Ali təhsil keyfiyyətinin planlaşdırılması, idarə

edilməsi və ölçülməsində yeni tendensiyalar

Təhsildə planlaşdırma və keyfiyyət nədir?

Bu gün dünyanın qlobal inkişaf tendensiyası sosial-iqtisadi tərəqqinin hərəkətverici qüvvə və mənbəyinin maddi sferadan intellektual sferaya keçidi ilə müşayiət edilir. Belə şəraitdə elm, innovasiya və təhsil sistemi iqtisadi inkişafın əsas amilinə çevrilir. Təhsil ictimai ehtiyacları təmin etməklə yanaşı, gələcəyi, yeni ictimai imkanları formalaşdırır. Bu səbəbdən təhsil dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin öncül istiqamətidir.

Təhsil uzunmüddətli, fasiləsiz prosesdir. Belə proses kortəbii inkişaf edə bilməz, yəni təhsil ölkədə insan kapitalının inkişafı naminə xüsusi hazırlanmış plan əsasında inkişaf etməlidir. Bu baxımdan uzunmüddətli, davamlı proses kimi təhsildə planlaşdırma və strateji planlaşdırma məsələləri aktuallaşır. Bir çox ölkələr uzunmüddətli dövrü əhatə edən təhsil strategiyası hazırlamış və uğurla icra edirlər. Təhsil strategiyası cəmiyyətin bugünkü və uzunmüddətli ehtiyaclarına uyğun olmalıdır. Son illər ölkəmizdə qəbul edilmiş "Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyası, konsepsiyaya uyğun olaraq qəbul edilmiş "Təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası" bu mənada mühüm dövlət əhəmiyyətli sənədlərdir. Ümid edirik ki, bu strategiyaların icrası innovativ ideyalar əsasında milli inkişafa, elm və təhsilin ahəngdar inkişafına dəstək verəcək.

Planlaşdırma nədir? Planlaşdırma məqsədin formalaşdırılması prosesidir. Planlaşdirma məqsədə ona nail olmaq üçün vasitə, metod və tədbirlərin konkretləşməsidir. Planlaşdırmanın nəticəsi plan, konkret fəaliyyət modelidir. Planın tərtibindən əvvəl isə proqnoz aparılmalıdır (buna forsayt da deyilir). Uzaq perspektiv üçün proqnozlaşdırılma elmi öncə görmə üsulu olub, sosial planlaşdırmanın əsasını təşkil edir. Lakin bu gün dünyanın sürətli və sinergetik xarakterli inkişafı real proqnoz verməyə mane olur.

Planlaşdırmanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, strateji məqsəd və vəzifələr müəyyənləşdirilir, bunlara dair strateji və operativ qərarlar qəbul olunur, məqsədə çatma üsulları, müddəti, resurslar (maddi, maliyyə, əmək və s. resurslar), icraçı və məsul şəxslər təyin edilir. Planlaşdırma prosesi müəssisənin indiki vəziyyəti ilə gələcək (arzu olunan) vəziyyəti arasında əlaqə yaratmalı, "nə etməli, nə zaman etməli, kim etməli" kimi suallara konkret cavab verməlidir.

İstənilən sferanın müvəffəqiyyəti fəaliyyət məqsədinin və bu məqsədə nail olma vasitələrinin dəqiq müəyyən edilməsindən asılıdır. "Fəaliyyətin müvəffəqiyyəti məqsəd və bu məqsədə nail olmaq üçün vasitələrin düzgün seçilməsindən asılıdır" (Aristotel). Planlaşdırma prosesinin nəticəsində plan yaranır.

