"Bakı Dövlət Universiteti mənim ikinci evimdir"

Müsahibimiz BDU-nun cinayət hüququ və kriminologiya kafedrasının müdiri, hüquq elmləri doktoru, professor Firudin Səməndərovdur

Firudin Yusif oğlu Səməndərov 1939-cu il aprelin 12-də Saatlı rayonunun Molday kəndində anadan olub. 1948-ci ildə S.Vurğun adına Saatlı qəsəbə orta məktəbində birinci sinfə gedib. 1958-ci ildə həmin məktəbi gümüş medalla başa vurub. 1958-1961-ci illərdə ordu sıralarında hərbi xidmətdə olub. 1961-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) hüquq fakültəsinə daxil olub. 1966-cı ildə ali təhsilini başa vurduqdan sonra elə həmin fakültədə cinayət hüququ kafedrasında aspirant saxlanılıb. 1970-ci ildə namizədlik, 1995-ci ildə doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib. 1969-cu ildən ADU-nun cinayət hüququ kafedrasında müəllim, dosent vəzifələrində çalışıb. 1997-ci ildən həmin kafedranın professorudur. 1985-1989-cu illərdə ADU-nun hüquq fakültəsinin dekanı, 1992-1993-cü illərdə BDU-nun rektoru olub. Ailəlidir, iki övladı, iki nəvəsi var. 10-dan artıq dərsliyin, dərs vəsaitinin və monoqrafiyanın, 60-dan artıq elmi məqalənin müəllifidir. 1995-ci ildən Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Hüquqi islahatlar komissiyasının, eyni zamanda Respublika Ali Məhkəməsi yanında Elmi Məsləhətlər Şurasının, Respublika Prokurorluğu yanında Elmi-metodik Şuranın üzvüdür, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin hüquq üzrə Elmi-Metodiki Şurasının sədridir.

- Tərcümeyi-halınızdan məlum olur ki, sadə ailədə böyümüsünüz. Bəs sizi elmə, təhsilə kim həvəsləndirib?

- İlk növbədə, müəllimlərim. İnanın ki, mənim o dövrdəki müəllimlərim, yəni əllinci illərin müəllimləri müqəddəs insanlar idi. Çox vaxt o müəllimlərimi mən göz yaşlarımla xatırlayıram. O nəsil təmənnasız bir nəsil idi, dünyaya gəldilər və silinməz izlərini yaddaşlarımıza yazıb getdilər. Bu gün də hər il mart ayının on yeddi-on səkkizi gedirəm rayona, doğmalarımın, müəllimlərimin hamısının məzarlarını bir-bir ziyarət edirəm, üstünə gül qoyuram. Çünki, o müəllimlər qeyri-adi insanlar idi.

- Əvvəldən hüquqşünas olmağı qərarlaşdırmışdınız?

- Xeyr. Arzum jurnalist olmaq idi, 1958-ci ildə orta məktəbi gümüş medalla bitirib jurnalistika fakültəsinə imtahan verdim. Dedim, gənclik arzularımdır da, imtahan verirəm, ya qismət. Qiymət aldım, kəsilmədim, amma müsabiqədən keçə bilmədim. Sonra çıxdım getdim orduya.

- Uşaqlıq illərinizi necə xatırlayırsınız?

- 1958-ci il idi. Mən də müharibənin şinelindən çıxmış adamam. Gözümü dünyaya açar-açmaz müharibə gördüm, faciə gördüm, dəhşətlər gördüm. Bundan başqa bir şey görmədim. Atam fin müharibəsində iştirak edib, xəstə olduğu üçün dörd aydan sonra tərxis olunmuşdu. 1941-ci ilin yanvarında xəstəlikdən rəhmətə getdi.

