Uşaqlarda nitq qüsurları

Uşaqların psixi inkişafında nitq çox böyük rol oynayır. Tərbiyə işi düzgün təşkil edildikdə onların nitqinin inkişafı əsasən 4 mərhələni əhatə edir.

1-ci nitqin inkişafının hazırlıq mərhələsidir. Bu uşağın anadan olduğu gündən 1 yaşa qədər olan dövrü əhatə edir.

2-ci şifahi nitqin inkişafı mərhələsidir. 1 yaşdan 3 yaşa qədər olan dövrü əhatə edir.

3-cü şifahi nitqin zənginləşməsi mərhələsidir. 3 yaşdan 7 yaşa qədər olan dövrü əhatə edir.

4-cü nitqin təkmilləşməsi və yazılı nitqin inkişafı mərhələsidir. 7 yaşdan sonrakı dövrü əhatə edir.

Nitq uşağın dünyaya gəldiyi gündən etibarən tədricən ünsiyyət vasitəsi kimi inkişaf edir və başqalarının emosional vəziyyəti, uşaq tərəfindən onun mimikası jest və pantomimikaları vasitəsilə anlaşılır.

3 yaşlı uşağın nitqində 1000-1500, 4 yaşlının nitqində 1600-1926, 5 yaşlı uşağın nitqində isə 2500-3000-ə yaxın söz ehtiyatı olur. Ona görə də istər valideynlər, istərsə də tərbiyəçilər və müəllimlər uşaqlara düzgün tələffüz qaydalarını elə öyrətməlidirlər ki, onların nitqi inkişaf etsin. Məktəb təlimi üçün zəruri olan səviyyəyə çatmasına müsbət təsir göstərsin.

İnsan təfəkkürünün inkişafında nitqin rolu çox böyükdür. Nitq vasitəsilə insanlar nəinki öz fikirlərini bir-birinə çatdırır, həm də onların təfəkkürü nitqli ünsiyyət prosesində təşəkkül edir və formalaşır.

Nitq qüsurları çox zaman uşaqlarda kompleks, özünə inamsızlıq da yaradır. Bu xüsusiyyətlərə görə uşaqlar bağçaya və ya məktəbə getmək istəmirlər. Elə psixika var ki, nitqi və yaxud da əksinə elə qüsurlu nitq var ki, psixikanı geri salır. Yəni uşağın nitqində qüsur varsa və ya ümumiyyətlə, nitq yoxdursa, bu onun psixoloji aləminə təsir edir. Belə ki, nitq vasitəsi ilə uşaq ünsiyyətə girir, lüğət ehtiyatı artır, təsəvvürləri formalaşır. Nitq inkişafında ləngimə varsa, bu xüsusiyyətlər də ləngiyir. Psixoloji olaraq uşaqda ləngimə varsa, bu onun nitqinə mənfi təsirsiz ötüşməyə bilməz. Belə ki, uşaq deyilən müraciəti anlamırsa, onun nitqində, lüğət ehtiyatında qüsurlar olacaq. Buna görə də uşaqla defektoloji-loqopedik iş aparılarkən mütləq onun psixoloji səviyyəsi, bacarığı, yaşı, diqqəti və aktivliyi nəzərə alınmalıdır.

Nitq kommunikativ funksiyadır və ancaq insana məxsusdur. Ünsiyyət vasitəsilə insanın şüuru inkişaf edir və zənginləşir. Yaşadığımız müasir zamanda uşaqların çoxu ünsiyyətdən qaçır. Hazırkı dövr texnika dövrü olduğundan uşaqları televiziya, kompüter, İnternet daha çox cəlb edir. Uşaqlar televiziyaya baxır və fikri tamamilə orda olur. Əksər hallarda bu zaman uşaqlarda iki dillilik yaranır. Nitq qüsurlarının yaranmasının əsas 2 səbəbi var. Orqanik və sosial-psixoloji. Orqanik səbəblərə bətndaxili dövrdə doğuş zamanı və ya doğuşdan sonra beynin inkişafdan qalması və zədələnməsi, nitq orqanlarının müxtəlif cür orqanik pozğunluqları aiddir. Sosial-psixoloji səbəblərə ətraf mühitin nitqə müxtəlif cür mənfi, arzuolunmaz təsirləri aid edilir. Buna eşitmə qüsurlu valideynlərin tərbiyə etdiyi eşidən, həmçinin uzun müddət xəstə olan və ya hospitalizasiya edilən uşaqların nitqlərinin inkişafdan qalmasını, ailədə uzun müddət psixotravmatik şəraitdə uşaqda kəkələmənin yaranmasını və s. misal göstərmək olar.