Təhsilin keyfiyyəti nədir? Təhsilin keyfiyyəti necə təyin edilir? Təhsilin keyfiyyətini necə idarə etmək olar? Təhsildə keyfiyyətin təmin edilməsi əsas məqsədlərdən biridir. Fasiləsiz təhsil prosesi, onun keyfiyyəti xeyli amillərdən asılıdır, bu səbəbdən təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi kortəbii baş verə bilməz, bu proses idarə edilməli, yəni proqnozlaşdırılmalı, planlaşdırılmalı və sistematık olaraq nəzarətdə saxlanılmalıdır. Bu məqsədlə keyfiyyətin idarə edilməsinə proses kimi yanaşılır.

Təhsilin keyfiyyətinə müxtəlif təriflər verirlər:

1. Hər hansı sahədə keyfiyyət anlayışı müəyyən olunmuş standartlara uyğunluğu ifadə edir. Obyektin və ya sistemin halını xarakterizə edən parametrlər standarta nə qədər yaxındırsa, keyfiyyət bir o qədər yüksək hesab edilir. Bu yanaşma təhsilə də aiddir. Təhsilin keyfiyyəti əldə olunan nəticələrin əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş meyarlara (standartlara) uyğunluq dərəcəsi ilə təyin olunur. Təhsilin keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsində əsas göstərici tələbənin təlim nəticələridir, bu nəticələrin obyektiv qiymətləndirilməsi keyfiyyəti üzə çıxaran əsas vasitə sayılır.

2. Təhsilin keyfiyyəti dedikdə, məzunların bilik və bacarıqlarının əmək bazarı tələblərinə uyğunluğu, onların real situasiya və inkişaf proqnozu əsasında düzgün qərarqəbuletmə qabiliyyəti nəzərdə tutulur.

Universitetdə təhsil prosesinin keyfiyyətini müəyyən edən əsas amillər bunlardır: tədris materialları bazası, kadr təminatı, məşğələlərin aparılma texnologiyası və metodikası, mütəxəssis hazırlığında informasiya sistemlərinin tətbiqi, maddi-texniki təminat və s. Universitet fəaliyyətinin bütün istiqamətlərinin informatlaşması, kompüterlərin tədrisdə elmi əsaslarla tətbiqi, yeni təhsil texnologiyalarının yaranması mütəxəssis hazırlığında keyfiyyətin təminatına, təhsil prosesi təşkilinin səmərəli planlaşdırılması və ölçmələrə yeni imkanlar yaradır.

Təhsilin keyfiyyətinin planlaşdırılması, idarə edilməsi və ölçülməsi aktuallığı aşağıdakı reallıqlarla müəyyən edilir:

* Məzunlarda sistemli təfəkkürün formalaşdırılması zərurəti.

* Əmək bazarında müstəqil yaradıcılıq, tənqidi təfəkkür sahiblərinə ehtiyac.

* Tələbələrin məsuliyyətinin artırılması.

* Təhsil müəssisələri arasında rəqabətin yüksəlməsi.

Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, bu məqsədlə təhsildə İKT-nin tətbiqinin genişləndirilməsi zərurəti UNESCO-nun tövsiyələrində belə əks olunur:

1. Təhsilin idarə edilməsi üzrə milli təşkilatlara tövsiyə edilsin ki, keyfiyyətin yeni meyarları tətbiq edilsin. Sürətlə dəyişən cəmiyyətə asan uyğunlaşmaq üçün gələcək mütəxəssislərə geniş spektrdə biliklər verilsin, zəruri vərdişlər aşılansın. Verilmiş bilik və vərdişlər yeni meyarlarla ölçülsün.

2. Yaşlıların fasiləsiz təhsilə cəlb edilməsi üçün ali təhsil sahəsində xidmətlər spektri genişləndirilsin. Bu məqsədlə distant və qiyabi təhsilin, açıq təhsilin, İnternet şəbəkəsi ilə reallaşan təhsilin imkanlarından geniş istifadə edilsin.

