Ziyalı sözü

Müsahibimiz Azərbaycanın xalq şairi Mirvarid Dilbazidir

"Azərbaycan müəllimi", 5 mart 1996-cı il, № 8

- Mirvarid xanım, bir ziyalı kimi təhsilimizin indiki vəziyyətini necə qiymətləndirirsiniz?

- Orta və ali məktəblərdə pedaqoji təhsil aldığım üçün əvvəllər mən də müqəddəs sənət olan müəllimliklə məşğul olmuşam. Bu müqəddəs sənətin acılı-şirinli günlərini yaşamışam. Həyatımda çox əziyyətlər çəkməyimə baxmayaraq, hər dəfə sinfə girəndə bütün dərdlərimi unudub eyni ruhla, eyni həvəslə uşaqlara dərs demişəm. Çünki mənim özümə də vaxtilə müəllim adını hər şeydən uca tutan şəxslər dərs deyiblər. Və mən onlardan faydalanmışam. Elə o vaxtlar da vəziyyət çox ağır idi. Hamı özünü, ailəsini güclə dolandırırdı. Həmçinin müəllimlər də bu cür yaşayırdılar. Lakin onlar heç vaxt bu barədə danışmır, özlərini mənən "sınmağa" qoymurdular. Çünki o vaxtlar kimliyindən asılı olmayaraq, hamı müəllimə pərəstiş edir, onun hər sözünü ibrətamiz kəlam kimi yadda saxlamağa çalışırdı. İndiki dövrümüzə nəzər salsaq, bütün bunların əksini görərik. Bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü adlandırdığımız bu illərdə neçə-neçə istər orta, istərsə də ali məktəb müəllimləri öz sənətlərindən perik düşüblər. Hər kəs bir parça çörəyini tapmaq üçün sənətindən ayrılıb, başqa işlərlə (çox vaxtı alverlə) məşğul olmağa başlayıb. Bunun nəticəsində gözəl savada malik müəllimlərimizi itirmişik. Bu faciədir. Məni ən çox ağrıdan bax bu məsələdir.

Sizinlə danışdıqca yenidən keçmiş illərimə qayıdıram: o illərdə müəllimləri dinləmək, təhsil almaq mənim və yaşıdlarım üçün xoşbəxtlik idi. 1921-ci ildə N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə açılmış Qızlar Seminariyasında bacım Yaqutla təhsil alırdıq. Əvvəli qızlar gimnaziyası olmuş buradan bizə zəngin bir kitabxana qalmışdı. Aramızda mütaliəsiz bir-iki nəfər ancaq tapılardı. Türk və rus dillərində edilən tərcümələr vasitəsilə o illərdə Qərb ədəbiyyatının bir çox ölməz sənətkarlarının əsərləri ilə tanış olurduq. Eyni zamanda sevimli müəllimlərimiz fürsət tapıb öz milli tariximizdən, qəhrəmanlarımızdan da söhbətlər açardılar. Mən deyərdim ki, bu seminariya təkcə təhsil ocağı deyil, insan ləyaqətini uca tutan bir məktəb idi. Bura inam, vətənə, xalqa məhəbbət, əməyə hörmət, halallıq, mənəvi saflıq ocağı idi. Müəllimlərimiz də namuslu, yüksək savada malik, öz işini sevən ziyalılar idilər. Məktəbdə təhsil sistemi elə qurulmuşdu ki, burada heç bir güzəşt yox idi. İlboyu yaxşı oxuyanlar imtahanlardan azad olunurdular və şagirdlər müəllimləri ədalətli olmalarına görə sevirdilər. Müəllimlərin evləri də çox sadə idi. Onların nə muzeyi xatırladan bahalı qab-qaşıqlarla bəzənmiş evləri, nə də çeşid-çeşid qiymətli xalıları var idi. Bütün bunlara baxmayaraq, onlar yoxsul deyil, zəngin idilər. Bu zənginlik isə onlara xas olan mənəvi zənginlik idi. Bizim müəllimlərimizin vaxtları pul qazanmağa, bahalı əşyalar almağa yox, əksinə, elmi əsərlər yaratmağa, istedadlar yetirməyə, bununla da öz xalqı qarşısında vicdani borcunu verməyə çalışırdılar.