Atam vəfat edəndə bacım anamın bətnində olub, atamın ölümündən bir neçə ay sonra doğulub. Bacım da, mən də qalmışıq ana ümidinə. Anam çox mərdanə bir qadın idi. Ən azı beş qadının işini görərdi. Bir də görürdük, beş kiloqram arpa və ya buğda anama mükafat veriblər. Yadıma düşür ki, anam bir dəfə çox qiymətli bir qolbağını, acından ölməyək deyə, beş kiloqram arpaya dəyişdi. Səkkiz-doqquz il olar ki, anam dünyasını dəyişib. Həmişə mənə elə gəlir ki, nə anama, nə də nənəmə heç nə eləyə bilməmişəm. Anam mənim ona qayğı göstərməyimə də qıymırdı. Deyirdi ki, ailən var, uşaqların var, mənə etmək istədiyini ailən üçün elə. Hər il rayona gedib anamın da, nənəmin də məzarlarını ziyarət edirəm.

Atam dünyasını dəyişəndən sonra əmim bizi çəkib qanadına. 1945-ci ilə qədər o baxıb bizə. Mən çox sonralar bildim ki, o mənim babam yox, əmimdir. Dünyasını dəyişənə qədər mən ona əmi yox, baba dedim. Onu da deyim ki, mənim çox gözəl bir nənəm vardı. Adı Qumru xanım idi. Qeyri-adi insan idi, nənəm-əslində baba dediyim əmimin həyat yoldaşı idi. O qədər mehriban, gözəl insandı ki... Mən onun himayəsi altında böyüdüm. İndi də nənəmi gözümün qarşısına gətirəndə kövrəlirəm. Nənəm 70-ci illərin ortalarına qədər yaşadı.

Vəziyyət o qədər ağır idi ki... Rayonumuzda 1943-1944-cü illərdə uşaq evi açmışdılar. Kənddə 80-90 ev vardı. Onun altmışının, yetmişinin qapısı sahibsizlikdən bağlanmışdı. Çünki evlərdəki başıpapaqlılar həlak olmuşdular. Analar, uşaqlar isə aclıqdan, məhrumiyyətdən bir-bir qırılırdı. Rayonda uşaq evinin açılması kimsəsiz uşaqlar üçün böyük bir xilas yolu oldu. Onların geyimi, qidalandırılması bizlərdən çox fərqli idi. Hətta biz ev uşaqları hərdən onlara həsəd də aparardıq. Bir gün anama dedim ki, ana, onsuz da dolana bilmirik, məni də apar qoy uşaq evinə. Anam çox fikirləşdi, götürdü apardı məni uşaq evinə. Qapını döydü, açan olmadı. Anam qayıtdı dedi ki, bala, bilirsən nə var, mən qəti olaraq istəmirəm səni uşaq evinə verim, acından ölsən də, mənimlə birgə öləcəksən. Beləcə, anam qaytardı gətirdi məni evə.

Mən Qumru nənəmə "ana" deyirdim. Öz anam isə bir dəqiqə dayanmaq bilmirdi, elə gecə-gündüz hey çalışırdı ki, bizi dolandıra bilsın, ehtiyaclarımızı ödəsin. Kişi qohumlarımızdan kənddə demək olar ki, heç kim qalmamışdı. Ya müharibədə idilər, ya da həlak olmuşdular. Altı-yeddi yaşım olardı. Bir gecə təzə yatmışdım. Bir də gördüm, qoca nənəm gəldi ki, dur gedək, baban səni istəyir. Mənim atam dünyasını dəyişəndə əmim ona deyibmiş ki, rahat uyu, nə qədər canımda can var, mən qoymayacam ki, sənin o bircə dənə nişanən yetimçilik çəksin, mən onu böyüdəcəyəm. Nə isə. O gecə nənəm məni oyadıb apardı babamın yanına. Babam məni aldı qucağına. Gördüm babam həm xırıldayır, həm də od kimi yanır. Dedi, ay Qumru, bu uşaq bizim nəslin sonbeşiyidir, ondan başqa heç kəsimiz yoxdur. Səni Allaha tapşırıram, onu da sənə. Sən Allah bu uşaqdan muğayat ol. Sonra da dedi ki, mən Yusifə söz vermişdim ki, qoymayacam Firudun yetim kimi böyüsün. Amma görünür taleyin məsləhəti beləymiş. Mən babamın bu söhbətindən heç nə başa düşmədim. Nənəm məni apardı uzandırdı yerimə. Səhər oyananda gördüm həyətdə çoxlu adamlar var, heç demə, babam gecə rəhmətə gedib. Babam hörmətli kişiydi. Kənddə kim vardısa hamı, eşidən-bilən tökülüb gəlmişdi. Yerimdən qalxıb qaçdım babamın yatdığı otağa. Gördüm babam yoxdu. Oturdum yatağın bir tərəfində, başladım ağlamağa. Nənəm gəldi. Qucaqladı məni, dedi ki, bala, təmkinli, ol, hamımız nə vaxtsa öləcəyik.