Təhsilin keyfiyyətinin planlaşdırılması, idarə

edilməsi və ölçülməsinin ümumi prinsipləri

Keçid dövründə universitet məzunları peşə mobilliyi tələblərinə cavab verməlidir. Buna xüsusən mühəndis təhsilində ehtiyac var. Belə şəraitdə ali təhsilin məqsədlərindən biri tələbələrə əsaslandırılmış qərarların qəbul edilməsi metodlarının öyrədilməsi olmalıdır. Elmi-konstruktor, texnoloji idarəetmə sahələrində standart olmayan məsələlərin həllində belə qərarlara xüsusi ehtiyac var. Tədris prosesində iki istiqamət nəzərə alınmalıdır:

* Peşə fəaliyyətinin icrası üçün ixtisas üzrə zəruri biliklərin qazanılması.

* Qeyri-standart məsələlərin həlli vərdişlərinin formalaşması. Bu məqsədlə tələbələrdə kreativ və sistemli təfəkkür inkişaf etdirilməlidir.

Universitet məzunlarında peşəkarlıq və mobilliklə yanaşı, konkret peşə fəaliyyəti üzrə nəticələrin əvvəlcədən proqnozlaşdırılması qabiliyyəti formalaşmalıdır. Tədris prosesində yeni texnologiyalar daha çox tətbiq edilməlidir (problemli təlim, situativ və işgüzar oyunlar, kompüter sistemləri, təlimin digər interaktiv forma və metodları).

Müəllimlər tədris fənlərinin qarşılıqlı əlaqələrini reallaşdırmaq üçün tədris edəcəyi materialı strukturlaşdırmalı, tədris materialının məzmunu blok-modul prinsipi əsasında qurulmalıdır. Tədris materialının strukturlaşdırılması elmi biliyin strukturuna uyğun olub, anlayışların sxematik təsvirini nəzərdə tutur. Blok -modulun yaradılmasında məqsəd təlimin müxtəlif mərhələlərində təşkilati və məzmun vəhdətini təmin etməkdir.

İnformasiyanın strukturlaşdırması tələbənin idrak fəaliyyətinin məntiqi yükünü artırır, tədris fəaliyyətinin tələbənin intellektual səviyyəsinə uyğun diferensiallaşmasına imkan yaradır.

Tədris modulu eyni kursa (və ya müxtəlif kurslara) aid fənlərin, iki və ya daha çox mövzusu əsasında formalaşır. Tədris materialının modullara bölünməsi istifadə edilən təlim texnologiyasının gələcək strukturunu müəyyən edir. Kurs üzrə tədris modulları iyerarxik olur. Bu zaman əvvəlki modullar tam və ya qismən sonrakı modulların hissəsi (elementi) ola bilər. Bu prinsip biliyin elmi strukturu baxımından fənn və kurs çərçivəsində horizontal olaraq həyata keçirilir. Bu prinsip tədris materialının daha iri bloklarına da şamil edilməli, o cümlədən tədris planları da modul prinsipi ilə formalaşmalıdır. Məhz bu səbəbdən Boloniya prosesinin mühüm tələblərindən biri ali təhsildə kredit-modul sisteminin tətbiqidir.

Mütəxəssislərin universitetdə hazırlanması

keyfiyyətinin planlaşdırılması

Mütəxəssislərin universitetdə hazırlanması keyfiyyətinin planlaşdırılması aşağıdakı istiqamətlər üzrə həyata keçirilə bilər:

* Tədris prosesinin təşkili və həyata keçirilməsi.

* Tədris prosesinin metodik təminatı.

* Tədris prosesinin maddi-texniki və informasiya təminatı.

* Təlimin keyfiyyət göstəricilərinin planlaşdırılması.

* Dövlət imtahanlarının, buraxılış işləri müdafiəsinin təşkili və həyata keçirilməsi.

* Kadr təminatının keyfiyyəti.

* Elmi tədqiqat işlərinin təşkili və səmərəliliyi.

* Universitetin strateji inkişaf planının hazırlanması.

Bu istiqamətlərin hər birinə ayrı-ayrılıqda diqqət yetirək.

