Xarici dilin mətnin komponentləri

əsasında tədrisi təcrübəsindən

Xarici dilin öyrənmə vasitəsi kimi dərk olunması onun ən mühüm ünsiyyət vasitəsi kimi zəruriliyini şərtləndirir, yazılı və şifahi dil formalarına yiyələnməyin vacibliyini meydana çıxarır. Şagirdlər öz fəaliyyətlərində tədris olunan xarici dilə yeni bilik və bacarıqlara yiyələnmə vasitəsi kimi yanaşır, onun funksional imkanlarından istifadə edirlər.

Xarici dilin təlimində əsas məqsədə nail olmaq üçün şagirdlərin nitq inkişafının təmin olunması vacib hesab edilir. Ona görə də təlim prosesində şagirdlərin lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi, cümlə qurmaq vərdişlərinin formalaşdırılması, rabitəli nitq nümunələrinin hazırlanması mühüm istiqamətlər kimi diqqət mərkəzində saxlanılır.

Dilin düşünmə vasitəsinə çevrilməsi prosesi nitq fəaliyyətinin əsasını təşkil edən sözlərin, eləcə də digər nitq vahidlərinin öyrənilməsindən başlayır. Danışıq səsləri, heca, söz, söz birləşməsi, cümlə, nəhayət, mətn üzrə bilik, bacarıq və vərdişlər mənimsənilir. Onlar qeyri-iradi keyfiyyətlər kimi təfəkkür tərzinə, düşüncə vahidlərinə çevrilir. İdraki fəaliyyətin bütün mərhələlərində fəaliyyətlər mənimsənilmiş dil vahidlərinə, nitq modellərinə əsasən qurulur.

İstər nitq fəaliyyətinin növləri, istərsə də dil qaydaları üzrə bacarıqların mənimsənilməsi ümumi nitq inkişafını təmin edir. Burada dil, nitq və mətn özünün kommunikativ funksiyasını yerinə yetirir. Lakin dilin, nitqin və mətnin yerinə yetirdiyi kommunikativ funksiyalarda müəyyən fərqlər meydana çıxır. Belə fərqlərin daha geniş planda araşdırılması bəzi məsələlərə aydınlıq gətirilməsini tələb edir. Həmin məsələlər mətnin kateqoriya və vahidlərini, mətnin funksiyalarını, dil-nitq münasibətlərini əhatə edir. Nitq aktları və mətn dilçiliyi müstəvisindən də bu məsələyə baxılarsa bütöv kommunikativ aktda istifadə olunun nitq aktlarının özlərinin də fərqli funksiya və xüsusiyyətləri üzə çıxır.

Ümumiyyətlə, dilin funksiyaları geniş anlayışdır və dilin cəmiyyətdə, insanlar arasında, eləcə də tarixi inkişaf prosesində oynadığı rolla səciyyələnir. Dilin kommunikativ funksiyası öz növbəsində kommunikasiya prosesinin amilləri fonunda nitq və mətnin kommunikativ funksiyaları kimi öyrənilməlidir. Bu isə qeyd olunduğu kimi, bir sıra məsələləri aydınlaşdırmağı, onlara münasibət bildirilməsini tələb edir. Mətn və qrammatik kateqoriyaları müqayisə edib onların fərqli cəhətlərini aşkara çıxarmaq mümkündür. Pedaqoji ədəbiyyatda bu kateqoriyalar arasında müəyyən fərqlər qeyd edilir.

Mətnin semantika və quruluşunda bu və ya digər kateqoriyanın üzə çıxması funksional-semantik sahə ilə əlaqədardır. Belə sahə leksik-qrammatik sahə ilə müqayisədə məzmunca daha genişdir və daha çox konseptual səciyyə daşıyır. Mətn kateqoriyasının gerçəkləşməsi qrammatik kateqoriyadan fərqli olaraq tənzimlənən deyil, ehtimallı səciyyə daşıyır. Mətn üçün onun formalaşma xarakteri müəyyən qaydalarla və ya qrammatika ilə məhdudlaşmır.

Formalaşma qrammatik, semantik, praqmatik qaydaların geniş spektrindən bəhrələnmə imkanları ilə seçilir. Mətnin xassələri morfoloji və sintaktik qrammatik kateqoriyaların funksional potensialın reallaşmasında üzə çıxır. Mətnin belə quruluşu mətn kateqoriyasının sərhədlərini genişləndirməyə imkan verir.

Deyilənləri belə ümumiləşdirmək mümkündür ki, mətnin kateqoriyası onun əlamətlərinin məcmusudur. Tam əsər, eləcə də onun hissələri müəyyən kateqorial əlamətlərə malikdir. Bu əlamətlərin qarşılıqlı münasibəti mətni yaradır. Mətn isə bir bütöv kimi ayrı-ayrı cümlələrdən ibarətdir. Mətn - müxtəlif tipli cümlələrin məcmusudur.

Cümlə əsas kommunikativ vahiddir. Kommunikativlik cümləyə xas olan predikativlikdən irəli gəlir. Cümlə elementlərinin kombinator imkanları bu elementlərin hansı nitq hissəsi olması və bu nitq hissəsinin hansı leksik-semantik və qrammatik yarımqrupuna məxsus olması ilə əlaqədardır.

Cümlə modellərinin təsnifatının əsasında morfoloji, semantik və sintaktik əlamətləri qoyduqda cümlənin əsas tiplərini aşağıdakı qaydada müəyyən etmək olar:

1. Fel cümlələri - bu, konkret fiziki fəaliyyət olub obyektə istiqamətlənir, fakültativ şəkildə alət və vasitəni göstərir.

2. Adyektiv cümlələr.

3. Şəxsin, predmetin xassələri, keyfiyyətləri haqqında xəbər verən cümlələr.

4. Substantiv cümlələr. Bu tip üç yerə bölünür. Təsnifedici xəbər verən cümlələr, şəxs və ya predmetin əlamətlərini bildirən cümlələr; burada əlamət predmetin materialı, mənbəyi, mənşəyi ola bilər; adlandırılmış əlamət əsasında verilmiş zamanı və məkanı səciyyələndirə bilər.

5. Zərflik cümlələr: a) predmetin müxtəlif əlamətlərindən xəbər verənlər; b) şəxsin vəziyyətindən xəbər verənlər; c) mühitin halını bildirənlər.

6. Kvantitativ cümlələr - say və kəmiyyət bildirən başqa sözlərin predikatla işlənməsi; haqqında söhbət gedən predmetin kəmiyyət xarakteristikalarını bildirir, cümlənin adyektiv-komparativ modelində iki predmetin müqayisəsi haqqında məlumat öz ifadəsini tapır.

Bu baxımdan, peşəkar xarici dil müəllimi tədris prosesində cümlə və mətnin xarakteristik xüsusiyyətlərini mütləq şəkildə nəzərə almalı, şagirdləri kontekstə uyğun seçilmiş mətn nümunələri əsasında istiqamətləndirməlidir.

Səadət ZEYNALOVA,

Bakıdakı 250 nömrəli tam orta məktəbin ingilis dili müəllimi

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 15 noyabr.- S.6.