Uşaqlarda hiperaktivlik və

diqqət yayğınlığı sindromu

Belə sindromlu uşaqlarla münasibət qorxu

üzərində deyil, inam üzərində qurulmalıdır

Aidə NƏBİYEVA,

Müasir Psixologiya Mərkəzinin baş psixoloqu

Müasir dövrümüzdə həddindən artıq hərəkətli uşaqlar valideynlər və pedaqoqlar üçün həqiqətən də böyük çətinliklər yaradır. Ona görə ki, bu uşaqlarla davranış qaydaları tərəf müqabilindən çox böyük diqqət tələb edir. Bir çox dünya ölkələrində - ABŞ, İngiltərə, Fransa, İtaliyada bu cür uşaqlar daha çoxluq təşkil edir. Həmin ölkələrdə hiperaktivlik və diqqət yayğınlığı problemi ilə mübarizə aparmaq üçün xüsusi üsullardan istifadə olunur. Amerika Birləşmiş Ştatlarında aparılmış statistik tədqiqatlara əsasən 2 milyon uşaq diqqət yayğınlığı və hiperaktivlikdən əziyyət çəkir. Bu da onu göstərir ki, bir sinifdə 25-30 şagirddən ən azı birində hiperaktivlik və diqqət yayğınlığı sindromu vardır. Rusiyada belə uşaqlar 4-18%, ABŞ-da 4-20%, Böyük Britaniyada 1-3%, İtaliyada 3-10%, Çində 1-13%, Avstraliyada isə 7-10% -dir. Dünya ölkələrinə diqqət yetirdikdə görürük ki, Fransada 200 min, ABŞ-da 1,5 milyon, Rusiyada isə 12-20 % birinci siniflər arasında hiperaktivlik əlamətləri müşahidə olunur.

Hiperaktivlik və diqqət yayğınlığı sindromu "hiper" yunan sözü olub "yüksək", aktivas isə "hərəkət və hərəkətli" deməkdir. Hiperaktivlik sözü də bu iki sözün birləsməsindən əmələ gəlib və aktiv, hərəkətli davranış sistemini tənzimləyə bilməyən uşaqları ifadə edir. Bu tip uşaqların aparıcı xüsusiyyətlərindən ətraf mühitlə münasibətlərdə çətinlikləri, aşağı özünüqiymətləndirmə müşahidə olunur. Uşaqların hərəkət aktivliyi və diqqət yayğınlığı problemi ilə bağlı fikirlər 150 il bundan əvvəl yaranmışdır. Hiperaktivlik və diqqət yayğınlığı sindromunu ilk dəfə 1845-ci ildə doktor Henrix Hoffman təsvir etmişdir. O bunu 3 yaşlı oğlu üçün oxumağa kitab tapmayanda yazmağa başlamışdır. Nəticədə uşaqların xarakterlərini əks etdirən kitab- sakitləşə bilməyən Filipin hekayəsi ortaya çıxmışdır. Burada alman alimi Henrix Hoffman 1 saniyə belə sakit otura bilməyən, hərəkətli uşağı təsvir etmişdir. Həmin alim bu uşaqlara "Hərəkətli fil" adı vermişdir.

Hiperaktiv uşaqlar öz yerlərində çox fırlanırlar, dönürlər, əşyaları və paltarları dartışdırırlar, dəfələrlə yerlərindən qalxır və ətrafı dolanırlar, uzun müddət otura bilmirlər. Daha çox üzə çıxan patologiya aktivliyin miqdarı ilə deyil, onun nəzarət altına alınma dərəcəsi ilə bağlıdır. İlk növbədə, diqqət yayğınlığı uşağın başqa işlərlə məşğul olması, oyunu sonunadək oynaması, şəkil çəkməsi, oxuması, başqaları ilə münasibətinə görə qiymətləndirilir. Oyun sahəsində hiperaktiv uşaq aktivliyinə görə digər uşaqlardan fərqlənməyə bilər. Hiperaktiv uşaqda daha çox nəzərəçarpan özünü sakit apara, lazım gəldikdə, məsələn, məktəbdə və yaxud da nahar masası arxasında dinc otura bilməməsidir. Hiperaktivlik özünü müxtəlif şəraitdə büruzə verməlidir. Məsələn, evdə, məktəbdə.

Onu da qeyd edək ki, qısamüddətli həkimlə konsultasiya zamanı uşaqda hiperaktivlik sindromu aşkar edilməyə bilər, belə ki, o, tanış olmayan şəraitdən, həkimdən qorxa və yaxud da ozünə maraqlı bir məşğuliyyət tapa bilər.

Belə uşaqlar müalicə olunmalı və ya onlarla bağlı müəyyən tədbirlər görülməlidir. Bu cür uşaqlar dərslərdən uzaq olur, məktəbdə yaxşı oxumurlar. Ətrafındakılarla ünsiyyət qura bilmirlər və nəticədə onların gələcək həyatlarında- institutda, işlərində, cəmiyyətdə problemlər meydana çıxır. Belə uşaqların çoxunda həm də emosional və davranış pozğunluğu, yaşıdları ilə müəyyən problemlər yaranır.