- İkinci Dünya müharibəsindən az qala 70 il ötüb keçsə də, siz sanki hələ də o müharibənin əzablarından qurtulmamısınız.

- Doğrudan da elədir. Üstəlik ən zəif yerim uşaq evləridir. Bayramlarda həmişə sovqat aparırdım o uşaqlara. Az qala oradakı uşaqların hər birinin tərcümeyi-halını bilirdim. Sonra 2012-ci ildə Təbrizdə qəzaya uğradım, uzun müddət Bakıda xəstəxanada yatdım.

- Quş qanadlı arzular...

- Müharibə illərində o qədər yoxsulluq içində yaşamışam ki, istəyirəm vətəndaşı olduğum respublikada bir nəfər belə yoxsul, imkansız adam olmasın. Mənim uşaqlığım olmayıb. Çətin illər idi. Hərə bir ovuc duzu götürüb çıxardı çölün düzünə, ot-əncər, yemlik, gəlinbarmağı yığıb yeyərdi... Gözümün qabağına gələn ən böyük faciə qadınların bitib-tükənməyən əziyyətləri idi. Bütün kişiləri müharibəyə getmiş kəndin qadınları yer şumlayırdılar, taxıl əkirdilər, ən ağır işlər onların çiyinlərində idi.

- Kəndinizdə məktəb var idi?

- Öz kəndimizdə məktəb yox idi. Elə həsrət çəkirdim ki, kaş məni də məktəbə aparan olaydı. Düz səkkiz yaşım olanda birinci sinfə getmişəm. Qonşu Saatlı kəndində böyük klub vardı, onun binasını məktəb eləmişdilər, mən o məktəbdə oxumuşam. Ordudan qayıdanların əksəriyyəti müəllimlik edirdi. Mən onda gördüm ki, onlar necə vicdanlı adamlar idi. Ancaq əsas peşəkar, ixtisaslı müəllim nəsli əllinci illərdən sonra gəldi. 1954-1955-ci illərdə məktəbə elə insanlar gəldi ki, bizim dünyagörüşümüz dəyişdi, baxışlarımız dəyişdi...sanki qeyri-adi aləmə düşdük. Çox tələbkar müəllimlər idi, amma çox da ədalətli idilər. Bir riyaziyyat müəllimimiz vardı- Məmməd müəllim. Onun yaşadığı kəndlə məktəbimizin arasındakı məsafə beş kilometr idi. O hər gün yay-qış sübh tezdən durub o yolu piyada məktəbə, dərs deməyə gələrdi. Bir dəfə də olsun biz onu dərsə gecikən görmədik. Bir Əliağa müəllimimiz vardı, məktəbimizin direktoru idi. Özü Azərbaycan Dövlət Universitetini bitirmişdi. Ənvər Məmmədxanlının "Buz heykəl" hekayəsini necə danışmışdısa, səsi bu gün də qulağımdadır. Nizaminin "İskəndərnamə"sini elə danışırdı ki, biz sanki, əsrlərin əvvəlinə qayıdıb o aləmə düşürdük. Bir gün bizə "Payız" şeirini əzbərləməyi tapşırmışdı. Hamımız dərsə hazırlıqlı gəlmişdik. Şeiri əzbərdən söyləsək də, müəllim heç birimizdən razı qalmadı. Dedi ki, hamınız bir şeyi unutmusunuz. Bu "Payız"da incə bir kədər var. Siz heç biriniz o kədəri duymamısınız. Sanki şeirdə təbiət də İskəndərə yas tutur.

