Azərbaycan əlyazmalarının
yorulmaz tədqiqatçısı
Müasir dövrümüzdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı
fundamental addımlar atır. Bu addımlar Azərbaycan təsəvvüf ədəbiyyatı
irsinin öyrənilməsi, üzə
çıxarılması və təbliği istiqamətindədir.
Son
dövrlərdə təsəvvüf şairlərinin
divanının, təriqət rəhbərlərinin elmi-nəzəri
əsərlərinin üzə çıxarılaraq nəşr
edilməsi prosesini izlədikcə alimlərin
böyük zəhməti hesabına gördüyü işlərə laqeyd qalmaq mümkün
deyildir. Belə riqqətəgətirici
təşəbbüskarlardan biri filologiya elmləri doktoru, professor Azadə Musayevadır. XX
əsrdə Azərbaycan alimlərindən yalnız Məhəmmədəli
Tərbiyətin "Danişməndani-Azərbaycan"
adlı ensiklopedik əsərində
adı çəkilən Dədə Ömər Rövşəninin ədəbi-bədii irsinin elmi ictimaiyyətə
çatdırılması, tanıtdırılması
görkəmli alimimiz Azadə
Musayevanın adı ilə bağlıdır. Belə fundamental işin
görülməsinin əsl səbəbkarı kimi A.Musayeva mərhum professor Cahangir Qəhrəmanovu dəyərləndirərək,
bir alim kimi qədirşünaslığını ortaya qoymuş olur: "Mərhum direktorumuz
Cahangir müəllim Qəhrəmanov (Allah ona rəhmət eləsin!)
növbəti ilin planına salınmaq üçün özünün
dediyi kimi, "dissertabelni", "perspektivli"
bir mövzu
götürməyimi xeyirxahcasına, təkidlə israr edirdi. Mövzu
ilə əlaqədar tələbi ənənəvi olaraq belə idi: əlyazma
olsun, əlyazma institutumuzda
olsun, müəllif azərbaycanlı və
ya Azərbaycanla bağlı olsun. Təcrübəsiz və gənc olduğumdan mövzu
seçmək mənim üçün,
təbii ki, çətin idi.
Təsadüfiliyini deyə bilmərəm, amma
həm də Şərq əlyazma kataloqları əsasında
"Xarici ölkələrdəki Azərbaycan
əlyazmalarının toplu kataloqu" üçün
material toplamaqda idim. Beləcə, mövzu haqqında düşünə-düşünə
masanın üzərində, qarşımda olan
"İstanbul kitablıqları türkcə
yazma divanlar kataloqu"nu vərəqləyir,
Azərbaycanla bağlı əlyazmalarını üzə
çıxarmağa səy göstərirdim ki,
Dədə Ömər Rövşəninin əlyazma nüsxələri
ilə rastlaşdım. Haqqında bilgi
toplayarkən, əslən Türkiyənin Aydın-Gözəlhisar
elindən olan bu sufi şairin ilk gəncliyində Azərbaycana gəldiyini, institutumuzda əlyazmalarının
varlığını öyrəndim. Beləliklə, münasib sayılaraq, "Rövşəni və
əsərlərinin elmi-tənqidi mətni" mövzusu təsdiqləndi. Dissertasiya
işimi yazmağa
başladım". A.Musayevanın mövzunu
götürməsi tarixçəsini müəllifin öz dili ilə verməkdə
məqsədimiz C.Qəhrəmanovun bir təəssübkeş
alim kimi uzaqgörənliyini
nəzərə çatdırmaqdır. Ustadının
xeyir-duasını almış A.Musayevanın təsəvvüf
ədəbiyyatını tədqiq etmə niyyəti böyük araşdırmalara, bir elmi-ədəbi fəaliyyət
cığırının açılmasına səbəb oldu. Bu istiqamətdə 1976-cı ildən
günümüzə qədər bir çox elmi
araşdırmaların əsası qoyuldu,
təsəvvüf şairlərinin əsərləri
işıq üzü gördü.
Bu sahədə
fəaliyyət göstərən alimlərdən Azadə
Musayeva, filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru, professor Mehmet Rıhtım,
filologiya elmləri doktoru,
professor Möhsün Nağısoylu, filologiya
elmləri doktoru, professor
Nəsib Göyüşov, filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru, dosent Nəzakət Məmmədlinin adlarını xüsusi
qeyd etmək
lazımdır.
Azadə Musayevanın
elmi əsərindən məlumatlanırıq
ki, "Dədə Ömər
Rövşəni orta əsrlər türkdilli ədəbiyyatının görkəmli
nümayəndələrindəndir". Alimin
təsəvvüf ədəbiyyatı ilə bağlı
araşdırmasını Dədə Ömər Rövşəni
ilə başlaması sələflər və xələflər
arasında bir
körpü mənziləsindədir. Dədə
Ömər Rövşəninin öyrənilməsi Seyid Yəhya Bakuvi irsinin üzə
çıxarılmasının
bir qismət çəyirdəyi oldu, deyə bilərik. Rövşəninin tələbəsi
Şeyx İbrahim
Gülşəni Bərdəinin də ədəbi taleyinin davam etdirilməsi
məhz bu ilk təşəbbüsə
bağlıdır. Təsəvvüf tarixinin
öyrənilməsi Azərbaycan elminin
inkişafının Şərq ölkələri tərəqqisində xüsusi rolu
haqqında daha
geniş və əsaslı tədqiqatlara
imkan qazandırır.