Hiperaktivlik başqa bir problemlərlə ortaq əlamətlərə malik olduğu üçün qəti diaqnoz qoymaq çox çətindir. Ona görə də dəqiqləşdirmədən öncə digər problemlərlə olan oxşar və fərqli cəhətlərinə diqqət yetirmək lazımdır. Bu problemlər 7 yaşına qədər olan dövrdə ortaya çıxır. Belə uşaqların diqqət cəmləmə problemi olsa da, amma tv, kompüter və oyun, cizgi filmi izləyərkən diqqətlərini cəmləyə bilməsi çaşdırıcıdır. Hiperaktivlik və diqqət yayğınlığı sindromu 12 yaşından aşağı 20 uşaqdan birində görülə bilər.

Hiperaktiv uşaqlar cəmiyyətə gec adaptasiya olunur. Bu tip uşaqlar 1-ci sinfə gedərkən daha çox gərginlik və diqqət problemi yaşayırlar. Hiperaktiv uşaqlar daim aktiv, impulsivdirlər və onların hərəkətləri hər zaman xaotikdir. Məsələn, onlar həmişə stulda yellənir, oynayır, çoxlu danışır, informasiya verir və başlanılmış işi başa çatdırmırlar. Tələblərə isə çox vaxt ya tabe olmur, ya da onları unudurlar. Uzunmüddətli və darıxdırıcı tapşırıqları yerinə yetirməkdən boyun qaçırır və yaxud onu tamamilə etmir, hər zaman hərəkətdə olmağı sevirlər. Hiperaktiv uşaqların davranışlarını tənzimləmək və diqqətini toplamaq olduqca çətindir. Elə buna görə də onlar çox zaman bir oyundan digərinə, 1 oyuncaqdan digərinə keçməyə çalışırlar. Belə uşaqlar tək darıxır, hər şey onları tez bezdirir, valideynlərini və ətrafdakıları gözləyə bilmir və onların sözünü tez-tez kəsməyə meyilli olurlar. Onlar təlimatları sonadək dinləmir, həmişə hərəkətdədirlər, hətta yaxınlarını dinlədikdə belə hərəkət edirlər.

Uşaqların həyatının ilk illərində hiperaktivlik problemini valideynlər müşahidə edirlər. Bu cür uşaqlarda adətən əzələ tonusu problemi olur, kiçik yaşlarında belə hər bir qıcığa qarşı həddindən artıq güclü reaksiya müşahidə olunur. Uşaqların müəyyən həddə çatdıqdan sonra diqqətini toplaya bilmədikləri, təlimata tabe olmadıqları, oyunu sonadək davam etdirə bilmədikləri üzə çıxır.

Hiperaktiv uşaqlar hər şeylə maraqlanırlar, hər şeyə əl uzadır, baxır, fikir söyləyir və qaydalara tabe olmaq istəmirlər. Həmin uşaqlar həmişə səs-küylü və dəyişkən oyunlara meyil göstərirlər. Bir saniyə belə bir yerdə dura bilməyən bu uşaqlar hətta qida qəbulu zamanı da sakit ola bilmirlər. Onların əlləri və ayaqları daim xaotik hərəkətdədir və siz hərəkətin istiqamətini və sürətini belə müəyyən etməyə bilərsiniz. Adətən məktəbdən qayıdarkən belə uşaqlar müəyyən əşyalarını itirdiyinin fərqinə vara bilərlər. Onlar ev tapşırıqlarının yerini adətən unudur, ad yadda saxlamada da problemlər yaşayırlar.

Hiperaktiv uşaqlar təlimatları sona kimi dinləmədikləri və qaydalara tabe olmadıqları üçün bir çox hallarda ailədaxili münasibətlərdə və davranış qaydalarında da çətinliklər yaradırlar. Bu uşaqların evdəki və mühitdəki davranışları daim diqqət mərkəzində olur. Valideynlər tərəfindən çoxsaylı danlamalar və tənqidlər, bir çox hallarda isə qışqırıqlar heç bir effektiv nəticə vermir. Valideynlərin düzgün davranış qaydası tətbiq edə bilməməsi çox zaman uşaqların probleminin daha da dərinləşməsinə gətirib çıxardır.

Ailədə həmin uşaqlar tez-tez tənqid və danlaqla qarşılaşdıqları üçün onlarda xarakterin mənfi əlamətləri müşahidə olunur. Bu əlamətlərdən isə həm uşaqlar, həm də böyüklər əziyyət çəkirlər. Hiperaktiv uşaqlar əsasən səs-küylü olurlar. Uzun iş saatından sonra evə qayıdan valideynlər səbrləri çatmadıqları üçün çox vaxt onları kortəbii şəkildə sakitləşdirməyə və ya hədə-qorxu gəlməyə başlayırlar ki, belə davranışlar da heç bir vaxt effekt vermir. Bu davranışlar uşaqlar tərəfindən ona görə sərgilənir ki, valideynlər düzgün davranış qaydaları seçmirlər.

