Mikroelektron texnologiyanın öyrənilməsi

və ondan istifadə zamanı gigiyenik qaydalar

Müasir informasiya cəmiyyətinin xüsusiyyətlərindən biri informasiyanın bütün sahələrdə aparıcı rol oynamasıdır. Bizi əhatə edən informasiya "xaosundan" səmərəli bəhrələnmək üçün ən gözəl və düzgün vasitə mikroelektron qurğularından, kompüter texnologiyasından, İnternetdən düzgün istifadə etməkdir. Elmi-texniki inqilabın yüksək pilləsi sayılan kompüter texnologiyası insan beyninin məhsulu olduğuna görə bizimlə paralel inkişaf edir və bizdən asılı olmayaraq bütün sahələrdə də öz təsirini göstərir. Mikroelektron texnologiyanın inkişafı o dərəcəyə çatmışdır ki, elm adamları artıq virtual aləmlə əlaqədar təcrübələr aparır və bu sahədə çox böyük uğurlar əldə edirlər.

Müxtəlif sahələrdə İKT-nin yeniliklərindən istifadə, "Elektron hökumət"in dövlət səviyyəsində qəbul edilməsi və tətbiq olunması Azərbaycanda informasiya - kommunikasiya texnologiyalarının inkişafının ən son nailiyyətlərinin tətbiq olunmasına əyani misaldır.

Təsadüfi deyildir ki, 2013-cü il Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə ölkəmizdə "İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları ili" elan olunmuşdur.

"İnformatika" elminin dərindən öyrənilməsini və tətbiqini müasir təhsilin inkişaf tendensiyası tələb edir.

Müasir qarışıq informasiya bolluğuna, xaosuna düşən, bəzən vaxtdan, vəziyyətdən düzgün istifadə edə bilməyən bir çox gənclər və yeniyetmələr xarakterlərindən, düşdükləri və ya yetişdikləri mühitdən asılı olaraq, gündəlik həyatlarında müəyyən problemlərlə rastlaşır, onların həlli yollarını tapmaqda çətinlik çəkirlər.

Vaxtdan düzgün, sərbəst və səmərəli istifadə edə bilməyi öyrənmək şagirdin və ya tələbənin gələcəkdə savadlı kadr olmasına zəmin yaradır. Müasir həyat ritminin rəngarəngliyindən düzgün istifadə edə bilməmək, plansız, rejimsiz həyat tərzi, qəbul edilən və ya alınan müəyyən neqativ məlumatlar, ətrafdan olan mənfi təsirlər, tənbəllik, həvəssizlik və s. gənclər tərəfindən düzgün olmayan yaşayış tərzinin seçilməsinə səbəb ola bilər. Onlar bəzən şəxsi həyatlarında yaranan problemlərini həll etməkdə və ya dərdlərini kiminləsə bölməkdə çətinlik çəkirlər, bəzən rastlaşdıqları bu kimi problemləri həll etməyə gücləri çatmır, ona görə də virtual aləmə daha çox bağlanırlar. Bu isə ətraf mühitlə rabitənin "soyuqluluğuna" səbəb ola bilir.

Təhsil sistemində kompüter, mikroelektron texnologiyasının digər fənlərlə birgə tətbiq olunması öyrənilən sahənin daha da dərindən mənimsədilməsinə imkan yaradır. Bunun üçün isə məqsədyönlü şəkildə kompüterdən sərbəst istifadəni mənimsətmək və "öyrənməyi - öyrətmək" prinsipini daha dərindən tətbiq etmək lazımdır.

Mövzunun mənimsədilməsi prosesində tətbiq edilən metodlar zamanı öyrəncilərin marağı, fərdi xüsusiyyətləri, savadı, tələbatları, qabiliyyətləri müəllim tərəfindən nəzərə alınmalıdır.

Müasir təlim-tədris prosesində tələbələrdə yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirməyə çalışmaq lazımdır. Bunun üçün dərs prosesində tədris olunan fənnə müvafiq olaraq, tələbələrin mövzulara müstəqil yiyələnməsi, digər sahələrlə əlaqənin yaradılması, onların sərbəst işləməyi bacarması, şəxsi qabiliyyət və yaradıcı təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi, keçilən mövzulara marağın yaradılması s. istiqamətində planlı işlər aparılmalıdır.