Bəli, müəllim öz sənətini hər şeydən üstün tutmalı, onun nüfuzunun aşağı düşməsinə yol verməməlidir. Təhsilimizi düşdüyü böhrandan ancaq Azərbaycan maarifini, öz sənətini hər şeydən üstün tutan, yuxarıda sadaladığım yüksək insani keyfiyyətlərə malik şəxslər və bu şəxslərə olan yüksək qayğı çıxara bilər.

- Müəllimlərin son illərdəki intellektual səviyyəsi, şəxsi keyfiyyətləri sizi qane edirmi?

- Son illərdəki müşahidələrimə əsasən, mənə elə gəlir ki, "diplom" almaq xatirinə oxuyanlar əsl müəllimləri üstələyib. Bu sənətin çətinliyini duymadan, müəllimlik hisslərini yaşamadan peşənin bilicisi olmaq çətindir. Müəllim eyni zamanda pedaqoqdur. Dərs dediyi fənni tədris etməklə bərabər, qarşısındakı uşağın və yaxud gəncin düzgün istiqamətləndirilməsində mühüm rol oynayır. Bu iki əsas vəzifənin öhdəsindən gəlmək isə hər bir müəllimdən yüksək şəxsiyyət, savad, təmkin, eyni zamanda gözəl əxlaq sahibi olmağı tələb edir.

- Müəllim-şagird, müəllim-tələbə münasibətlərini necə görmək istərdiniz?

- Əvvəlcə bir şeyi qeyd edim ki, biz oxuduğumuz illərdə müəllimlər öz işində azad idilər. Yaxşıya-yaxşı, pisə-pis qiymət verilirdi. Hamı çalışırdı ki, yaxşı oxusun. Baxmayaraq ki, o dövrün bir çox nüfuzlu ailələrinin uşaqları, qohumları bizimlə oxuyurdular, lakin o zaman onlara güzəşt edilməsini heç kəs ağlına belə gətirməzdi. Çünki bizim məktəbin müəllimlərinin bir meyarı var idi: dərin bilik, elm, yüksək şəxsiyyət, işə məsuliyyət, şagirdlərə ədalətli münasibət bəsləmək. Mən deyərdim ki, indiki dövrdə bizim yeniyetmələrimizin, gənclərimizin valideynləri öz uşaqlarına qarşı tələbkar olsalar, nüfuzlarından istifadə edib, onlara himayədarlıq etməsələr, biliksiz sinifdən-sinfə keçənlərin, savadsız diplom alanların sayı heçə enər.

Bütün bunlar da siz dediyiniz münasibətlərə istər mənfi, istərsə də müsbət cəhətdən öz təsirini göstərir. Bir məsələni də yaddan çıxarmamalıyıq, bu da məktəbli geyim formasıdır. Əvvəllər buna ciddi fikir verilirdi. Nədənsə, indi heç kəs bununla maraqlanmır, xüsusi geyim forması hər bir uşağı kimliyindən asılı olmayaraq, məktəbli qayda-qanunlarına riayət etməyə vadar edir. İndi vəziyyət elə hala gəlib ki, kimin müəllim və kimin tələbə olduğu bilinmir. Mən istərdim ki, bütün bunlar nəzərə alınsın və dediyimiz münasibətlər bizim dövrümüzdəki münasibətlər kimi qayğı, pak, ülvi hisslərlə əhatə olunsun. Fikrimcə, bu münasibətlər şəraitdən asılı olmayaraq, həmişə bu cür stabil qalmalı, illər keçsə də hər bir kəsin qəlbində xoş izlər buraxmalıdır.

