Üçcildlik Azərbaycan

dilçiliyi müntəxəbatı

Hər bir elm öz tarixini yaratmaq, özünü təsdiq etmək üçün müəyyən inkişaf yolu keçməlidir. Dünya dilçiliyindən, türkolojidən heç də geri qalmayan Azərbaycan dilçiliyi yüksələn xətt üzrə inkişaf etməkdədir. Orta yüzilliklərdə təməli qoyulmuş Azərbaycan dilçiliyi çox sürətlə inkişaf edərək öz nüfuzunu daha da artırdı. Sonrakı dövrlərdə elmi qrammatikamız formalaşdı, güclü potensialı olan Azərbaycan dilçi kadrları yetişdi, dilçiliyimizin yeni sahələri meydana gəldi, dilçiliyimizin nəzəri səviyyəsi yüksəldi, tətbiqi genişləndi.

Dilçilik tariximiz görkəmli alimlərimiz-dilçilərimiz tərəfindən də yüksək qiymətləndirilmişdir: "Dilçiliyimizin cəmi 60 il müddətində keçdiyi inkişaf yolu keçmişin bir neçə əsrindən qat-qat artıq olmuşdur" (akademik A.A. Axundov); "Azərbaycan dilçiliyi oktyabr meyvəsidir" (Ə.Dəmirçizadə).

Beləliklə, bu dövrlərdə Azərbaycan dilçiliyi bir elm kimi tam formalaşa bildi. Dilçiliyimizin eninə və dərininə inkişafı həmin dövrləri səciyyələndirən ən başlıca amillərdəndir.

Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamında deyildiyi kimi, "1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası təşkil olunduqdan sonra Azərbaycan dilçiliyi yeni mərhələyə qədəm qoydu. 1969-cu ildə müstəqil Dilçilik İnstitutunun fəaliyyətə başlaması ilə dilşünaslıq elmimizin sürətli inkişaf yolu tutaraq ardıcıl şəkildə müvəffəqiyyətlər qazanması üçün möhkəm zəmin yarandı".

Bununla belə, Azərbaycan dilçiliyinin həllini tapmamış problemləri də mövcuddur. Bu problemlərdən biri də Azərbaycan dilçiliyi tarixindən ayrılmaz olan dilçilik müntəxəbatının hazırlanması və nəşri məsələsidir. Müntəxəbatın indiyə kimi olmaması ancaq təəssüf doğura bilərdi.

Artıq üçcildlik "Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı" Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin 29 may 2012-ci il tarixli sərəncamına əsasən nəşr olunmuşdur. Müntəxəbatlar Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illiyinə həsr edilmişdir. Qeyd edək ki, müntəxəbatlar akademik A.A.Axundovun və AMEA-nın müxbir üzvü K.M.Abdullayevin rəhbərliyi altında, filologiya elmləri doktoru, professor F.Y.Veysəllinin ümumi redaktəsi ilə nəşr edilmişdir. I cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifi, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru T.Quliyev, II cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifləri filologiya elmləri doktorları, professorlar S.Mehdiyeva, S.Sadıqova və İ.Tahirovdur, III cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifi filologiya elmləri doktoru, professor İ.Kazımovdur. Nəşrin hazırlanmasında redaktə işlərini filologiya elmləri doktoru professor M.Mahmudov, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent E.İnanç, professor S.Sadıqova və İ.Tahirov yerinə yetirmişlər. Mətnlərin toplanmasında filologiya elmləri doktoru, professor İ.Məmmədlinin də əməyini qiymətləndirmək olar.