Klinik pedaqoji təsnifatda göstərilən nitq pozuntuları 2 əsas qrupa bölünür:

1. Şifahi nitq pozuntuları.

2. Yazılı nitq pozuntuları.

Şifahi nitq pozuntusuna disfaniya (afoniya), bradilaliya, texilaliya, kəkələmə, dislaliya, dizartiriya, rinolaliya, afaziya, alaliya aiddir.

Yazılı nitq pozuntusuna disleksiya və disqrafiya aid edilir.

Disleksiya oxu prosesinin qismən pozuntusu deməkdir. Hərflərin tanınmaması, hecalarda və hecaların sözlərdə birləşməsi ilə bağlı çətinliklər oxunun ləngiməsinə, sözün səs formasının səhv əks olunmasına, hətta ən sadə mətnin səhv başa düşülməsinə səbəb olur. Ağır dərəcəsi aleksiya adlanır.

Disqrafiya isə yazı prosesinin qismən pozuntusu deməkdir. Ağır dərəcəsi aqrafia adlanır.

Nitq inkişafının geriliyi

Nitq ilkin yaş dövrlərində əmələ gələn lazımi funksiyadır. Nitqin inkişafi bir neçə faktordan asılıdır: uşağın özünün xüsusiyyətindən, cinsindən (qızlar oğlanlara nisbətən daha tez danışmağa meyillidirlər), valideynlərlə ünsiyyətdən, fizioloji xüsusiyyətdən və s. Böyüklərin nitqi uşaq üçün çox vacibdir. Nitq inkişafinın ləngliyi (NİL) uşağın nitqinin digər uşaqların nitqinə nisbətən gecikməsidir. NİL zamanı uşaq danışa bilir, amma yaşıdlarına nisbətən nitqində geriləmə olur. Xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır ki, nitq inkişafinın ləngliyi ümumi psixikaya da təsirsiz ötuşmür. Bu zaman uşaq ətrafdakı insanlarla ünsiyyətdən qaçır və ya çətinlik çəkir, emosiyaların əmələ gəlməsində və formalaşmasında gecikmə müşahidə olunur, hətta davranışa da mənfi təsir göstərir.

Uşaqlarda nitq inkişafının geriliyinin yaranma səbəbləri:

- Uşaqla danışılmır və ya uşaq öz dilində danışır, valideyn buna fikir vermir. Uşaq isə öz ampulasında davam edir.

- Travma, baş-beyin zədələnməsi nəticəsində, həmçinin bətn daxilində, sonrakı yaş dövrlərində xəstəliklərin olması.

- Uşağın eşitməsində problemlər olanda. Uşağın nitq inkişafinda ləngliyi 3-4 yaş aralarında müəyyən etmək olar. Həmin diaqnozu qoymaq üçün nevropatoloqun, psixoloqun və loqopedin rəyi üst-üstə düşməlidir. Bu zaman loqopedlə yanaşı psixoloqun işi də vacib sayılır. Hər iki mütəxəssisin birlikdə çalışması sonda daha effektiv nəticə verir. Uşaqda nitq inkişafının ləngliyi zamanı əsasən aşağıda qeyd olunan problemlər ortaya çıxır:

1. Nitqin hərtərəfli pozuntusu.

2. Deyilişi zamanı səs pozuntusu.

3. Qrammatik cəhətdən düzgün olmayan deyiliş.

4. Lüğət ehtiyatının zəifliyi.

5. Tempin və ahəngin pozuntusu.

6. Deyilən müraciəti anlamaması.

Nitq inişafının ləngliyinin aradan qaldırılmasında valideynlər daha çox maraqlı olmalıdırlar. Valideynlər mütəxəssislərin tapşırıqlarını evdə mütləq yerinə yetirməli, övladı ilə sıx ünsiyyət qurmalı, onları televizordan, kompüterdən uzaqlaşdırmalıdırlar. Ən əsası da uşağı bağçaya qoymaq bu problemin aradan qaldırılmasında valideynlərə yaxından kömək edə bilər.

Kəkələmə

Kəkələmək insanın qəsdsiz olaraq damaq səsləri ilə başlayan sözləri və hecaları təkrarlamasına, uzatmasına və ya kəsilməsinə verilən təsvirdir. Əsasən evin kiçik uşaqlarında rast gəlinir. Ən çox 2-7 yaş arasında olur. Ortalama 5 yaşdır.

