Yurdumuza bahar gəlir

 

Xalqımızın ən gözəl milli bayramı - Novruz bayramının artıq üçünçü çərşənbəsini də yola salmışıq. Novruz bayramı haqqında nə bilirik? Novruz bayramı xalq arasında təzə ili, baharın ilk gününü qarşılamaq deməkdir. Novruzun gəlişi ilə təbiətin, həyatın oyanması başlanır. Bu fikrin təsdiqinə Firdovsinin, Rudakinin, Avitsennanın, Nizaminin, Sədi ŞiraziHafiz Şirazinin, Ömər Xəyyamın əsərlərində, həmçinin "Dədə Qorqud" dastanında da  rast gəlinir. Nizaminin "Siyasətnamə"sində, Xəyyamın "Novruznamə"sində Novruz bayramı haqqında  söhbət açılır.

 

Novruz bayramına bir ay qalmış, hər  həftənin ikinci günü  su, od,yel, torpaq çərşənbəsi (bəzən Torpaq çərşənbəsinə Yer çərşənbəsi də deyirlər)  adı ilə  böyük şadyanalıqla qeyd edilir, əsl bayramın gəlişinə hazırlıq görülür. Novruz çərşənbələrinin belə ardıcıllıqla düzülməsinin mənası budur ki, yəni, dünya əvvəlcə başdan-başa SU ilə örtülü olub, sonra OD, yəni Günəş gəlib SUYU buxarlandırmağa başlayıb, YEL BABA isə bu prosesi daha da  sürətləndirib, nəticədə TORPAQ görünməyə başlayıb. Novruzun tarixi kökləri, ümumiyyətlə təbiət hadisələrinə söykənir.

Hər bir çərşənbə bayramının öz ritualları, yəni mərasimləri, ayinləri, öz əyləncələri var.

Su çərşənbəsi adlanan birinci çərşənbə, bir qayda olaraq, fevral ayının  son həftəsindəki çərşənbədə qeyd edilir. İnanclara görə, bu çərşənbədə sular, su mənbələri oyanır, hərəkətə gəlir, təzələnir.

Od çərşənbəsinə  el  arasında  "Üsgü" çərşənbə və ya "Addı çərşənbə" də deyirlər. Həmin gün tonqallar qalanır və insanlar onun üzərindən  atılmaqla, çirkabları, azar-bezarları sanki oda atıb yandırırlar. Qədimlərdə Novruz tonqallarını dağların başına çıxıb orada qalayarlarmış... Od çərçənbəsi ilə bağlı olan adətlər insanların günəşə, oda olan müqəddəs inamından yaranıb.

Yel çərşənbəsində ən çox işlənən ifadə "Yel əsdirəni söyməzlər" xalq deyimidir. Yel, külək  müqəddəs sayılan təbiət hadisəsidir.

Torpaq çərşənbəsində, yəni axırıncı çərşənbədə hamı bir-birilə bayram sevincini paylaşır, ancaq yaxşı sözlər, ən xoş arzular dilə gətirilir, insanlara  səadət, xoşbəxtlik  arzulanır, küsülülər barışır. Özünün ayrı  evi-eşiyi olan böyük övladlar yaşlı valideynlərinə, kiçiklər böyüklərə, qohumlar, qonşular bir-birinə  baş çəkirlər, qonaq getdikləri evlərə əllərində bayram sovqatı aparırlar.

Axırıncı çərşənbədə insanlar dünyadan köçən doğmalarının məzarlarını ziyarət edir, onların xatirələrini adlarını çəkmədən  xoş sözlərlə yad edir, bayram xörəyinə duz səpəndə onların ruhuna rəhmət diləyirlər.

Novruz bayramına qədər artıq torpaqdakı  bitkilər də canlanır, cücərir, ağaclar tumurcuq açırlar. Bütün bunlar baharın gəlişindən xəbər verir.

İlaxır çərşənbədə süfrələrə , paxlava, şəkərbura, şirinçörək, şorqoğalı, badambura, dənli bitkilərdən, əsasən  buğdadan qovrulmuş qovurğa, qurudulmuş meyvələr, xurma, badam, püstə, qoz, fındıq və digər ləziz nemətlər düzülür.

