Şagirdlərin şəxsiyyət
kimi
formalaşmasında
riyaziyyatın rolu
Fənn
kurikulumlarının səciyyəvi cəhətlərindən
biri onun şəxsiyyətyönümlü
olması, təhsilalanın fəaliyyəti əsasında həyati
bacarıqlarını inkişaf etdirməklə
onlarda milli və bəşəri
dəyərlərin formalaşdırılmasıdır.
İnsan şəxsiyyət kimi
doğulmur, şəxsiyyətə tədricən
çevrilir. İradəsi, müstəqilliyi,
ağlı və yaradıcı təfəkkürü ilə.
Bura, həmçinin, gen,
tarixi şərait, müəyyən dövr ərzində yaradıcı və qurucu fəaliyyət də daxildir.
Sosial mühüt də
şəxsiyyətin formalaşmasında zəruridir.
Şagirdlər sosial normaları əldə
etmələrinə çalışmalıdırlar. Şəxsiyyəti
müəyyən edən amillərdən biri
də xarakterlə bağlıdır. Hər bir
insanda xarakter təlim-tərbiyənin
nəticəsində formalaşır. Düzgün təlim və
tərbiyə düzgün xarakteri müəyyən edir
ki, nəticədə şəxsiyyət olmağa doğru mühüm addımlardan biri
atılır. Ümumtəhsil məktəblərində
müəllimlərin şagirdlərə
aşıladığı biliklər, ideyalar
şəxsiyyət olmağa təsir edən
amillərdəndir.
Bu baxımdan ümumtəhsil məktəblərində
tədris olunan ən mühüm
və vacib fənlərdən olan riyaziyyatın şəxsiyyətin
formalaşmasında daha mühüm
rolu vardır. O, zehni
inkişafın əvəzedilməz vasitəsi, müasir ixtisas sahələrinin
çoxu ilə birbaşa
bağlıdır. Riyaziyyat fənni idraka əsaslanan elmdir. Məktəbdə
riyaziyyat tədrisinin ən başlıca
məqsədlərindən biri şagirdlərə
hadisə və faktları düzgün dərk
etməyi öyrətməkdir. Başqa fənlərdə
olduğu kimi, riyaziyyat dərslərində də maraqlı qurulmuş motivasiya şəxsiyyət kimi
formalaşmaqda olan şagirdin təfəkkürünü inkişaf etdirir. Dərs dediyim şagirdlərdə materialları yeni yanaşmalar
nöqteyi-nəzərindən təqdim etməklə, riyazi nəzəriyyələrin məntiqini və
mahiyyətini göstərməklə elmi
müddəaları eksperimental əsaslandırmaqla
yanaşı onların şəxsiyyət kimi
inkişaf etməsinə də
çalışıram.
Məsələn, şagirdlərin şəxsiyyət kimi formalaşmasında, onların təfəkkürünün
inkişafında riyazi məntiqin rolunu nəzərə alaraq
bu istiqamətdə müvafiq
iş aparıram.
Riyazi məntiq şagirdlərin müstəqil fikir yürüdə bilmək, faktları seçib ayırmaq, öz
ideyasını əsaslandırmaq, yaradıcılıq, tənqidi
yanaşma kimi
bacarıqlarını üzə
çıxarır. Şagirdlərə
həndəsə kursunun
başlanğıcında olan
"Nöqtə, düz xətt, şüa,
düz xətt parçası" mövzusuna
uyğun belə bir
tapşırıq verirəm. Kağız üzərində doqquz nöqtə qoyun. Qələmi
kağız üzərindən çəkmədən elə
dörd ədəd düz
xətt çəkin ki, düz
xətlər bütün nöqtələrdən
keçsin. Tədqiqat sualını belə
qoymaq olar: nöqtə, düz xətt,
şüa, düz xətt
parçası kimi fiqurlardan hansı həndəsi fiqurları
düzəltmək olar?
II
tapşırıq: "sual işarəsinin" yerinə hansı ədəd
olmalıdır? 4-25, 5-36, 8-81, 10-?
Cavab: a)100, b)101, c)121, d)144, e)131. Tədqiqat sualını isə belə qoymaq olar: "Ədədlərin kvadratları
və kubu"nu bilmək nəyə lazımdır?
Şəxsiyyətin
formalaşmasında motivasiyalardan
istifadənin rolu.
Məqsədəuyğun qurulmuş motivasiya, düzgün qoyulmuş tədqiqat sualı da şagirdin şəxsiyyətinin formalaşmasına
müsbət təsir
göstərən amillərdən
biridir.
Məsələn, "Şifahi
hesablama" mövzusunu təkrar
edərkən şəkildən
və orada yazılmış misaldan motivasiya yaratmaq üçün istifadə edirəm. Əvvəlcə şagirdləri
məlumatlandırıram ki, rus
rəssamı
N.P.Boqdanov-Belskinin "Xalq məktəbinin
riyaziyyat dərsində
şifahi hesablama" adlanan əsəri real
insana, Moskva Dövlət Universitetinin riyaziyyatçı professoru
S.A.Raçinski və
kəndli şagirdlərə
həsr olunub. Rəssam özü də həmin müəllimin şagirdi olub. Şəklə baxan şagirdlər
misaldan əvvəl onu diqqətlə izləyirlər, özlərini
onların yerində
hiss edirlər.