1. Tədris prosesinin təşkili və həyata keçirilməsi istiqaməti bu məsələləri əhatə edir:

* Dövlət təhsil standartları (sənədlər külliyyatı).

* Ali məktəb üzrə normativ-hüquqi aktlar və sənədlər.

* İstiqamətlər və ixtisaslar üzrə kadr hazırlığı üçün lisenziya.

* İstiqamətlər və ixtisaslar üzrə tipik və işçi tədris planları.

* Fənlər üzrə tədris və işçi proqramlar.

* Müəllimlər arasında tədris yükünün paylanması, fərdi plana uyğun olaraq onların digər növ işlərlə yüklənmə dərəcəsi.

* Mütəxəssis hazırlığına dair sfarişçi təşkilatların tövsiyələri.

2. Tədris prosesinin metodik təminatı istiqaməti bu məsələləri əhatə edir:

* Tələbələrin yüksək keyfiyyətli təlimi üçün mühazirə mətnləri, metodik işləmələr.

* Fənlər və məşğələ növləri üzrə tədris və tədris-metodik ədəbiyyat.

* Təlimin aktiv metodları, yeni sistem və texnologiyaların tətbiqi üzrə metodik göstərişlər, yoxlama yazı işi, kurs işi, layihə işi, laboratoriya işlərinin təsviri, imtahan biletləri və s.

3. Tədris prosesinin maddi-texniki və informasiya təminatı istiqaməti bu məsələləri əhatə edir:

* Normativə uyğun olaraq tədris prosesinin auditoriya fondu ilə təminatı.

* Tədris prosesinin informasiya texnologiyaları ilə təminatı.

* Auditoriya və laboratoriyaların zəruri avadanlıq, texniki vasitə və didaktik materiallarla təminatı, tələbələrin təcrübə keçməsi üçün müvafiq bazanın mövcudluğu.

4. Təlimin keyfiyyət göstəricilərinin planlaşdırılması istiqaməti bu məsələləri əhatə edir:

* Təlimin məzmununun təsdiq edilmiş dövlət təhsil standartlarına, tədris plan və proqramlarına uyğunluğu.

* Tələbələrin müstəqil və fərdi işi.

* Təlimin birinci səviyyəsinin nəticələrinə görə tələbələrin attestasiyası.

* Tədris məşğələləri cədvəllərinin, məsləhət saatlarının işçi tədris planlarına və tələbənin vaxt büdcəsinə uyğunluğu.

* Tədris materiallarının tələbələr tərəfindən mənimsənilmə dərəcəsi (cari nəzarət, imtahan, buraxılış işlərinin müdafiəsi əsasında).

5. Dövlət imtahanlarının, buraxılış işlərinin müdafiəsinin təşkili və həyata keçirilməsi istiqaməti bu məsələləri əhatə edir:

* Diplom layihələri mövzularının aktuallığı, istehsalatın real tələblərinə uyğunluğu.

* Diplom layihələrinin elmi-nəzəri səviyyəsi.

* Yeni qabaqcıl texnologiyalardan tədrisdə istifadə.

* Praktikada və tədris prosesində diplom layihələrinin nəticələrindən istifadə imkanları.

* Tələbələrin biliklərinin cari və yekun yoxlanmasının ixtisas tələblərinə uyğun olaraq peşəkar bilik və bacarıqların formalaşmasına istiqamətlənməsi.

* Diplom layihələri müdafiələrinin təşkilinin normativ tələblərə uyğunluğu.

6. Kadr təminatı istiqaməti aşağıdakı göstəriciləri əhatə edir:

* Universitetin professor-müəllim heyətinin peşə təhsili proqramlarını reallaşdırmasında qarşıda duran tədris, elmi-metodik məsələlərin həllində potensial imkanları (ixtisas səviyyələrinin yüksəldilməsi, pedaqoji heyətin hazırlanması və yenidən hazırlanması, ixtisasın artırılması və s.).