Hər 100 insanın birində kəkələmə olur. Oğlanlarda qızlara nisbətən buna 4 dəfə artıq rast gəlinir. Uşaqların 20%-i ilk inkişaf vaxtlarında valideynləri narahat edir. 5%-i kəkələməyə 6 ay və daha artıq vaxt müddətində davam edir. 3/5- ü gec uşaqlıq vaxtına qədər davam edir. 1%-ə qədəri uzunmüddətli vaxtı əhatə edir. Ən düzgünü erkən müdaxilədir. Əgər uşaq kəkələməyə 6 aydan artıq başlayıbsa, onda mütləq nevropatoloq və loqopedə müraciət edilməlidir.

Kəkələmənin tam yaranma səbəbi məlum deyil. Bəzi araşdırmalar genin və ya stressin buna yol açdığını deyir. Digər bir araşdırma kəkələmə və teurətə sindiromu arasında əlaqə olduğunu deyir. Kəkələyən insanlar deyilməsi asan olanı deyirlər. Kəkələmə nitq aparatının əzələsinin qıcolmasıdır. İlkin olaraq kəkələməyə uşaq xəstəliyi deyilir. Kəkələyən insanlar daim açıq havada gəzməli və çoxlu vanna qəbul etməlidirlər. Kəkələyən uşaqlarla iş uzunmüddətli olur.

Kəkələmənin növləri:

1. Klonik

2. Tonik

3. Qarışıq

Kəkələmənin ən yüngül forması klonikdir. Məsələn, uşaq maşın sözünü demək istəyir. Bu zaman həmin sözü belə tələffüz edir: ma.... ma.... maşın. Uşaq bu sözü deyərkən nitqində sanki bir "partlayış" əmələ gəlir.

Kəkələmənin ağır forması tonikdir. Tonik kəkələməni aradan qaldırmaq üçün mütləq klonik kəkələmənin tədricən azaldılmasına çalışılmalıdır. Bu zaman bir balaca da olsa yüngülləşmə əmələ gələ bilər.

Qarışıq kəkələmə kəkələmənin ən ağır forması sayılır. Burada həm 2 eyni-tonik, tonik həm də tonik, klonik növlərinin qarışığı ola bilər.

Kəkələməni xüsusiyyətlərinə görə belə qruplaşdırmaq olar: damaq kəkələməsi, nəfəs kəkələməsi, qıtlaq kəkələməsi, düşüncə kəkələməsi və s. Məsələn, uşaqda düşüncə kəkələməsi zamanı qəribə bir hal yaşanır. Belə ki, uşaq ailəsinin yanında olduqda çox kəkələyir. Mütəxəssis və ya kənar şəxslərin yanında olduqda isə bu kəkələmə hədsiz dərəcədə az olur. Yəni, bu artıq düşüncənin kəkələməni idarə etməsi deməkdir.

Nəfəs kəkələməsi zamanı sanki uşaq boğulur, nəfəsini düzgün istifadə edə bilmir və kəkələyir. Sürətli kəkələmədə uşaq sürətli nitq formasında kəkələyir, bu vaxt 5 dəqiqəyə deyəcəyi sözü 2 və ya 1 dəqiqəyə söyləyir. Kəkələmənin sürəti, yəni o dərəcədə tez olur. Xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, sürətli kəkələmə zamanı uşaqlar lazım olanı deyil, onu əvəz edə biləcək asan sözü deyirlər.

Dodaq kəkələməsi zamanı isə uşaq m, p, v, b samit səslərini tələffüz edərkən daha çox kəkələyir.

Kəkələməni aradan qaldırmaq üçün aşağıdakı bir neçə üsuldan istifadə edilir:

1. Artikulyar aparatın məşğələləri.

2. Nəfəs aktının məşğələləri.

3. Susma terapiyası.

4. Səslərin uzadılması və s.

Kəkələyən uşaqla işləyən zamanı onda düzgün danışacağına inam yaratmaq üçün hər dərsdə mütləq tərifləmək lazımdır. Kəkələmə problemi olan uşaq və onun valideynləri tərəfindən loqopedik məşğələlərə ciddi yanaşılması isə olduqca vacibdir.

Hazırladı:

Samirə KƏRİMOVA,

"Azərbaycan müəllimi"

"Nitq İnkişaf Mərkəzi"nin materialları əsasında

Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 18 aprel.- S.11.