Hər üç cilddə "Ön söz" verilmiş, burada Azərbaycan dilçiliyinin dünəni, bu günü izah olunmuş və sabahı proqnozlaşdırılmışdır. Eyni zamanda Kamal Abdullayev və Fəxrəddin Veysəllinin yazdıqları "ön söz"də dilimizə və dilçiliyimizə dövlət qayğısı əsaslandırılmışdır. Burada deyilir: "Hazırda dilimizin müxtəlif aspektləri, Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri və tətbiqi əhəmiyyət daşıyan məsələləri müasir tədqiqat metodlarının köməyilə az və ya çox dərəcədə işlənib hazırlanıb, fonetika və fonologiya, morfologiya və morfonologiya, leksikoqrafiya və leksikologiya, sintaqmatika, praqmatika və semantika sahələrində müəyyən tədqiqatlarımız və uğurlarımız danılmazdır. Azərbaycanda son 20 il ərzində ümumdünya dilçiliyinin tərkib hissələri olan semiotika, transliterasiya, terminologiya, neyrolinqvistika, etnolinqvistika, psixolinqvistika və uşaq dilçiliyi kimi yeni elm sahələri formalaşmağa başlamışdır. İndi bizdə rusistika, germanistika, romanistika, mətn dilçiliyi, funksional dilçilik və koqnitiv dilçilik sahəsində yeni istiqamətlər formalaşmaqdadır, bu aspektlər üzrə ciddi elmi araşdırmalar aparılır" (s.6).

Qeyd edək ki, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf konsepsiyasına müvafiq olaraq aparılan tədqiqatlar təkcə şəxsi karyera üçün aparılmamış, dövlətin, cəmiyyətin maraq və ehtiyaclarına xidmət etmişdir (akademik R.Mehdiyev).

Bu gün yüksək səviyyədə hazırlanmış müntəxəbat da dünya elm məkanına inteqrasiya kimi qiymətləndirilməlidir.

Müntəxəbatın I cildi Mahmud Kaşğarlıdan I Türkoloji Qurultaya qədərki dövrü əhatə edir. Bu cild vaxtı ilə Azərbaycan dili haqqında söylənmiş fikir və mülahizələri özündə inikas etdirir. Həmin cilddə Mahmud Kaşğarlı, Mirzə Kazımbəy, Bəkir Çobanzadə, Ə.Cəfəroğlu kimi görkəmli türkoloqların elmi əsərlərindən müəyyən hissələr və fraqmentlər verilmişdir. I cilddə eləcə də I Türkoloji Qurultayın materiallarından-məruzələrdən seçmələr və onlar barədə dilçilərimizin verdikləri dəyərli fikirlər, qiymət əksini tapmışdır.

I Türkoloji Qurultayın tarixi əhəmiyyəti bəllidir. 1926-cı ildən sonra orada deyilmiş fikirlər, oxunmuş məruzələr arxivlərin künc-bucağında qalmış, məlumatsızlıq xeyli müddət davam etmişdir. Azərbaycan öz müstəqilliyini qazanandan sonra F.Ağazadənin, Aşmarin Nikolayın, B.Çobanzadənin, F.Köprülüzadənin, Şerba Levin, Nikolay Yakovlevin, Hənəfi Zeynallının məruzələri əldə edildi və bu müntəxəbatda da çap həllini tapdı. Birinci Türkoloji Qurultayın məruzələrindən seçmələrdə Türk dilində imla qaydaları (F.Ağazadə), türkologiyanın keçmişi və onun hazırkı vəziyyəti haqqında (Aşmarin Nikolay), türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu haqqında; elmi terminologiya sistemi haqqında (B.Çobanzadə), türk xalqlarında ədəbi dilin inkişafı (F.Köprülüzadə), doğma dilin tədrisi metodikasında ən yeni cərəyanlar (Şerba Lev), orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların sosial əhəmiyyəti (Şerba Lev), türk millətlərinin sosial və mədəni şəraiti ilə əlaqədə əlifba sisteminin qurulması proqramı (N.Yakovlev), türk dilləri üzrə elmi terminologiya sistemi haqqında (H.Zeynallı) maraqlı tarixi məlumatlara yiyələnmək mümkündür.

