1918-ci ilin mart qırğınları

şamaxılıların yaddaşında

31 mart Azərbaycanlıların Soyqırımı günüdür

Ümummilli lider Heydər Əliyevin 26 mart 1998-ci il tarixli sərəncamı ilə hər il martın 31-i Azərbaycanlıların Soyqırımı günü kimi qeyd olunur. 1918-ci ilin 30 mart- 3 aprel tarixləri arasında azərbaycanlıların ermənilər tərəfindən kütləvi surətdə qırğını XX əsrin ən dəhşətli və ən ağlasığmaz faciələrindəndir. Şamaxıda və onun kəndlərində ötən əsrin əvvəllərində baş verən soyqırıma həsr olunmuş veriliş üçün 2001-ci ilin mart ayının 28-də Şamaxıya ezam olunmuşdum. Bu yazımda həmin süjetlərdə müsahiblərimin efirə getməyən maraqlı söhbətlərini qələmə almışam.

Həmin gecə ermənilər Şamaxı

əhalisini qırmağa başladılar

Hacı Abdullayev, Şamaxı sakini:

- 1910-cu ildənəm. Keçən il 90 yaşım oldu. Yadıma gəlir ki, 7-8 yaşındaydım. Dedilər erməni qoşunu gəlir üstümüzə. İki əmim vardı. Məni yaman çox istəyirdilər... (kövrəlir-müəllif) Məni aldılar qucaqlarına, çıxdılar Meysəri tərəfə. Qoşun gəldi keçdi yolun Mədrəsə tayına. Şamaxıya xəbər düşdü ki, erməni qoşunu şəhəri haxlayıb. Mədrəsədən Şamaxıya nə qədər yol qalır ki? Mədrəsəni keçəndə komanda verdilər, bir dəfə top atəşi açdılar. Bizim millətdən qırılan qırıldı, qırılmayan da üz qoydu Şamaxıya tərəf qaçmağa. Sübh tezdən Meysəridən iki nəfər yaşlı erməni gəlib bizim dəstəni yığışdırıb apardı Meysəriyə. Özümüzə də dedi ki, biz istəmirik erməni qoşunu gəlib sizi qırsın. Dəstəmiz inanıb getdi. Oturmuşduq erməninin evinin eyvanında, mən də əmimin qucağında. Birdən bir erməni dığası əlindəki qəməltini (bıçaq-müəllif) gətirib dirədi boğazıma ki, sənin boğazını kəsəcəm. Qoca nənəm də yanımızda idi. Aldı məni əmimin qucağından özü götürdü. Babama dedi, a kişi, biz bu erməninin evində ölümümüzü gözləyirik. Bunlar bizi tələyə salıb qıracaqlar. Bir yol tapıb burdan uzaqlaşmaq gərəkdir. Nənəm qoçaq arvad idi. Ermənilərin başbilənini çağırıb dedi ki, sağ olun ki, bizi neçə gün burda saxladız, indi qoyun gedək, sonra bizə görə erməni qoşunlarından sizə söz gəlməsin. Beləcə, Meysəri kəndinin axırıncı evindən hələ aralanmamışdıq ki, arxadan bizi beşatılanla iki istiqamətdən atəşə tutdular. Dədəmin başında şişpapaq vardı. Güllə papağa dəydi, dədəmi Allah bizə təzədən verdi. Gecə yetişdik Şamaxıya. Elə həmin gecə ermənilər başladılar Şamaxı əhalisini qırmağa. Şamaxıda qırğın səngimədi. Biz birtəhər canımızı götürüb şəhərdən çıxa bildik. Kəsə yolnan gedib Ağsuyun Ağalarbəyli kəndinə yetişdik. Orda Hacı Soltan bəy vardı, onun qapısına pənah gətirmişdik. Bir həftə olardı ki, orada idik, bir axşam qoca nənəm çölə çıxan kimi başılovlu içəri qayıdıb dedi ki, ay kişilər, nə yatmısız, kəndi ermənilərnən malağanlar (malakanlar - müəllif) mühasirəyə alıblar. O hadisələrdə Çuxuryurd malakanları da ermənilərə qahmar çıxırdılar. Hacı Soltan bəyin arvadı alaçığın içərisindən ermənilərə bir-iki güllə atdı. O qadın axıra kimi ermənilərlə atışdı, camaatımızı salamat saxladı. Ermənilər Ağsuyun Ağalarbəyli kəndindən Abasxanlı kəndinə keçib orada yeddi adam öldürdülər. Sonradan bildik ki, biz Şamaxıdan çıxandan sonra ermənilər şəhərin içində məşhur "Cümə məscidi"ni yandırıb. Eşitdiyimə görə, ermənilər tərəfdən 10 min nəfər Şamaxıda, 15 min nəfərə yaxın da Bakıda azərbaycanlı qətlə yetirilib. Bakıda İçərişəhəri qoçular saxlayırmış. O günlərdə türk qoşunu gəlib harayımıza yetməsəydi, erməni əliyalın millətimizi, bəlkə də son nəfərinə kimi qıracaqdı. Bəşər tarixi erməni kimi qaniçən görməyib.