- Qeyri-dövlət təhsil müəssisələrinə münasibətiniz?

- Ümumiyyətlə, bu barədə fikirləşəndə ürəyim ağrıyır. Bilirsiniz kimlərə? İstedadı olan, lakin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması ucbatından təhsildən ayrı düşmüş gənclərə. Belə təhsil müəssisələrində ancaq imkanlı ailənin övladı pulun gücünə oxuya bilir. Onun savadının olub-olmaması isə arxa plana keçir. Bir təhsil ki, pulla ola, sizcə onun nəticəsi necə olmalıdır? Mən qorxuram ki, bütün bunlar gələcəkdə millətin savadsızlaşmasına, təhsilin daha acınacaqlı vəziyyətə düşməsinə gətirib çıxarsın.

- Qızların oğlanlardan ayrı təhsil almalarına necə baxırsınız?

- Buna çox təbii baxıram. Çünki vaxtilə mən özüm də, dediyim kimi, Qızlar Seminariyasını bitirmişəm. Və bununla heç nə itirməmişəm. Əksinə, buradakı təhsildən razı qalmışam. Bu seminariyanı hamı "ismət məktəbi" adlandırırdı. Burada yeniyetmə qızlar və gənc müəllimlər vardı. Qızlar müəllimlərinə ilahi bir varlıq, müəllimlər də öz növbəsində onlara bacı gözü ilə baxardılar.

Mənim fikrimcə, oğlanlarla qızlar ayrı təhsil alsalar daha məqsədəuyğundur. Çünki yeniyetməlik dövrü elə bir dövrdür ki, bu zaman artıq onlarda gənclik duyğuları oyanır, bir-birini bəyənmək prosesi başlanır və çox vaxt romantikaya qapılırlar. Bu isə onların təhsildən yayınmalarına səbəb ola bilər.

- Dini-mənəvi dəyərlərimizə qayıdış bizə nə verə bilər?

- Hər bir şəxs dindən, müqəddəs Qurani-Kərimdən, onun yazılmış qanunlarından bəhrələnməli, ona etiqad etməlidir. Etiqad isə insanın özünü-özünə dərk etdirən bir qüvvədir. Yaşından asılı olmayaraq, hamı dinin qadağan etdiyi oğurluq, əyrilik, xəyanət, sözgəzdirmək, aravurmaq, qapı pusmaq, arvad malına toxunmaq, qonşuya xəbis olmaq, nahaq qan tökmək və s. kimi mənfi işlərdən uzaq olmalıdır. Ən əsası isə nəyin günah və nəyin savab olduğunu hamı bilməlidir. "Günah" məfhumu, etiqad insanları pisliklərdən qoruyan bir qanundur.

Bu günün özündə xalqımızın çətin bir şəraitdə, ərazisində müharibə getdiyi, torpaqlarının 20 faizdən çoxunun işğal edildiyi dövrdə etiqadlı, səxavətli, savabın, günahın mənasını dərk edən şəxslərin olduğunu biləndə sevinir, bunun əksini görəndə ürəyimdən qara qanlar axır.

- Gənc nəslin tərbiyəsində ailə, məktəb və mühitin rolunu nədə görürsünüz və bunlardan hansını başlıca hesab edirsiniz?

- Bunların üçü də vəhdətdə olmalıdır. İlk bünövrə - xeyirxahlıq, yaxud bədxahlıq və şəxsiyyət vərdişləri ailədə qoyulur. Məktəb də öz növbəsində təcrübəli müəllimlərin səyi nəticəsində düzgün tərbiyədə mühüm rol oynayır. Mühitə gəldikdə isə uşaq yaxşı və yaxud pis mühitə düşə bilər. Burada həm ilk xeyirxah tərbiyə, həm də uşağın öz ağlı, kamilliyi mühüm rol oynayır. Bəzən çox pis mühitə düşmüş uşaqlardan gələcəkdə böyük alim, yüksək istedada malik sənət sahibləri, məsuliyyətli şəxslər çıxır və yaxud əksinə, gözəl mühitdə böyümüş yaxşı bir ailənin övladı naxələf olur. Mən deyərdim ki, hər şeydən əvvəl, insanda ən əsas ağıl və iradə rol oynayır. Yazıçılardan biri demişdir: "İnsanda çatmayan qüvvə deyil, iradədir".