Müstəqillik illərində respublikamızda Birinci Türkoloji Qurultayın 80 illiyi təntənəli şəkildə keçirildi. Dünyanın əksər ölkəsindən dəvət olunmuş alimlər bu qurultayda yaxından iştirak etdilər. Tarixi məruzələrə müxtəlif baxışlar formalaşdı. Müntəxəbatın I cildində qurultaydakı məruzələrə verilmiş dəyərləndirmələr də bu baxımdan xüsusilə seçilir. A.Axundovun "Birinci Türkoloji Qurultay və müasir türk dünyası", T.Hacıyevin "Birinci Türkoloji Qurultayın ədəbi dil məsələləri", S.Mehdiyevanın "Azərbaycan dili tarixi Türkoloji Qurultay işığında", Əbülfəz Quliyevin "80 ildə qədim türk etnonimlərinin öyrənilməsi məsələləri", M.Musaoğlunun "Türkoloji dilçilik Birinci Türkoloji Qurultaydan öncə və sonra", F.Veysəllinin "I Türkoloji Qurultay - 80 il əvvəl, sonra və əlifbamızın həll olunmamış problemləri". Bu qiymətləndirmə meyarları da sözügedən müntəxəbatda görünür və bu vəsaitin dəyərini bir daha artırır.

Müntəxəbatın II cildi I Türkoloji Qurultaydan XX əsrin 60-cı illərinə qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələni N.Ağazadə, Q.Bağırov, C.Cəfərov, S.Cəfərov, M.Cahangirov, Ə.Dəmirçizadə, Ə.Əfəndizadə, F.Kazımov, A.Qarayev, Ə.Mahmudov, H.Mirzəzadə, R.Məhərrəmova, Ə.Orucov, M.Hüseynzadə, Ə.Şükürlü, M.Şirəliyev, M.Tağıyev, Z.Tağızadə, A.Vəliyev, F.Zeynalov kimi görkəmli dilçilər təmsil etmişlər. Həmin dilçilər haqqında da müəyyən biblioqrafik məlumat verilir, onların ən lazımlı əsərlərindən parçalar müntəxəbatın sözügedən cildində verilmişdir. Həmin parçalardan məlum olur ki, N.Ağazadə müasir Azərbaycan ədəbi dilində şəkil kateqoriyasını ilk dəfə modallıq kateqoriyası ilə müqayisədə öyrənmiş, Q.Bağırov dilimizdə fellərin leksik-semantik inkişafını xalqımızın tarixi inkişafı ilə bağlı araşdırmış, C.Cəfərov tədqiqatlarını üç istiqamətdə- metodiki, tərcüməçilik və leksikoqrafik, elmi-nəzəri yönlərdə qurmuş, S.Cəfərov dilimizin lüğət tərkibini, söz yaradıcılığı prosesini hərtərəfli araşdırmış, M.Cahangirov Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü, təkamülü, aparıcı üslubları haqqında öz sözünü demiş, Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan ədəbi dilinin tarixini dövrləşdirmiş, müasir dilimizin fonetikası, üslubiyyatı, tarixi qrammatikası barədə tutarlı fikirlər demiş, Ə.Əfəndizadə Azərbaycan dili orfoqrafiyasının prinsipləri, qaydaları və tədrisinin elmi əsaslarını müəyyənləşdirmiş, düzgün yazı təliminin əsas problemlərini tədqiq etmiş, F.Kazımov dilimizdə fonemi müəyyənləşdirmək üsullarını aydınlaşdırarkən dilimizin sait fonemləri üçün güclü mövqe söz kökünü hesab etmiş, məsələyə saitlərin fonematik mənası baxımından yanaşmış, ingilis dili ilə müqayisələr aparmış, A.Qarayev müasir Azərbaycan dilində Avropa mənşəli sözlərin semantik-statistik təhlilini vermiş, həmin sözlərin izahlı lüğətini yaratmış, Ə.Mahmudov Azərbaycan dilinin fonetik sisteminin və onunla əlaqədar olan fonetik hadisə və qanunların dəqiq və hərtərəfli təhlilini aparmış, H.Mirzəzadə nəsr dili, tarixi fonetika, tarixi morfologiya haqqında əsaslı təhlillər vermiş, R.Məhərrəmova ədəbi dil tariximiz, funksional üslublar, tarixi qrammatika, leksika məsələlərinə dair çoxsaylı kitablar yazmış, Ə.Orucovun ən böyük xidməti Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinin nəzəri əsaslarının hazırlaması və həmin lüğətin dörd cilddə nəşr etməsi olmuş, M.Hüseynzadə Dövlət mükafatına layiq görülmüş morfologiya yazmış, Ə.Şükürlü qədim türk yazılı abidələrinin dilini tədqiq etmiş, dilimizə məxsus köməkçi nitq hissələrinin fonomorfoloji inkişaf tarixini nəzərdən keçirmiş, M.Şirəliyev Azərbaycan dialektologiyasının, Bakı dialektinin əsaslarını hazırlamış, M.Tağıyev rusca-azərbaycanca frazeoloji lüğətlərin nəzəri və praktik məsələləri ilə məşğul olmuş, Z.Tağızadə eksperimental fonetika, mürəkkəb cümlə məsələlərinə aydınlıq gətirmiş, A.Vəliyev Azərbaycan dilində keçid şivələrini xüsusi tədqiqat obyekti seçmiş, F.Zeynalov türk dillərində nitq hissələrini təsnif etmiş, əsas və köməkçi nitq hissələrinin müqayisəli qrammatikasını yaratmışdır.

