"Şəhidlərin başdaşılarının üstündəki şəkilləri mən toplamışam"

Müsahibim İctimai televiziyada "Carçı" film Yaradıcılıq Birliyinin baş direktoru, yazıçı, publisist Rafiq Səməndərdir

- Rafiq müəllim, 1990-cı ilin 20 Yanvar gününü necə xatırlayırsınız?

- Yanvarın əvvəlindən başlayaraq respublikada vəziyyət artıq nəzarətdən çıxmışdı. Bakı bir xaos içində idi. Ayın 19-da axşam saat 6-da işdən çıxdım. Marşrut gözləməyə, taksi axtarmağa dəyməzdi. Piyada, yavaş-yavaş "Gənclik"dəki evimizə sarı gəlməyə başladım. Havadan elə bil qəribə bir vahimə, qan qoxusu, ölüm qoxusu yağırdı. Evə çatana qədər bir neçə dəfə ara-sıra silah səsləri də eşitdim. Ən çox atışma səsi Salyan kazarması tərəfdən gəlirdi.

Gəlib evə çatdım. Televizor işləmirdi. Bir-iki tanışa zəng vurdum. Öyrəndim ki, mən yolda olanda çalışdığım Dövlət Televiziyasının enerji bloku partladılıb.

- 1990-cı ilin 20 Yanvar gününün rəngi gözlərimizin önündən, vahimə saçan səsi- sədası qulaqlarımızdan getməmiş "Şəhidlər" kitabını əlimizdə gördük. 20 Yanvar yaralarının ağrıları səngiməmişdi hələ onda...İndi aradan 23 il ötsə də, o acılı günlər hələ də yaddaşlarda təzədir. İlk şəhid qapısını necə döydünüz?

- Mən o vaxt Az.TV-də Ədəbi Dram Baş redaksiyasının baş redaktoru işləyirdim. Az.TV Şəhidlər xiyabanına bitişikdi. Evimiz də, "Gənclik" tərəfdə, İnqilab küçəsində yerləşirdi. O yanvar günlərində evdən işə, işdən də evə çox vaxt piyada gedib gəlirdim. Yol boyu İnqilab küçəsi başdan-başa böyük bir yas mağarını xatırladırdı. İnqilab küçəsinin "Gənclik" metrosu tərəfdəki başından bu biri başına- taksimotor parkına qədər piyada gələndə, bəlkə bir qırx yerdə mağar sayırdım, yanvarın 20-sindən sonrakı günlərində...hər mağara girib başsağlığı verib çıxmaq azı 20 dəqiqə çəkirdi. O mağarlarda oturanların hamısı dərd içində idi, hərə öz dərdini, öz faciəsini danışırdı. Orada şahidlərin öz dilindən elə hadisələr, elə epizodlar eşidirdim ki, nəinki mən, hətta yazı yazmağı bacarmayan adam da əlinə qələm götürmək istəyirdi. O günlərdə sanki həyat dayanmışdı. Hamı çaşqınlıq içindəydi. Küçələr tanklarla dolu, güllə səslərindən qulaq tutulur, yer-yurd, məzarlar al- qırmızı qərənfillərə bələnib... dövlət yox, hökumət yox... Yadımdadır, qırğının ilk üç-dörd günü kim başını evdən bayıra çıxarırdısa, əcəl onu yaxalayırdı.

Təsəvvür edin, o boyda yolu, o boyda mağarları... və Şəhidlər xiyabanını keçib çatırdım iş yerimə. Şəhidlər xiyabanının yanından keçməyin özü elə o ağrının, acının, o fəryadların, ah-nalələrin içindən keçmək demək idi... Keçirdim ağlaşmanın içindən, gəlirdim iş otağıma... Əlimə qələm götürüb başqa nə yaza bilərdim mən o halda? Təbii ki, ilk növbədə yol boyu gələ-gələ gördüklərimi, eşitdiklərimi yazırdım və yazdıqca bir növ ürəyim boşalırdı. Ancaq bundan sonra televiziya üçün yazmalı olduğum materialları hazırlaya bilirdim. Belə-belə, bir də gördüm ki, bir xeyli faktlar yazıb toplamışam.Təbii ki, o vəziyyətdə kitab yazmaq, kitab çap etdirmək barədə düşünmürdüm.

Dövlət televiziyasında Ovçinnikov oturmuşdu, eşitmiş olardınız, efirə gedən hər bir cümləmizi tərcümə eləyib verməliydik ona, o da baxıb icazə verəndən sonra materialımız efirə gedə bilərdi.