- Tələbə gənclərin fəal siyasətlə məşğul olmaları necə, düzgündürmü?

- Hər kəs ona aid olan işlə məşğul olsa, daha yaxşı olar. Tələbələrə gəldikdə isə onlardan siyasi alət kimi istifadə etmək olmaz. Biz bununla gəncləri elmdən, təhsildən yayındırırıq. Sonradan isə acı nəticələrini görürük. Belə səhvlərə yol vermək olmaz. Siyasətlə siyasətçilər məşğul olsalar cəmiyyətimizin xeyrinə daha faydalı nəticələr alınar.

- Övladlarınızın tərbiyəsində nəyə fikir verirsiniz? Onlara hansı dəyərlərin aşılanmasını tövsiyə edərdiniz?

- Ən əsası yüksək əxlaqa malik olmaq, ata-anaya hörmət etmək, əməyi sevmək, məsuliyyətli, birsözlü, birüzlü olmaq, təmizlik, halallıq, xeyirxahlıq, bir parça çörəyini yoldaşı ilə bölmək, torpağını, xalqını sevmək kimi nəcib hisslər aşılamağa çalışmışam. Mən bütün bunları təkcə qızıma, nəvə-nəticələrimə deyil, bütün övladlarıma - xalqımızın oğul və qızlarına tövsiyə edir, sözümü N.Gəncəvinin bu misraları ilə yekunlaşdırıram:

Kim ki, öyrənməyi bilməyirsə ar,

Sudan dürr, daşdansa gövhər çıxardar.

Ancaq öyrənməyi ar bilən insan

Məhrumdur dünyada bilik almaqdan.

- Müasir dövrümüzdə varlı adamların təhsilə qayğı sahəsindəki biganəliyini nə ilə izah edərdiniz?

- Bilirsiniz, bunu hamıya şamil etmək olmaz. Bizim maarifimizə, təhsilimizə hörmətlə yanaşan, əməli kömək edən xeyriyyəçilərimiz var. Lakin bunlar olduqca azlıq təşkil edirlər. Sizin qeyd etdiyiniz qəbildən olan adamlar isə, təəssüf ki, aramızda çoxdur. Onlardakı biganəliyin əsas səbəbi budur ki, zəhmət və halallıqdan uzaq olublar. Onların mənəvi dünyası çox kasaddır və belələri həyatı maddi gəlirlə ölçürlər. Həyatının mənasını müftə gəlirdə görənlər üçün N.Gəncəvi demişdir:

Nə şəhvət, nə yuxu, nə də ki, yemək

Həyatın mənası olmasın gərək.

- Xalqımızın ağbirçəyi Mirvarid xanımın demək istədiyi son söz.

- Vaxtilə M.Hadi deyirdi ki, "Yox millətimin xətti o imzalar içində". Mən çox şadam ki, Hadinin arzusu həyata keçmiş və millətimin imzası artıq dünyanın hər yerində tanınır. Millətin aparıcı qüvvəsi isə gənclikdir. Hazırda gəncliyin üzərinə böyük vəzifələr və məsuliyyət düşür. Bunların düzgün istiqamətləndirilməsinə, yüksək intellektual savada malik olmasına isə birinci növbədə müəllimlər cavabdehdirlər. Bütün təhsil işçilərinə, pedaqoji kollektivlərə, müəllimlərə bu şərəfli işlərində müvəffəqiyyətlər arzulayıram.

Müsahibəni apardı: Samirə KƏRİMOVA

Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 14 fevral.- S.3.