- O illərdən ən çox nə qalıb yadınızda?

- 1950-ci illər idi. Anam möhkəm xəstələnmişdi. O vaxt kolxoz işindən qalmaq cinayət sayılırdı. Ona görə də həm anamın yerinə çalışır, həm də dərslərimə ciddi fikir verirdim.

Bir gün kolxoz üçün səhərə qədər ot daşıdıq. Birdən ayaqlarıma gürzə dolaşdı. Çox möhkəm qorxdum. Yaxınımda da kimsə yoxdu. Hava şehli idi. Deyirlər, hava şehli olanda ilanlar mürgülü olurlar. Doğrudan da ilan ayağımdan açılıb getdi...

- Sizi hüquq fakültəsinə gətirən amillər?

- Hərbi xidmətdə olanda fəlsəfə kursuna getməyim dünyagörüşümün zənginləşməsində çox mühüm rol oynadı. Nümunəvi xidmətimə görə məni ordudan iki ay tez buraxdılar evə. İki yoldaş idik. Mən Azərbaycan Dövlət Universitetinə imtahan verdim. O biri yoldaşım isə tibb universitetinə. Əynimizdə əsgər paltarı. Özümüz də hərbiçilərin gözləmə zalında gecələyirdik. 524 nəfər sənəd verən abituriyentdən 25 nəfər qəbul edildi. Onun biri mən idim. Həmişə deyirəm ki, o tələbə ki, ali təhsil almağın həsrətini çəkir, onun gələcəyi var. Kimsə kiminsə xatirinə ali təhsil alırsa, çətin ki, o elm adamı ola. Ali məktəbə qəbul olunanların siyahısında öz adımı görəndə çox təsirləndim. İllərlə həsrətini çəkdiyim arzuma artıq çatmışdım. Sevindiyimdən ağladım. Universitetdən yavaş-yavaş piyada düşdüm Bakı Sovetinə sarı. Bir də gördüm arxadan kimsə bir adam məni səslədi. Baxıb gördüm ki, orta məktəb müəllimimdi. Məni evinə qonaq apardı.

- Tələbəlik illəriniz necə keçdi?

- İlk semestrdə bir qədər çətinliyim oldu. Çünki təqaüd almırdım. Hələ əsgər paltarımı da soyunmamışdım...Bir müddət gecələr gözətçi işlədim.

O illərdə təqaüdümüzün məbləği 18 manat idi. Amma deyim ki, bu 18 manat çox bərəkətli pul idi. Pul təzə dəyişmişdi, əməlli-başlı dəyəri vardı. Hər şey çox ucuz idi.

İkinci kursdan vəziyyətim yaxşılaşdı. Çünki yaxşı oxuduğum üçün əlaçı təqaüdü alırdım, onun da məbləği 70 manat idi.

- Bəs necə oldu ki, həyatınızı ömürlük BDU-ya bağladınız?

- Ali təhsilimi bitirdikdən sonra aspirantura təhsili almaqdan ötrü getdim Moskvaya. İl yarım orada oxudum, sonra qayıtdım Bakıya, elmi işimi müdafiə elədim. 1969-cu ilin dekabrından bu günə kimi mən Bakı Dövlət Universitetinin divarları arasındayam. Bakı Dövlət Universiteti mənim ikinci evimdir. Yəni cavanlığım da burada keçib, gəncliyim də, qocalığım da... İndi də üzü səksənə yol gedirəm.

- Müəllimlik ən şərəfli bir işdir deyənlər yanılmır...