Şəhidlər xiyabanından ucalan ah-nalələr, vay səsləri televiziyanın bütün otaqlarında açıq-aydın eşidilirdi. Bir yanda o səslər, bir yandan Ovçinnikovun "senzura"sı. Adam qalırdı çarəsiz, bilmirdi ki, neynəsin?! Bu tində rus əsgəri, o tində rus əsgəri, orda güllə səsi, burda güllə səsi... Nəsə etmək istəyirdik, amma nə edə bilərdik ki... bax mənim gücüm o günlərdə qələmə çatdı. Gördüklərimi, eşitdiklərimi əvvəlcə özüm üçün yazdım. Amma bir müddət keçdi, az da olsa ara səngidi, havadan barıt qoxusu bir balaca çəkildi... Mən "Gənclik" nəşriyyatına əlimdə olan materiallarla bağlı müraciət etdim. Dedilər, yazdıqlarını gətir, çap edək.

Həmin dövrdə Azərbaycan televiziyasında yayımlanan "Dalğa" verilişi vasitəsi ilə Azərbaycan xalqına müraciət etdim ki, kimin əlində nə fakt var, kim hansı epizodu bilir... mənə çatdırsın. Ertəsi gündən başlayaraq, camaatın axını başladı Az.TV-yə. Bəzən elə olurdu ki, bir adam haqqında 10-15 fakt gətirirdilər. Şəhid olanların bacı- qardaşı da gəlirdi, valideyni, nişanlısı da... amma ən çox gələnlər şahidlərdi, yəni, öldürülənlərin faciəsini son anda öz gözləri ilə görənlər...

O günlərdə 20 Yanvar hadisələrini araşdırmaq üçün xüsusi Dövlət komissiyası da yaradılmışdı, o komissiyanın üzvləri adətən, qurşaqdan aşağı vurulan güllələri sayırdılar, qurşaqdan yuxarı vurulan gullələr barədə danışmırdılar.

- Səbəb?

- Çünki, aşağı ətrafa vurulan güllələr o demək idi ki, guya üsyançılar hərbiçilərə tabe olmadıqlarına görə onları güllələyiblər. Təbii ki, aşağı ətrafa atılan güllələr xəbərdarlıq və ya qorxutmaq, "Dayan!", "Dur!" əmrinə tabe etdirmək məqsədi ilə atılır. Amma əslində faktlar ayrı şeyləri sübut edirdi. Qətlə yetirilən dinc əhalinin əksəriyyəti 5, 6, bəzən də daha çox güllə ilə başından, sinəsindən vurulanlardı. Bu güllələr məhz öldürmək məqsədi ilə atılmış güllələr idi. Bir adama güllənin 5-i qurşaqdan yuxarı, 2-si qurşaqdan aşağı dəymişdisə, komissiya sənədləşmədə aşağıdan dəyən iki gülləni göstərirdi. Amma şahidlər hadisələri necə görmüşdülərsə, mənə necə danışmışdılarsa, mən də olduğu kimi, təhrif etmədən yazırdım. Mənə fakt lazım idi. Məsələn, bir şəhidin ailə üzvü deyirdi ki, həyat yoldaşım gəldi evə, dedi bir çay dəmlə, içim. Çayı dəmlədim. O çöldən gələn hay-küyü eşidib qapıya çıxdı və güllə öz mənzilimizin astanasındaca ərimi yaxaladı.

- Fəridə adlı bir qadını evinin balkonunda yaş paltarları asarkən güllələmişdilər. Sizin kitabınızda o qadın haqqında da yazı var.

- Mənim yazılarımdakı faktlar sübut etdi ki, şəhid olanlar heç də o vaxt Qorbaçovun dediyi kimi, "bir qrup ekstremist" yox, dinc sakinlər - körpələr, qocalar, qadınlar, məktəblilər, tələbələrdi... O gün evindən bayıra çıxan hər bir kəs çöldə günahsız yerə güllələrə tuş gəlib...

O günlərdən nəinki 23 il, yüz illər ötsə belə bu faktları heç kim, heç vaxt təkzib edə bilməz. Gecə növbəsindən çıxan vətəndaşı işdən evinə qayıdanda yolda vurublar. Otaqda siqaret çəkmək istəməyən adam eyvana çıxıb ki, siqaretini çəksin - başını nişan alıblar. Dörd nəfər alimimiz səhər işə gedəndə tankı sürüblər onların maşınının üstünə...