Azadə Musayeva ilk tədqiqatında
yazır: "Yaradıcılığı Azərbaycan
poeziyası tarixi ilə qırılmaz
tellərlə bağlı olan
Rövşəninin XV əsr Azərbaycan filosofu
Seyid Yəhya Bakuvi, şair Gülşəni Bərdəi ilə ədəbi-məfkurəvi
yaxınlığı, Qaraqoyunlular və
Ağqoyunluların hakimiyyəti dövründə Gəncə,
Bərdə, Bakı, Təbriz və Şirvanda
keçən həyat və yaradıcılıq yolu ötən əsrlərdən bəri ətraflı
tədqiqini gözləyən məsələlərdən biridir. Türk tədqiqatçısı
Qasım Kufralı zamanında "Rövşəninin
şöhrətinin bütün Azərbaycana
yayıldığını" göstərir". Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığı artıq bu məsələləri həlletmə mərhələsindədir.
Azadə Musayevanın və bu sahədə
çalışan digər alimlərin elmi
araşdırmalarının bu gün ciddi səylə təbliği
gəncliyimizin yetişməsi yolunda böyük faydalar verə
biləcəyi qənaətindəyik. Yetişən nəsildə
Azərbaycan xalqının elmi təfəkkürünün
gücünə inam yaratmaq
üçün Seyid
Yəhya Bakuvi, Şeyx
İbrahim Gülşəni Bərdəi kimi alim və ədiblərin
şöhrətini elmi-pedaqoji ictimaiyyətə
çatdırmaq zəruridir. Bunun üçün
hələ ancaq haqqında bəhs etdiyimiz Azadə Musayeva
kifayət qədər elmi əsərlər
ortaya qoymuşdur:
"Dədə Ömər Rövşəni əlyazmaları
üzərində araşdırmalar, 2 cilddə (Bakı, Nurlan, 2003), Şeyx İbrahim Gülşəni Bərdəi. Divan. /Əlyazma qaynaqları əsasında nəşrə
hazırlayan və ön sözün
müəllifi Azadə Musayeva/, (Bakı, Avrasiya Press, 2006) Azadə Musayeva. Şeyx İbrahim Gülşəni Bərdəi və
türk "Divan"ı. 2 cilddə
(Bakı, Elm və təhsil, 2012), Azadə Musabəyli. Dədə
Ömər Rövşəni və külliyatı (Bakı, Elm və təhsil, 2013), Azade
Musabeyli. Dede Ömer Ruşeni ve Külliyyatı. I cild.
(Qafqaz Üniversitesi Qafqaz Araştırmalar Enstitüsü
Yayın NO:24), "Dede Ömer
Ruşeni ve
Külliyyatı" əsərinin ikinci cildi nəşrə hazırlanmaqdadır.
Azadə Musayevanın
Azərbaycan təsəvvüf ədəbiyyatını
öyrənməsi yolunda
atdığı addım arxasınca geniş
cığır açmış oldu. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, professor Mehmet Rıhtım tərəfindən Seyid Yəhya Bakuvinin
öyrənilməsi bu ənənənin
davamıdır. Bu istiqamətdə əhəmiyyətli çalışmalardan biri də Cahangir Zeynalovun ərəbcədən çevirərək,
geniş müqəddimə ilə nəşr
etdirdiyi Yusif Muskuri Şirvaninin "Sufi yolunu keçmək
istəyənlər üçün sirlərin
izahı (Yaradılış
ardıcıllığı)" əsərinin (2006) nəşridir. "Şimali
Azərbaycan sufizm nümayəndələri
bu günə kimi çox az öyrənilmişdir"
deyən Cahangir Hacıyevin
araşdırmasında təsəvvüf ədəbiyyatının öyrənilməsi istiqamətində
aparılan elmi çalışmaların
əhəmiyyəti də vurğulanır: "Bu təlimin fəlsəfəsi bu gün - XXI əsrin əvvəllərində
də özünün müxtəlif təzahürləri
ilə, demək olar ki,
yer kürəsinin bütün
qitələrinin - Asiya, Afrika,
Avropa, Amerika - sakinlərini
cəlb etməkdədir". Tədqiqatçının
məlumatı Azadə Musayevanın elmi fəaliyyətinin
ümumbəşəri əhəmiyyətini görə bilməyimizə
imkan verir.
Könül NƏHMƏTOVA,
filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru,
AMEA
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun
Ədəbiyyat
nəzəriyyəsi şöbəsinin böyük elmi
işçisi
Azərbaycan
müəllimi.- 2014.- 18 iyul.- S.6.