermənilərin məkrli niyyətlərinə obyektiv qiymət veriləcəkdir.

Nəcəf NƏCƏFOV,

ADPU-nun Azərbaycan ədəbiyyatı

tarixi kafedrasının dosenti,

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin

üzvü, əməkdar müəllim,

akademik M.Mehdizadə və

"Qızıl qələm" mükafatları laureatı

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 1 mart.- S.7.