Mən doxsan yaşımı yola salmışam. Həmişə ermənilər qonşuluğumuzda yaşayıblar. Mən bu yaşıma kimi bir yol da ermənilərin süfrəsində oturub bir loxma erməni çörəyi dişləməmişəm. Bilirsiz niyə? Çünki onlar elə etibarsız tayfadılar ki, verdikləri şirin tikənin içinə ağu qoymağı bacarırlar. 1941-dən 1945-ə kimi müharibədə vuruşmuşam. Budapeştdə yaralanmışam. Amma erməni, vallah, nemesdən də qəddardı. Onlar çox xəyanətkardırlar.

Qırğın vaxtı ermənilər adamlarımızı

tutub başına mismar vururdular

Mələk Zeynal qızı Orucova, Şamaxı sakini:

- Mən Şamaxının Cabanı kəndindənəm. Anam Əngəxaran qızıdır. Mən ana üzü görməmişəm. Nənəm böyüdüb məni. Şamaxıda ən çox qırğın Əngəxaranda olub. Nənəm söhbət eləyərdi ki, qırğın vaxtı ermənilər adamlarımızı tutub başına mismar vururdular, təndirə basıb yandırırdılar, boylu qadınlarımızın qarnını yarıb uşaqları çıxardıb süngüyə keçirirdilər. Bələkdəki uşaqları hündur ağacların budaqlarından asıb yelləyir, onlar çığırdıqca ermənilər həzz alıb gülüşürdülər. Nənəm özü yolnan gedəndə bir də görürdüm arvad dayandı, başladı ağlamağa. Deyirdim ki, nənə nə oldu, niyə ağlayırsan? Deyirdi, bala, bax bu yerdə filankəsimizin kürəyinə qaynar samovar bağlayıb öldürdülər, özləri də başladılar öz əməllərinə gülməyə. Bir gəlini öldürüb mıxlamışdılar bir taxtanın üstünə, əllərində gəzdirirdilər oxuya-oxuya. Bir də gördük hündür- hündür adamlar, başlarında da şişpapaqlar, budu ha gəldilər. Dedilər, türk qardaşlarımızdır, bizə köməyə gəliblər. Türk əsgərləri o səhnəni görən kimi silah çəkib gəlinin cəsədi vurulmuş lövhəni erməninin əlindən aldılar. Bir türk əynindən öz paltarını çıxarıb gəlinin cəsədini bürüdü, aparıb kəndin qəbiristanlığında dəfn etdilər. Nənəm həmişə deyərdi ki, amanın bir günüdür, erməniyə yaxın durmayın, onlarla yoldaşlıq etməyin. Onların dili dostam deyir, ancaq ürəkləri qara olur. Kəndimizdə Hacı Bağı deyilən bir kişi varmış. Onların keşişləri Hacını çağırıb deyib ki, gəl camaatını da yığ gətir, bir heyvan kəsək, bizim dini qəbul edin. Hacı keşişin dediyini rədd edəndə kişini bir zülmlə öldürürlər, başına bir müsibət açırlar ki, gəl görəsən. Kəndimizdə elə bir küçə, elə bir döngə yox idi ki, nənəm ayaq saxlamasın, orada öldürülən qohum-əqrəbasını ağlamasın. Nənəmin ah çəkdiyi, ağladığı, harada kimin öldürüldüyünü göstərdiyi yerlərin hamısını qarış-qarış yadımda saxlamışam. Bax, bu hündür yerə Lalayanın binası deyirdilər. Lalayan ona görə buranı özünə məskən seçibmiş ki, buradan şəhər sanki ayaqlarının altında imiş, camaatı yaxşı hədəfə götürə bilirmiş. Xocalı faciəsini eşidəndə mən çox ağladım. Onda nənəm sağ idi. Soruşdu ki, niyə ağlayırsan? Dedim, ermənilər Xocalıda bu vəhşilikləri törədiblər. Nənəm də mənə qoşulub ağladı. Dedi ki, day denən Əngəxaran qırğını təzədən Xocalıda təkrar olub ki...