Novruz süfrəsi üçün  hazırlanan  xörəyə  "S" hərfi ilə başlanan 7 adda  ərzaq  az da olsa əlavə edilməlidir: Su, sarıkök, sumaq, süd, sirkə, səbzə, soğan  kimi  bu əlavələrin hər biri rəmzi məna daşıyır. Səməni, səməni halvası, rəngbərəng boyanmış yumurtalar, al-əlvan şamlar, müxtəlif çeşidli  şirniyyatlar, qurudulmuş meyvələr, bir sözlə, ən ləziz nemətlər Novruz xonçasının, Novruz süfrəsinin  bəzəyidir.

İnanclara görə bayramda ailənin hər bir üzvünün  adına yumurta boyanmalı, ayrıca şam yandırılmalı, kiçik güzgülər qoyulmalıdır. Bunların xalq arasında yozumu belədir: Şam oddur, işıqdır- o, insanları bədnəzərdən qoruyur, güzgü həm müqəddəs günəş şüalarını özündə əks etdirən əşyadı, həm də  aydınlıq rəmzidi, yumurta isə bədlik gətirən hər şeyi üzərindən atmağa, kini-küdurəti içində saxlamamağa işarətdir.

Novruzda səməni göyərtmək  məhsuldarlıq, bərəkət rəmzidir. Novruz süfrəsinin sonunda ailənin böyüyü əlinə qayçı götürüb: "Səməni, saxla məni, İldə göyərdərəm səni" deyərək  göyərtdiyi səməninin başından bir qədər qayçılayır. Sonra qayçını evdə özündən kiçiyə ötürür. Bütün ailənin yaşca  ən kiçik üzvünə qədər hamı bu hərəkəti təkrar edir. Bayramdan bir neçə gün sonra isə başı qayçılanmış  səmənini axar suya atırlar.

Bayramın ilk günü hər kəs  mütləq öz evində olmalı, öz çırağını yandırmalıdır. Hər ailə öz halal  süfrəsinin başına yığışmalıdır. Qohum-əqrəbasına, doğmalarına, yaxınlarına baş çəkməyə gedənlər də mütləq elə həmin gün   öz evinə, öz ocağına qayıtmalıdır.

Xalq oyunları, nağıllar, hekayələr, dastanlar, lətifələr, hətta yumorlu məsxərələr Novruzun bayram  çələngidir. Xalq oyunlarından "Xıdır İlyas" məhsuldarlıq, təbiətin çiçəklənməsi, "Cütçü" mərasimi  torpağı oyatmaq, diksindirib cana gətirmək, "Kos-kosa", "Meydan"  baharın gəlməsi əhvali-ruhiyyəsi və şənlik, şuxluq, zarafat, məzhəkə ovqatı yaratmaq məqsədi daşıyan   xalq tamaşalarıdır.

 İlaxır çərşənbəyə qədər evlərdə, bağ-bağçalarda təmizlik işləri aparılır, hər yer silinib-süpürülür, səliqəyə salınır.

Axırıncı çərşənbədə  və Novruz  bayramı axşamında  evlərin, həyət bacaların hər bir tərəfinə  məşəllər sancılır, ocaqlar qalanır. Çatılan tonqalların şölələri gecə göy üzünü əsrarəngiz gözəlliyə qərq edir. İnanclara görə, hər ailə yeddi yerdə ocaq qalamalı, ailənin hər bir üzvü "Sarılığım sənə, qırmızılığım mənə", həmçinin "Ağırrığım, uğurruğum burda yansın"  deyib, ya yeddi tonqalın hər  birinin üzərindən bir dəfə, ya da bir tonqalın üzərindən yeddi dəfə  keçməlidir.

Novruz bayramından sonrakı ilk dörd gündə  təbiət hər gün bir dona düşür. Bayramın  ertəsi  gün yaz gününə, ondan sonrakı gün yaya, üçüncü gün payıza, dördüncü gün isə qış gününə bənzəyir. Bundan sonra təbiət öz  normal axarına davam edir. 

Qarşılayın, bahar müjdəli Novruz gəlir.

Yurdumuza, elimizə, evimizə mehribançılıq, barış, bərəkət, xoş ovqat  gətirən Novruz Bayramımız Mübarək!

 

 

Ellada UMUDLU

 

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 15 mart.- S.6.