Bax, bunları yazmaq vacib idi. Öldürülənlərin heç biri əlinə silah alıb tankların üstünə yeriməmişdi. Ölümündən qorxmayıb tankın qabağından qaçmayanlar da əliyalın, mülki şəxslər idi. Sadə vətəndaşları, dinc əhalini qırmaq, qanını axıtmaq vəhşilikdi... Bunun ayrı adı yoxdu.

- 1990-cı ildə biz hələ xalqımızı qanına qəltan edən dövlətin tərkibində idik. "Şəhidlər" kitabı həmişə yalandan "sülh, sülh" deyən ikiüzlü imperiyanın iç üzünü göstərir. Bu kitab həm də müəllifin ürəyindən qələminə süzülən vətəndaş harayı idi.

- Onda yazdığım bədii nekroloqlar ürəyimi kinlə, nifrətlə doldurmuşdu. Mən özüm gənclik illərimdə rus ordusunda xidmət eləmişəm. Hərbi hissəmiz meşənin içində idi. Əsgərliyin çətinliklərini də görmüşəm, bütün dava-dalaşlardan da keçmişəm. Evdə o guşəni ki, mən işləmək üçün düzəltmişdim, uşaqlar qorxusundan ora girə bilmirdilər. Şəhidlərin qanlı şəkillərinə baxmağa ürəkləri dözmürdü. Mənsə elə bil bir növ daşa dönmüş, sərtləşmişdim.

Televiziyadakı çıxışımdan sonra rəhmətlik Bəxtiyar Vahabzadə mənə zəng vurdu,(tanıyırdı məni) dedi ki, kitabın əlyazması hazır olan kimi gətirərsən mənə, ön sözü özüm yazacam. Bəxtiyar müəllim o çətin günlərdə bizim ən öndə gedən, ən fəal ziyalılarımızdandı... Dövlət Televiziyasının həyətində bir dəfə Ovçinnikovun üzünə tüpürmüşdü... O hadisədən sonra hətta Bəxtiyar müəllimi az qala güllələmək istəyirdilər.

Yanvar ayının soyuğu adamı kəsirdi... şəhid evlərinə getdikcə az qala əlimdəki kağız-qələm də donurdu. Hər dəfə Bəxtiyar müəllimlə görüşüb, materialları ona verəndə Bəxtiyar müəllim kövrəlir, bəzən də ağlayırdı. Gətirdiyim şəkillərə isə ümumiyyətlə, baxa bilmirdi. Şəhidlərin başdaşılarının üstündəki şəkilləri mən toplamışam.

Arada bir dəfə məni Azərbaycanın komendantı Dubinyakın yanına da apardılar. Orada təklif etdilər ki, 20 Yanvar hadisələrində ölən rus hərbiçiləri haqqında da bir şey yazım. Qəbul etmədim. Bəhanə gətirdim ki, rus dilini bilmirəm. Məndən soruşdu ki, bəs bu yazdıqların nədi? Cavab verdim ki, dünyasını dəyişmiş adama sizdə nekroloqlar, elegiyalar yazılmır? Bu da bizim nekroloqumuzdu... Sadəcə, bunlar janrca bədii nekroloqlardı...

Orada komendanta dedim ki, mənim xalqıma əl qaldıran bir ordunun həlak olmuş zabiti və ya əsgəri barədə heç nə yazmaram.

- 20 Yanvar faciəsini əks etdirən materiallara dərsliklərdə təsadüf etmisiniz?

- Bəli. Məktəbli İlqarın hekayəsi ibtidai sinifdə tədris edilən dərsliyə daxil olunub. Gənc nəsil dünənki tariximizi bilməlidir.

- 20 Yanvarla bağlı yazıları bitirdikdən sonra o auradan necə çıxa bildiniz?

- Adam hirslənəndə hirsini necə soyuda bilər? Mən o kitabdakı yazıları yazdıqca elə bil hirsimi, qəhərimi içimdən atırdım. O kitabı yazıb son nöqtəsini qoyanda özümdə bir təsəlli də tapdım ki, bu qədər ailələr şəhid verib, sarsıntı keçirib, heç olmasa mən bu kitabımla zərrə qədər də olsun onların yarasına məlhəm ola bilərəm.

Hazırladı: Ellada UMUDLU

Azərbaycan müəllimi.- 2013.- 18 yanvar.- S.3.