* Elmi dərəcəli müəllimlərin sayının artırılması.

* İstehsalatda çalışan yüksəkixtisaslı mütəxəssislərin pedaqoji fəaliyyətə cəlb edilməsi.

7. Elmi tədqiqat işlərinin təşkili və səmərəliliyi istiqaməti aşağıdakı məsələləri əhatə edir:

* Fundamental elmi tədqiqatların formalaşdırılması.

* Elmi tədqiqat işlərinin tətbiqi xarakteri, onların səmərəliliyi. Elm və istehsalatın əlaqəsi.

* Universitetin kompleks elmi tədqiqatlarda iştirakı.

* Elmi tədqiqatların nəticələrinin beynəlxalq səviyyədə əhəmiyyət kəsb etməsi.

* Elmi tədqiqat işlərinin tədris prosesi ilə əlaqəsi (elmi dərnək, elmi seminar, elmi konfrans, innovasion məhsulların hazırlanması və s.).

* Elmi tədqiqat işləri hesabına elm-tədris bazasının inkişafı.

8. Universitetin strateji inkişaf planının hazırlanması və reallaşdırılması istiqaməti aşağıdakı məsələləri əhatə edir:

* Yaxın perspektiv üçün universitetin, fakültə və kafedraların inkişaf planının hazırlanması.

* Müəllimlərin təlim-tədris, elmi tədqiqat fəaliyyətlərində qabaqcıl metod və formalardan istifadəsinin təkmilləşdirilməsi, bu işdə universitet, fakültə və kafedra rəhbərlərinin şəxsi iştirakı.

* Mütəxəssis hazırlığı strukturu və həcminin istehsalın real tələblərinə uyğunluğu.

* Ödənişli və dövlət sifarişli mütəxəssis hazırlığının optimal nisbətinin müəyyənləşdirilməsi.

* Gənc mütəxəssislərin peşə fəaliyyəti və karyera uğurlarının izlənilməsi, ali məktəbdə mütəxəssis hazırlığı keyfiyyətinin planlaşdırılması metodikası, planlaşdırma metodikasının təhsil müəssisəsinin statusundan (universitet, akademiya və institut) asılılığı.

Təhsil keyfiyyətinin ölçülməsi, qiymətləndirilməsi,

mütəxəssis hazırlığı keyfiyyətinin meyarları

Məlum olduğu kimi, idrak marağının formalaşması iki istiqamətdə həyata keçirilir: təlimin məzmun materialı əsasında və tələbələrin idrak fəaliyyətinin təşkili vasitəsi ilə. Təfəkkür fəallığı tələbələrin yeni bilik axtarışına sövq edilməsi, bacarıqların təkmilləşdirilməsi, problemli situasiyaların yaradılması vasitələri ilə həyata keçirilir.

Tələbələrin müstəqil iş sisteminin dəqiq arqumentləşdirilməsi məqsədəuyğundur. Bu zaman onların kursun mənimsənilməsi mərhələləri üzrə fəaliyyəti əks edilməlidir. Təlim texnologiyalarının bütün mərhələlərində mütəxəssis hazırlığı keyfiyyətinin tələb və meyarlarının vəhdəti prinsipinə əməl edilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, universitetdə keyfiyyət sisteminin yaradılması fasiləsiz prosesdir. Bu prosesin hər mərhələsində keyfiyyətin ölçülməsi və planlaşdırılması lazımdır.

Mütəxəsis hazırlığı keyfiyyətinin meyarlarına aşağıdakılar daxildir:

* İxtisas fənləri üzrə möhkəm biliklər.

* İxtisas fənləri üzrə nəzəri və praktik biliklərdən peşə fəaliyyətində istifadə bacarığı.

* Peşə fəaliyyəti üçün zəruri biliklərin müstəqil əldə edilməsi qabiliyyəti.

* Qəbul ediləcək qərarların texniki-iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması qabiliyyəti.