Göründüyü kimi, tərtibçilər sözügedən müəlliflərin çox dəyərli və bir-birindən fərqli konsepsiyalarını əks etdirən mətnlərə müraciət etmişlər.

Həcmcə ən böyük cild III cilddir. Müntəxəbatın III cildi XX əsrin 60-cı illərindən günümüzə qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələni müntəxəbatda görkəmli və tanınmış dilçilər - Ə.Abdullayev, M.Adilov, V.Aslanov, A.Axundov, H.Bayramov, Z.Budaqova, T.Hacıyev, Ə.Cavadov, A.Ələkbərov, T.Hacıyev, M.Qasımov, M.Qarayeva, A.Qurbanov, A.Məmmədov, V.Məmmədəliyev, Y.Seyidov təmsil etmişlər. Müəllif-tərtibçi Ə.Abdullayevin "Azərbaycan dilində r-n nisbəti" məqaləsini, həmçinin onun "Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr" monoqrafiyasından "Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb cümlənin təkamül meyilləri" adlı parçanı, M.Adilovun M.Füzulinin poetik dili və üslubunu əks etdirən "Semantik-üslubi xüsusiyyətlər" adlı hissəni, V.Aslanovun Azərbaycan dilinin tarixi leksikologiyasına dair tədqiqlərindən rekonstruksiya (bərpa) problemi kimi maraqlı parçanı, A.Axundovun "Ümumi dilçilik" kitabından "Dilin daxili quruluşu məsələləri", eləcə də "Seçilmiş əsərləri"ndən "Felin zamanlarının qrammatik və məna xüsusiyyətləri", H.Bayramovun "Azərbaycan dili frazeologiyasının nəzəri əsasları" kitabından "Frazeoloji cümlələr", "Azərbaycan frazeologiyasının məna quruluşu", Z.Budaqovanın "Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlə" monoqrafiyasından "Cümlənin əlamətləri", Ə.Cavadovun "Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik vahidlərin sırası" monoqrafiyasından "Dil vahidlərinin sıralanması sistemi", A.Ələkbərovun "Müasir Azərbaycan dilinin semasiologiyası" (kollektiv) kitabında verilmiş "Leksik semantikanın bəzi metodoloji məsələləri", həmçinin də onun "Müasir Azərbaycan dili" əsərində verilmiş "Söz nəzəriyyəsinə giriş", T.Hacıyevin "Azərbaycan ədəbi dili tarixi" fundamental cildlərindən "Azərbaycan ədəbi dilinin dövrləri", M.Qasımovun "Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları" kitabından "Terminin spesifikası", M.Qarayevanın "Sintaksariy i modelirovanie yazıkovıx universaliy" əsərindən "İerarxiçeskaya svyaz strukturı yazıka", A.Qurbanovun "Azərbaycan dilinin onomalogiyası" kitabından "Giriş", A.Məmmədovun "Tyurkskiye soqlasnıye: anlaut i kombinatorika" kitabından "Teoretiçeskiye voprosı sravnitelno-istoriçeskoqo izuçeniya soqlasnıx tyurkskix yazıkov: anlaut i kombinatorika", V.Məmmədəliyevin "Ərəb dilçiliyi" kitabından "Misir qrammatika məktəbi", "Misir ərəb dilçiliyi" və Y.Seyidovun "Azərbaycan dilində söz birləşmələri" adlı monoqrafik tədqiqatının mühüm hissələrini seçmişdir.