Hiperaktiv uşaqların valideynləri adətən onların tərbiyəsində və təlimində, eyni zamanda davranış qaydalarında çox əziyyət çəkirlər. Həqiqətən də bu valideynləri başa düşmək olar. Bu tip uşaqlarla ilk tanışlıq olduğu üçün çox zaman məlumatsız olub, nə edəcəklərini bilmirlər. Valideynlər uşaqlarının tipini bilmədikləri, onları tam anlamadıqları üçün övladlarını mühitə çıxarmaq, bağçaya qoymaqdan belə imtina edirlər ki, bu da yanlış fikirdir. Hiperaktiv uşaqların valideynləri çox zaman uşaqları nəhayət bağçaya qoymaq qərarına gəldikdə belə, tez-tez qarşılaşdıqları səhnə pedaqoqlar, digər uşaqların valideynləri tərəfindən iradları və tənqidləri qəbul etməmək və müdafiə olunmaq kimi davranış nümayiş etdirmələridir.

Psixoloq və həkimin qəbulunda olan valideyn əslində uşağının probleminin nə olduğunu anlayışla qarşılamalıdır. Hər hansı bir uşaq bağçasına hiperaktiv uşağın yeni qəbul olunması bəzən pedaqoqlar tərəfindən də böyük həyəcanla qarşılanır. Məlumatsız olan pedaqoq belə uşaqlardan imtina edə bilər. Halbuki bu çox yanlış bir davranış qaydasıdır. Hiperaktiv uşaqlarla düzgün davranmaq üçün aşağıdakı müəyyən qaydalara riayət etmək lazımdır:

* Uşaqla gecə vaxtı deyil, gündüz saatlarında işləmək.

* Uşağın iş yükünü azaltmaq.

* Kiçik tapşırıqlar vermək və oyunu tez-tez dəyişmək.

* Oyun saatlarını uzatmamaq.

* İşin gedişinin əvvəlində uşağın səliqə-sahmanına çox diqqət yetirmək, bu qabiliyyəti onda yavaş-yavaş üzə çıxarmaq.

* Uşağın xırda müsbət davranışlarını alqışlamaq və ona uğur qazanmaq qabiliyyətini aşılamaq.

* Taktil kontakt elementləri istifadə etmək (Məsələn, massaj, toxunmaq).

* Bu və ya digər hərəkət haqqında uşağa əvvəlcədən danışmaq.

* Cəzalandırma və mükafatlandırma sistemindən məqsədəuyğun şəkildə istifadə etmək.

* Bu sistemdən vaxtlı-vaxtında istifadə etmək.

* Uşağa seçim şansı vermək.

* Hər hansı bir çaxnaşma və töküntü zamanı soyuqqanlı olmaq.

Uşaqları hiperaktiv olan

valideynlərə məsləhətlər

* Uşaqla münasibətinizi müsbət hisslər əsasında qurun. Layiq olduğu zaman onu tərifləyin. Yadınızdan çıxarmayın ki, hiperaktiv uşaqlar tərifə çox həssasdırlar.

* Mükafatlandırma və ya cəzalandırma uyğun davranışdan sonra dərhal tətbiq olunmalıdır.

* Fiziki cəzalandırmadan istifadə etməyin. Sizin uşağınızla olan münasibətiniz qorxu üzərində deyil, inam üzərində qurulmalıdır. O həmişə sizin kömək və dəstəyinizi hiss etməlidir.

* Daha çox "hə" sözünü işlədin. "Olmaz" və "yox" sözlərinin istifadəsindən çəkinin.

* Gündəlik yerinə yetirilməsi tələb olunan ev işlərinin bir hissəsini ona tapşırın, amma heç vaxt onun yerinə bu işi yerinə yetirməyin.

* Verilən tapşırıqları onun edə biləcəyi səviyyədən nə çətin, nə də asan olmasına yol verməyin.

* Bal sistemindən istifadə edə bilərsiniz. Uşağınızın hər müsbət davranışını balla qiymətləndirib, müəyyən saya çatan zaman hədiyyə verin, onu gəzməyə aparın.

* Hərəkətlərinə müəyyən sərhəd qoyun: nəyin qəti edilməsinə yol verilmədiyini qeyd edin.

* Kompüterin və televizorun qabağında çox vaxt keçirməsini qoymayın.

* Başqalarının yanında onu danlamayın.

* Yuxusuz qalmalarına yol verməyin.

* Hiperaktiv uşaqlar hərəkətli, enerjili olmaqlarına baxmayaraq, sinir sistemləri tez yorulur. Buna görə müəyyən rejimin olması vacibdir. Rejimlə yatmaq, durmaq, yemək vaxtları dəqiq yerinə yetirilməlidir. Rejim həm sizə, həm də uşağınıza uyğun olmalıdır.

* İşlədiyi yeri ona uyğun düzəldin. Otağa, masanın üzərinə fikrini yayındıra biləcək əlavə predmetlər qoymayın.

Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 14 mart.- S.6.