Müəllimin köməkliyi ilə fərdi və ya kollektiv şəkildə iş tələbələrdə yaradıcı təfəkkürün, yeni ideyanın və mənimsəmənin inkişafına daha çox yol açır, sərbəst işə düzgün qərar qəbuluna, qarşılıqlı fikir mübadiləsinə marağı artırır. Bu isə tələbələri yeni biliklərin daha da dərindən və lazımi səviyyədə öyrənilməsinə yönəltməkdir. Təlimin və mənimsətmənin bu cür təşkili prosesində fəal öyrəncilərlə birlikdə nisbətən zəif tələbələr də aktiv fəaliyyətə və sərbəst öyrənməyə başlayırlar.

İşlənəcək praktik mövzular müəllimin nəzarəti altında tələbələr tərəfindən seçilə bilər. Mövzuların seçilməsində məqsəd açıqlanmalıdır. Belə ki, tələbələrin "niyə məhz bu mövzunu seçdin?" barədə məlumatlandırılması üçün onlara suallar verilməli və hər tələbədən fərdi olaraq cavablar alınmasına çalışılmalıdır. Mövzuların işlənməsində hər bir qrup bir fərd kimi iştirak etməlidir. Burada fərdi şəkildə, iki nəfər və ya daha çox qrup birləşməsi iştirak edə bilər. İşin hazırlanması üçün müəyyən müddət (hər semestrə və ya rübə uyğun) və ya müzakirə üçün vaxt əvvəlcədən müəyyənləşdirilərək öyrəncilərə bildirilməlidir. Hazır işin işlənmə ardıcıllığı, əsas məqsədi, tətbiq sahəsi, üstünlükləri və s. barədə məlumat yazılı şəkildə hazırlanmalı və işlənmiş referat mövzu xarici yaddaşa yazılaraq (CD-R, CD-RW, mini-disk, flash kart və s.) fənn müəlliminə təhvil verilməlidir. Praktik mövzular əvvəlcədən müəyyən edilmiş vaxt reqlamentinə uyğun işlənməli və qiymətləndirilmə bütün qrupla müzakirə olunaraq aparılmalı və ya verilməlidir. Bu cur öyrədilmə sistemində fənn mümkün olduğu qədər digər fənlərlə və müasir həyatla əlaqələndirilməlidir. Çünki dərs zamanı mövzuların mütəmadi olaraq həyatla əlaqələndirilməsi tələbələrdə çalışmaq üçün daha çox maraq yaradır.

Sivilizasiyanın inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq, müasir kompüter və elektron texnologiyalarının, İnternetin, mobil telefonların həyatımıza daxil olması hazırda insanların bu qurğularla paralel yaşamasına səbəb olur. Lakin təəssüf hissi ilə qeyd edək ki, bu qurğulardan istifadə zamanı bəzən sağlamlıq və gigiyena qaydalarına düzgün riayət olunmur, bu isə gələcəkdə insan orqanizminin sağlamlığı üçün müəyyən problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Bu baxımdan müəyyən problemlərin qarşısının alınması üçün elektromaqnit dalğalarının insan orqanizminə təsiri haqqında informasiya verilməli, istifadəçilər əvvəlcədən məlumatlandırılmalıdırlar. Çalışmaq lazımdır ki, bütün sahələr üçün müraciət edə biləcəyimiz İnternetdən məqsədyönlü şəkildə, sağlamlıga və fikir aydınlığına zərər gətirmədən və eyni zamanda müəyyən vaxt məhdudiyyəti ilə istifadə olunsun. Ümumiyyətlə, kompüterlərlə təhlükəsiz və rahat işləmək üçün müəyyən vərdişlərə yiyələnmək mühüm amildir. Kompüter, mobil telefon, digər mikroelektron qurğuların yataq otağında olması məsləhət deyil.