Azərbaycan dilçiliyi tarixində belə dövrləşmə yenidir və həmçinin də həqiqi inkişaf tarixini və dilçilik mühitini əks etdirir.

Bu müntəxəbatlar böyük türkoloq alim Mahmud Kaşğaridən üzü bəri görkəmli və tanınmış dilçilərin seçilmiş əsərlərinin ən yaxşı hissələrindən ibarətdir. Xrestomatiya materiyaları keçilən dövrü tam əks etdirir. Bunları seçilmiş əsərlər məcmuəsi, eləcə də dərslik də adlandırmaq olar. Həmin müntəxəbatlara müəlliflərin, alimlərin seçilmiş əsərlərindən və ya onların hissələrindən ibarət dərs vəsaiti kimi də baxmaq olar. Seçilmiş materiallar, əlbəttə, digər materiallardan öz məziyyətləri, dəyəri ilə seçilən, fərqlənən parçalardır.

Mütəxəssislərin, dissertant və doktorantların, tələbələrin çox çətinliklə əldə etmək istədikləri dilçilik mətnləri bu toplularda öz əksini tapmış olduğu üçün aparılacaq tədqiqat işlərini də asanlaşdıra bilər. Bu baxımdan da müntəxəbatlar dəyərini qoruyub saxlayır.

Çox yaxşı haldır ki, tərtibçilər bəzi müəlliflərin əsərlərinin bir çoxundan parçalar vermişlər, bu da müntəxəbatın əhəmiyyətini bir daha artırır. Məsələn, Əhməd Cəfəroğlunun "Azəri ləhcəsində bəzi monqol ünsürləri", "Şərqdə və Qərbdə Azəri ləhcəsi tədqiqləri", "Dil guşəsi", "Azəri sözlüyü" bu cür parçalardandır və ayrıca məqalə təşkil edir.

Müntəxəbatda izah və şərhlər öz yığcamlığı və parçanın müəllifi barədə əsaslı məlumat verməsi ilə fərqlənir. Mətnlər həm Azərbaycan, həm də rus dillərindədir. Məsələn, M.Kazımbəyin məşhur qrammatikasından ("Obşaya qrammatika turesko-tatarskoqo-yazıka" əsəri həm rus, həm də Azərbaycan dillərində verilmişdir. Həmin parçanı dilimizə Dilçilik İnstitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru A.Ələkbərova çevirmişdir.

Müntəxəbatın başlıca məziyyətlərindən biri də müəlliflərin digər əsərlərinin də siyahısının sonda verilməsidir. Bu da oxucunu həmin parça müəllifinin başqa əsərləri ilə də tanış olmaq imkanı yaradır.

Müntəxəbatda təqdim olunan bəzi mətn hissələrinin dili sadələşdirilmişdir. Məsələn, Bəkir Çobanzadənin 1929-cu ildə "Azərnəşr" tərəfindən çap edilmiş "Türk qrameri" əsərindən verilmiş hissə tərtibçi T.Quliyev tərəfindən düzgün olaraq anlaşmanı təmin etmək üçün sadələşdirilmişdir.

Müntəxəbatlarda "Ad göstəricisi", "Özək sözlər" də yerinə görə münasibdir, vəsaitlə daha yaxından, intensiv tanış olmaq işini yüngülləşdirir.

Müntəxəbata düşməyən dilçilərimiz də var. Bu layihə davamlı olduğu üçün gələcək tədqiqatlarda həmin çatışmazlıq da nəzərə alınmalıdır. Belə dəyərli bir işin bəzi səhifələrinin texniki tələblərə cavab verməməsi təəssüf doğurur. Buna baxmayaraq, müntəxəbatlar milli dilçilik elmimizin inkişafına yeni bir töhfə kimi dəyərləndirilə bilər.

İsmayıl KAZIMOV,

filologiya elmləri doktoru, professor

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 22 noyabr.- S.5.