Şəkildəki yazı lövhəsində
yazılmış misal
isə belədir:
Tədqiqat sualını
belə qoyuram: Siz bu misalı
hansı əlverişli
üsulla həll edə bilərsiniz?
Şagirdlərdən hansısa misalı
yazılı şəkildə
həll etmək istədikdə şərti
("Şifahi hesablama")
ona xatırladıram.
Şəxsiyyətin
formalaşmasında dahi
şəxsiyyətlərin həyat və yaradıcılıqlarından söhbətlərin
də mühüm rolu vardır.
Bu məqsədlə tanınmış riyaziyyatçıların
həyatından misallar
gətirirəm. Məsələn,
rəvayətə görə,
bir nəfər yunan riyaziyyatçısı
Pifaqordan onun məktəbində neçə
şagird oxuduğunu soruşanda Pifaqor ona belə cavab
verir: "Şagirdlərimin
yarısı riyaziyyatı, hissəsi
təbiəti öyrənir, hissəsi dinməz-söyləməz düşüncələrə
dalır və qalan 3 nəfəri isə qızlardır".
Pifaqorun neçə şagirdi var idi?
Yaxud başqa bir misal: Bir
otlaq sahəsini 70 inək 24 günə, 30 inək 60 günə yeyə bilər. Neçə
inək 96 günə
bu otlaq sahəsini yeyib qurtara bilər? (Cavab: 20 inək)
Tarixi, sənədli,
bədii, fantastik filmlərin lazımi məqamda şagirdlərə
göstərilməsi də
onların şəxsiyyətinin
inkişafına müsbət
təsir göstərir.
Əbəs
deyil ki, Rusiya Federasiyasının Təhsil Nazirliyi dərs cədvəlinə
həftədə bir saat kinofilm dərsi
salıb. Filmi
bütövlükdə, ya
da ondan bir hissəni göstərmək şagirdlərin
şəxsiyyət kimi
böyüməsinə təsir
edir, həm də onlarda keçilən mövzuya marağı artırır.
Həndəsədən şagirdlərə "Pifaqor
teoremi" mövzusunu
izah edərkən "Elektronikin macəraları" kinofilmindan
riyaziyyat dərsində
robot şagirdin-Elektronikin Pifaqor teoreminin 20 cür isbatı olan hissəsini göstərirəm.
Tədqiqat sualını
belə qoymaq olar: "Pifaqor teoremi"ni bilmək nə üçün lazımdır?
(Məlumat üçün
demək olar ki, bu filmi
motivasiya kimi ana dili, musiqi,
bədən tərbiyəsi
və digər dərslərdə də göstərmək olar).
Riyaziyyat müəllimləri
yaxşı bilir ki, teoremin, lemmanın müxtəlif
üsullar ilə isbatını vermək şagirdlərdə yaradıcılıq
meylini artırır. Təcrübəmdən deyə bilərəm
ki, şagirdlər dərslikdə olan teoremin bir isbatı
ilə qane olmayıb, özləri yeni isbat metodları
axtarırlar.
Riyaziyyat
dərslərində şagird
şəxsiyyətinin formalaşdırılması
zamanı gündəlik
həyatımızdan götürülmüş
problemlər və onların həlli yollarını araşdırmaq
yaxşı effekt verir. Yeddinci sinif cəbr dərsliyində
"Birhədlinin çoxhədliyə
vurulması"
mövzusunu şagirdlərə
izah edərkən fəvvarənin iş prinsipini yada salıram.
Sonra
şagirdlərə fərq
və oxşarlığı
aydınlaşdırıram. Tədqiqat sualı belə ola
bilər: vurma əməlinin paylama xassəsini bilmək nəyə lazımdır?
Altıncı sinif
riyaziyyat dərsliyində
"Tənliklərin həlli"
mövzusunu izah edərkən şagirdlərdən
soruşuram: turist bir ölkənin sərhədindən digər
ölkənin sərhədinə
hansı şərtlərlə keçə
bilər? Tədqiqat sualı olaraq lövhədə tənlik
yazıram. Şagirdlər isə onun həlli
yollarını araşdırırlar.
Riyaziyyat
dərslərində şəxsiyyətin
formalaşmasını müəyyən
edən amillərdən
çox danışmaq
olar. Fikrimcə, dərs əsnasında
müəllim riyaziyyat
fənninin mühümlüyündən
və həyati əhəmiyyətindən, müasir
elmin nailiyyətlərindən
söhbət açmaqla
bərabər, şagirdlərin
daxili aləmini, xarakterini, iradəsini və tədricən formalaşan şəxsiyyətini
də inkişaf etdirməlidir.
Şəfəq FAZİLOVA,
Şabran şəhəri T.Abbasov
adına
1 nömrəli tam orta məktəbin
riyaziyyat və informatika müəllimi
Azərbaycan müəllimi.-
2014.- 28 fevral.- S.10.