Portativ kompüterdə işləyərkən insan orqanizminə mənfi təsiri olan vasitələrdən biri monitordan başqa, sistem blokudur. Müasir monitorlar maye-kristal olduğuna görə, nisbətən daha çox mənfi təsirli sistem blokunun "arxa" tərəfidir. Sistem bloku düzgün yerləşdirilməli və ventilyasiya deşikləri açıq saxlanılmalıdır. Noutbuklardan istifadə edərkən də müəyyən qanunauyğunluqlara riayət olunmalıdır. Onlardan bəzən uzanmış vəziyyətdə, bəzən qucağa qoyularaq istifadə edilir. Belə istifadə məsləhət deyil. Noutbukların altına qoyulmaq üçün xüsusi lövhələr satılır və ya adi taxta parçasından istifadə etmək olar.

Harvard Universitetinin Araşdırmalar Mərkəzində aparılan eksperiment zamanı məlum olub ki, elektron maqnit dalğaları sahəsində fəaliyyət göstərən insanlarda bir müddət sonra nevroz, psixi narahatlıq və digər əsəb xəstəlikləri əmələ gələ bilir. Onu da qeyd edək ki, immun sisteminin güclü olması üçün insanın düzgün həyat tərzi və gün rejimi ilə yaşaması mühüm amillərdən biridir. Bu baxımdan mobil telefonlarla işləyərkən də diqqətli olmaq lazımdır, mümkünsə telefonu özündən müəyyən məsafədə aralı gəzdirmək, danışarkən qulaqcıqdan istifadə etmək lazımdır, çünki telefonun bədənin harasında olmasından asılı olmayaraq elektromaqnit sahəsi insan orqanizminə, immun sisteminə müəyyən mənfi təsir göstərə bilir. Telefon xüsusilə zəng çalan zaman zərərlidir. Çünki stansiyaya hələ qoşulmayan telefon güclu elektromaqnit dalğalarının vasitəsi ilə ətrafı şüalandırır. Belə təsirə çox məruz qalan insanda immun sistemindən asılı olaraq müəyyən dəyişikliklər əmələ gələ bilir, bu proses uzunmüddətli və fasiləsiz olarsa, bəzi həkimlərin fikrinə görə, hətta epilepsiyaya, yaddaşda zəifliyə gətirib çıxara bilir və beyin qabığı sayılan kopteksə mənfi təsir edir. Ona görə də bu qurğulardan istifadə vaxtı müəyyən yaş həddi və vaxt məhdudiyyəti mütləq nəzərə alınmalıdır.

Kompüterdən istifadə zamanı insan orqanizminə mənfi təsirin qarşısını almaq ücün müəyyən şərtlərə mütləq əməl olunmalıdır. Məsələn, düz oturmaq və beli bükməmək (stulu düzgün seçmək lazımdır), çiyinlər gərilməməli və qollar 90 dərəcəlik bucaq qədər qatlanmalıdır, monitorla məsafə gözlənilməlidir. Bu məsafənin mümkünsə, 70 sm-dən az olmaması məsləhətdir. Monitoru otağa düşən işığa müvafiq yerləşdirmək lazımdır. Belə ki, işıq əgər pəncərədən monitorun üzərinə düşərsə, bu, monitorun görüntüsünü zəiflədə bilər. Əgər işıq bizim gözümüzə düşərsə, göz əlavə təsirdən narahat olar. Mümkün qədər hər 30-60 dəqiqədən bir gözləri monitordan çəkib uzaqlara, yaşıllığa, ətrafa, künclərə baxıb göz (göz əzələsi) idmanı etmək məsləhətdir. Kompüter üçün nəzərdə tutulan eynəklərdən istifadə olunmalıdır.

Elektromaqnit dalğaların yaratdığı sahənin mənfi təsirini aradan qaldırmaq üçün istifadəçilərin elektron qurgularla təmasında və kompüterdən istifadə zamanı müəyyən vaxt məhdudiyyəti qoyulmalıdır. Vaxt məhdudiyyətini tətbiq edərkən yaş həddi mütləq gözlənməlidir. Yaşlı adamlara nisbətən azyaşlı uşaqların immun sisteminin daha zəif olması nəzərə alınmalı, əks-təsirin aradan qaldırılması üçün onlardan müəyyən edilmiş vaxt məhdudiyyəti ərzində istifadə olunmalı və vaxtaşırı olaraq istifadəyə fasilə verilməlidir. Onu da qeyd edək ki, kompüterdən istifadə zamanı vaxt məhdudiyyəti ilə əlaqədar həkimlər yekdil fikrə gəlməyiblər, bu sahə üçün hələ ki, standart etalon qəbul edilməyib.