* Həmkarların rəylərini dinləmək qabiliyyəti, peşə fəaliyyətində bu rəylərdən istifadə bacarığı.

* Fəaliyyəti dəqiq planlaşdırmaq bacarığı.

* Müxtəlif situasiyalarda istehsalat fəaliyyəti nəticələrinin proqnozlaşdırılması bacarığı.

Mütəxəssis hazırlığının keyfiyyyət meyarları tələb edir ki, tələbələrin bilik və bacarıqlarına mərhələli nəzarət sistemi yaradılsın. Bunun nəticəsində kafedralar, tədris kursları, təlim materiallarının modulları üzrə təlim nəticələri obyektiv müəyyənləşdirilə bilər.

Təhsil keyfiyyətinin ölçülməsi sistemi

Təhsilin keyfiyyətinin ölçülməsi sisteminin yaradılmasında ali məktəblərdə son illər test sistemindən daha çox istifadə edilir. Bunun nə qədər səmərəli olması, təhsilin keyfiyyətinə müsbət təsir etməsi mübahisəli məsələdir. Bu prosesdə testlərin elmi cəhətdən düzgün tərtib edilməsinin mühüm əhəmiyyəti var. Bu məqsədlə universitetlərdə hazırlanan testlər müasir testologiya elminin prinsiplərinə əsaslanmalıdır. İnnovasion cəmiyyət şəraitində gələcək mütəxəssislərdə kreativ bilik və bacarıqların formalaşması mühümdür. Test texnologiyası nə dərəcədə bu məsələlərin həllinə xidmət edir? Bu sual da xüsusi araşdırma obyekti ola bilər.

Gələcək mütəxəssislərdə kreativ bilik və bacarıqların formalaşması xüsusən mühəndis-texniki və təbiət-riyaziyyat istiqamətində kadr hazırlığında aktualdır. Bunun nəticəsində elmi-texniki və texnoloji məsələləri orjinal həll etmək, mövcud texniki həllərdəki nöqsan və ziddiyyətləri görmək, onları həll etmək, müəyyən innovasiyalar yaratmaq mümkündür.

Tələbə fəaliyyətinin müvəffəqiyyəti təlim prosesinin təşkilindən, şəxsi keyfiyyət və intellektual qabiliyyətdən asılıdır. Biliklərin qiymətləndirilməsinin reytinq sistemində tələbələrin müstəqil şəkildə biliklərin axtarılması, mənimsənilməsi, tətbiqi və fəal tədris fəaliyyətinin formalaşdırılması əhəmiyyətli ola bilər. Tələbənin fəal, müstəqil idrak prosesinə cəlb edilməsi, peşə fəaliyyətinin uğurlu formalaşdırılması o zaman səmərəli ola bilər ki, təlim sistemi tədris fənlərini horizontal (bir kurs daxilində) və vertikal (kursdan kursa keçidlə) olaraq əhatə etsin. Bu zaman fənlərarası əlaqə yaradılır. Bu halda tədris planında auditoriya işlərinə ayrılan saatların müstəqil işlərə verilən saatlara nisbətinin xüsusi çəkisi tədricən artmalıdır (bu nisbətin 40% : 60% olması məqsədəuyğundur). Gələcəkdə müstəqil işlərə verilən saatların miqdarının artması tendensiyası davam edə bilər.

Bu yanaşmalar yeni təhsil paradiqmasına - həyati fəaliyyətə hazır kadr yetişdirmək (fəal, yaradıcı düşünən, yaradıcı fəaliyyət göstərə bilən, özünüinkişafa, intellektual, mənəvi və fiziki özünütəkmilləşdirməyə qadir) paradiqmasına müvafiq olaraq, daha güclü insan kapitalı formalaşdırmağa imkan verə bilər.

İlham ƏHMƏDOV,

ADPU-nun "Kompüter Mərkəzi"nin

direktoru, dosent

Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 4 iyul.- S.8.