Yollarda xeyli ölü gördük

Asya nənə, Şamaxı sakini:

- 1910-cu ildənəm. Qırğın vaxtı qardaşımın 10 yaşı varmış. Camaatın arasına çaxnaşma düşəndə ermənilər bir dəstə uşağı götürüb aradan çıxır. Qardaşım da aparılan uşaqların içində olur. İtən uşaqların böyükləriynən bir yerdə atamgil bir neçə gündən sonra soraqlaşa-soraqlaşa qardaşımgilin yerini dəqiqləşdirir, gedib uşaqları erməninin əlindən alıb gətirirlər. Dayımgil Şamaxının kəndində yaşayırmış, biz isə Şamaxının özündə. Eşidəndə ki, Şamaxıda ermənilər bizimkiləri qanına qəltan eləyir, dayım fayton tutub özünü Şamaxıya- bacısının yanına çatdırır. O vaxt at arabasıynan öküz arabasından başqa minik yox idi.

Onda mən 8 yaşında idim. İndiki kimi yadımdadı, bizi arabaya mindirəndə, anamdan soruşdum ki, belə haraya gedirik? Anam demədi ki, erməninin əlindən qaçırıq. Bizi qorxuya salmamaq üçün: "dayıngilə gedirik, gəzməyə" - dedi. Dayımgilə çatana qədər yollarda xeyli ölü gördük. Heç bilən yox idi ki, ölən kimdi, hansı kənddəndi? Bir o dəqiq bilinirdi ki, ölənlərin hamısı bizim millətdən idi. Bir qadın qucağında iki uşaq piyada qaçırdı. Sonra uşağın birini yerə qoydu, özü qaçmağa davam etdi. Yazıq uşaq qaldı çığıra-çığıra yolun qırağında.

Sonralar biz Şamaxıdan köçüb Sumqayıtda yaşadıq. Qonşularımızın çoxu erməni idi. Mən onlarla yaxşı rəftar eləyirdim. Xeyir-şər məclislərimizə dəvət edirdik, özümüz də onlarınkı olanda gedirdik. Biz kinli millət deyilik axı, ay bala. Pisliyi də, pisi də tez unudanıq. Amma onlar? Ən yaxşı qonşuluq etdiyimiz vaxtlarda da görürdüm ki, həmişə özlərini birtəhər aparırlar bizim millətə qarşı.

Bir gün də gördüm qonşularımızda köçhaköçdür. Dedim, nə olub, niyə köçürsüz? Dedilər biz də səbəbini bilmirik, başda oturanlarımız belə məsləhət bilirlər ki, Azərbaycandan köçək. Az sonra da bu müharibənin baisi oldu ermənilər...

Ermənilər körpələri diri-diri

süngüyə keçirirdilər

Məsmə xanım, Şamaxı sakini, müəllim:

- 1918-ci ildəki qırğını gözüynən görən ata-anamdan, dayılarımdan, qohumlarımdan eşitmişəm ki, o qırğında ermənilər azərbaycanlıların evlərini, yorğan-döşəklərini, hətta uşaqlarını belə yandırmaqdan çəkinməyiblər. Ermənilər bütün tarix böyu bizim ən qəddar düşmənimiz olub. Ancaq çox təəssüf ki, biz düşmənlərimizin elədikləri yamanlıqları tez unutmuşuq həmişə. O qırğının şahidi olanlar danışırdılar ki, ermənilər ən çox körpələri, bir də azyaşlı oğlan və qız uşaqlarını qılıncdan keçirdiblər. Körpələri diri-diri ya süngüyə, ya da qəssabların ət asdıqları qənarələrə keçirirlərmiş. Mənimlə eyni məktəbdə bir erməni qadın müəllim işləyirdi, əri rayonda ikinci katib idi. O qadın oturub-durub deyirdi ki, Məsmə, biz heç vaxt sizin millətə dost demərik. Sizin millət ermənilərin qanını içib... O vaxt sovetin vaxtı idi deyə, əsrin əvvəllərində ermənilərin bizi qırması ilə bağlı eşitdiklərimi ona deməyə ürək eləmirdim. Elə bir onu deyirdim ki, "Bizim bir atalar misalı var, adımı sənə qoyum, səni də yana-yana qoyum".

Tarix boyu ermənilər törətdikləri faciələri türk millətinin adına çıxıblar. Onlar bizim hər zaman qanımıza susayıb, ən qəddar düşmənimiz olublar. Ancaq nə bəladırsa, biz onlarla heç vaxt kin saxlamamışıq, barışığa tez gəlmişik. Anam deyərdi ki, 1902-ci, 1905-ci, 1915-ci, 1918-ci illərdə dəfələrlə ermənilər quduzlaşıb müsəlman qanını töküblər. Bu millət hər zaman bizim xalqa qənim kəsilib. 1988-ci ildə bu erməni- müsəlman davası ki, təzədən düşdü, onda mən Sumqayıtda yaşayan qardaşımgilə qonaq getmişdim. Ora Ermənistandan qovulan azərbaycanlılar gəlib tökülmüşdülər. Danışırdılar ki, ermənilər qaçaqaçda bir qadınımızın sırğasını qulağı qarışıq kəsib götürüblər.

Körpələri bələk qarışıq qələmələrə

ilişdirib havaya buraxırdılar

Nəzakət Abdulrazaqova, Şamaxı sakini:

- Ermənilər 300 ildən çoxdur ki, xalqımızın qanına susayıblar. XX əsrə qədər heç vaxt dövləti olmayan ermənilər özlərinin qəddarlığı, hiyləsi, yeri gələndə yaltaqlığı, şərəfsizliyi ilə həmişə bizim torpaqlarımızı ələ keçirməyə can atıb. SSRİ dövründə də əl altından onlar öz bildiklərini yerə qoymayıblar. Böyüklərimiz danışırdılar ki, 1918-ci ildə ermənilərin millətimizə qarşı törətdikləri vəhşiliklər heç bir kitaba sığan deyil. Hətta azyaşlı uşaqları qətlə yetirirkən onları asta-asta, işgəncə verə-verə süngüyə keçirir, uşaqlar çığırdıqca bunlar qəhqəhə çəkirmişlər. Tifillərin nəfəsi kəsiləndən sonra da süngünü çıxarıb uşaqların qanını yalayırmışlar. Şamaxıda "Cümə məscidi"nin qarşısında bir iri tut ağacı olub. Şahidlər deyirdilər ki, gavurlar ağacın budaqlarını aşağı əyib uclarını qələm kimi itiləyir, körpələri bələk qarışıq o qələmələrə ilişdirib havaya buraxırdılar. Çığırışan anaları güllədən keçirir, uşaqların isə nəfəsi kəsilənə kimi gülüşüb əylənirdilər. İnsanlığa sığmayan nə böyük vəhşət?! Təsəvvür etmək belə əzablıdır.

O vaxt Gəncədən bizimkilərin köməyinə süvari dəstə gəlib və bir çox adamımızı Göyçay tərəfə aparıblar. Bizim hörmətli professorumuz Emin Əfəndiyev o vaxt gənc bir oğlan imiş. O da Göyçaya gedən dəstənin içində olub. Onlar Göyçaya çatanda Nuru paşanın dəstəsi ilə rastlaşıblar. Emin Şamaxıda baş verən faciələri Nuru paşaya ərz edəndə Nuru paşanın gözləri dolub. O üzünü Eminə tutub deyib : "kişi ağlamaz" deyiblər. Amma bu gənc oğlanın dediklərini sakitliklə dinləmək mümkünsüz?! Sənin adına and olsun ki, sizin hayıfınızı ermənilərdə qoymayacağız.