- Mən ilk dəfə müəllim kimi fəaliyyətə başlayanda auditoriyalarımız Nizami küçəsi, 49 ünvanında yerləşirdi. Böyük arzu ilə müəllimlik etmişəm. Tələbələrim mühazirəmə qulaq kəsiləndə, zəhmətimin hədər getməməsinə sevinmişəm. 46 ildir ki, auditoriyada tələbə qarşısındayam. Tələbələrim çoxdur. 47 nəfər elmlər namizədi, 3 nəfər elmlər doktoru yetirməm var.

- Bu divardakı şəkillər kimlərdir?

- Burada mənə dərs deyən müəllimlərimin şəkillərini divara vurdurmuşam. Başda Vahid Qəhrəmanov, Tofiq Qafarov olmaqla, Allah hamısına qəni-qəni rəhmət eləsin. Həmişə onların xatirəsini böyük ehtiramla yad edirəm.

- Bir an belə unutmadığınız müəlliminiz?

- Qələm tutmağı, yazı yazmağı mənə öyrədən ilk müəllimim Qəmbər müəllim olub. Mən onu bu gün də unutmuram.

- Deyəsən, təbiətcə çox kövrəksiniz...

- Elədir. Bu kövrəklik də mənə çətinliklə keçən uşaqlıq illərimdən yadigardır.

- Tələbələrlə münasibətinizi hansı prinsiplər üzərində qurursunuz?

- Tələbələrimlə elə münasibət qurmuşam ki, məni pedaqoq kimi yox, bir valideyn kimi qəbul edirlər. Əsl müəllim əslində tələbə üçün ikinci valideyndir.

- Azərbaycanda hüquqşünaslıq...

- Dünya sivilizasiyasında hüququn əsas iki sahəsi var: Biri mülki hüquqdu, o biri cinayət hüququdur. Cinayət hüququ vətəndaş hüququdur. O ölkədə ki cinayət az baş verir, o ölkədə əmin-amanlıqdır, xalqın rifahı yaxşıdır.

Mən sabaha həmişə ümidlə baxıram ki, hər halda hər şey yaxşı olacaq. Ölkə rəhbərliyinin son iyirmi ildə götürdüyü xətt dinc yaşamağımıza imkan yaradır. Amma bizi istəməyən qüvvələr də az deyil. Qarabağ probleminin kökündə məkrli planlar dayanır. 1992-1993-cü illərdə əyani şöbədə oxuyan tələbələrimdən hər ay 30 nəfər Qarabağa döyüşə göndərilirdi. Mən hərbi kafedranın rəhbərinə göstəriş verdim ki, hərbi hazırlıq keçməyən heç kim cəbhəyə göndərilməsin. Tələbələrimi ön cəbhəyə yola salandan sonra oturub uşaq kimi ağlayırdım. O illərdə səkkiz nəfər tələbəm qayıtmadı, şəhid oldu, onların xatirəsi hər zaman ürəyimi göynədir. Hamısı əyani şöbənin tələbələri idi. Deyirdilər ki, vətənimizi dardan qurtaraq, təhsili ondan sonra da gəlib ala bilərik.

- Firudin müəllim! "Azərbaycan müəllimi" redaksiyasının kollektivi adından sizin 75 illik yubileyinizi təbruk edirik, sizə sağlam ömür arzulayırıq.

- Çox sağ olun, minnətdaram. Mənə olan bu diqqətə görə həm Təhsil Nazirliyinin rəhbərliyinə, həm də qəzetinizin kollektivinə təşəkkür edirəm.

Bu 75 illik ömür əslində mənim cəmiyyətə verdiyim bir hesabatdır. Yaşadığım ömrün 50 ilinin hesabatı: mən bu əlli ildə nə işlər görmüşəm, cəmiyyətə hansı xeyri vermişəm. Ömür karvanı mənzil başına yaxınlaşdıqca, düşünürəm ki, ömrümün ən işıqlı səhifələri tələbələrimdir.

Söhbəti yazdı:

Ellada UMUDLU

Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 25 aprel.- S.6.