Kompüterdə oynanılan oyun növlərinə və oyunlar zamanı istifadə olunan vaxta mütləq nəzarət olunmalıdır. Nəzarət olunmadıqda hər hansı bir oyunun addım mərhələlərini sona çatdırmaq üçün bəzən uşaqlar saatlarla kompüterin qarşısında otururlar, bu isə virtual dünyaya qapılmağa səbəb ola bilər.

Hazırkı informasiya cəmiyyətinin əsasını İnternet təşkil edir.

Lakin İnternetdən plansız şəkildə istifadə etmək cəmiyyətdə müəyyən problemlər yarada bilər. Məsələn, hazırda dünyada "İnternet xəstəliyi"nin yaranması və artması buna misal ola bilər (2012-ci ildə təqribən 130 milyona yaxın insanın bu xəstəliyə tutulması haqqında qeyri-rəsmi məlumatlar var). İnkişaf etmiş ölkələrdə bu xəstəliyə qarşı mübarizələr aparılır, ixtisaslı həkimlər hazırlanır, müalicə üçün xüsusi xəstəxanalar yaradılması planlaşdırılır və s.

İnternet xəstəliyi (onun əlamətləri özünəqapanma, özünə və ətrafdakılara qarşı diqqətsizlik, dəridə səpkinin yaranması, iştahsızlıq, ünsiyyətdə çəkingənlik, fikirdağınıqlığı, kobudluq, yuxu rejiminin pozulması, əsəbilik və s. başqa xəstəliklərlə qarışdırmamaq və düzgün diaqnoz üçün mütləq həkimə müraciət etmək lazımdır) və müalicəsi haqqında (mikroelektron qurğulardan istifadə zamanı vaxt məhdudiyyəti, düzgün istifadə, lazımi vitaminli qida qəbulu, təbii meyvə və bitki şirələrinin qəbulu, təmiz hava, piyada gəzinti, normal yuxu, göz və bədən idmanı, təbiətlə, ətraf mühitlə, insanlarla birbaşa təmas, ailənin qayğıkeş və diqqətli olması və s.) ətraflı məlumatları mənimsəmək və eyni zamanda planlı şəkildə onları tətbiq etməyi və etdirməyi bacarmaq lazımdır.

Kompüterdən istifadə edərkən vaxtaşırı otağın havasını dəyişdirmək lazımdır, çünki sistem bloku işləyərkən havanı quruda bilir. Bəzi mütəxəssislər üstü tikanlı bitkilərdən istifadə etməyi, bəziləri bir stəkan suyu, yaxud sulu meyvələri iki bölüb işlək kompüterin qarşısına və ya yanına qoymağı, iş başa çatdıqdan sonra isə atmağı məsləhət görürlər. Bəzi yapon alimləri isə bu baxımdan limondan istifadəyə üstünlük verirlər. Qeyd edək ki, Azərbaycanın təbii nemətlərindən olan nar və alma şirəsi (çuğundur və yerkökü şirəsini də əlavə etmək olar) ən məsləhətli vasitələrdən biridir.

Hazırda sosial şəbəkələrdən, İnternetdən fərdi şəkildə istifadə edildiyinə görə əsasən azyaşlılara, gənclərə düzgün yol göstərilməli, zərərli vərdişlərdən, insan psixikasına mənfi təsir edən saytlara daxil olmağın zərərindən ətraflı şəkildə söhbət açılmalıdır. Onu da qeyd edək ki, İnternetə sızan lazımsız məlumatların qarşısını alan proqramlar hələ ki, özünü tam şəkildə doğrultmur.

Bütün bunları nəzərə alaraq müəllimlər ayrıca bir dərs saatını mikroelektron qurğulardan istifadə zamanı sağlamlıq, gigiyena qaydaları ilə tanışlığa sərf etməli, tələbələrə zərərli vərdişlər barədə ətraflı məlumat verməlidirlər.

Niyar UMAROVA,

Azərbaycan Əmək və Sosial Münasibətlər Akademiyasının

ümumi riyaziyyat və təbiət elmləri fənləri kafedrasının müəllimi

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 25 oktyabr.-S.7.