Nuru paşanın qoşununda vuruşan İzzət paşanın məzarı Acıdərə yaxınlığındadı. Biz hər zaman o məzarı müqəddəs bir xilaskarın məzarı kimi ziyarət edirik. Onu demək istəyirəm ki, yaddaşı zəif olanların yaddaşını oyatmaq lazımdır. Unutmaq lazım deyil ki, qarı düşmən dost olmaz deyib böyüklərimiz. Bir də ki, düşmən o qədər hiyləgərdir ki, istənilən zamanda mələk donunda görünə bilir.

Dədəgünəş kəndindən 25 nəfər yaşlı

adamı sıraya düzüb güllələyiblər

Aydın Mirzə oğlu Alcanov, Şamaxı rayon sakini, müəllim:

- 1918-ci il biz şamaxılılar üçün ən qanlı, ən faciəli il kimi yadda qalıb. Əslində Mart soyqırımı elə ilk olaraq Şamaxıda, Ağsuda törədilib. Mən tarixi faktlar əsasında deyirəm ki, təkcə Şamaxı şəhərinin özündə ermənilər martın 18-i ilə 31-i arasında 8000 dinc əhalini qətlə yetirib. Özü də bu rəqəm təkcə şəhərin özünə aiddir. Əgər ətraf kəndlərdə baş verən qətlləri də hesablasaq, bu rəqəm 16000 nəfərdən çoxdur. Bax bizim bu dayandığımız hündür yer vaxtilə Şaumyanın ən yaxın dostu Lalayanın məskən saldığı yer olub. Görürsünüz, burda dayananda sanki şəhər bütünlüklə ayağımızın altında qalır. Bura Qalabazar deyiblər. Buradakı bu qalanın pəncərələrindən hər tərəfə asanlıqla atəş açmaq mümkün olub. Buradan əhaliyə nəinki divan tutublar, hətta canını götürüb qaçmaq istəyən dinc əhali "Qız qalası" deyilən hissəyə çatanda, ermənilər bir yandan həm Mədrəsədən, Sağyandan, həm də Qalabazardan hücum edərək camaatı qanına qəltan eləyiblər. Pis odur ki, həmin vaxt ermənilərə Şamaxıda və onun ətrafında yaşayan dindaşları da qoşulub. O vaxtdan indiyədək el içində o yerə "güllə tökülən dərə" deyirlər. Hal-hazırda adını soyad kimi götürdüyüm Alcan babamı və başqa iki nəfəri həmin qırğında ermənilər aparıb harda qətlə yetiriblərsə, bu günə qədər müəyyənləşdirə bilməmişik. Bütün qohum-əqrəba da bilir ki, bizim babamız Alcanı ermənilər öldürüb. Atam həmişə bizə deyərdi ki, ermənilər atamı öldürüblər. Yerini də tapa bilmirik. Mən təkcə babamın deyil, bütün millətimin tökülən qanının qisasını almaq istərəm. Bizim Dədəgünəş kəndindən 25 nəfər yaşlı adamı aparıb bir az aralıda tut ağaclarının yanında sıraya düzüb güllələyiblər. Bu faktı bütün Dədəgünəş camaatı bu gün də bilir. Şamaxının ətrafında baş verən qırğınlar barədə bu yaxınlarda bir fakt öyrənmişəm. Sağyan kəndində Baba adında bir kişi olub. Bir erməni dostu gəlib Baba kişiyə deyib ki, ailəni də götür qaç Əngəxarana. Sabah ermənilər Sağyandakı müsəlmanları qıracaq. Kişi erməni "dost"una inanıb bütün qohum-əqrəbasıyla birlikdə Əngəxarana gedib. Ertəsi günü ermənilər Əngəxaranı gülləbaran ediblər. Deyilənə görə, Baba kişinin ailəsindən bir nəfər də sağ qalmayıb. Məndə arxiv materialları var, özüm toplamışam, harada, hansı kənddə millətimizdən neçə nəfər qətlə yetirilən olub, məlumatım var. Bu barədə Dövlət Arxivinə də sənədlər göndərmişəm. Mən bir şəhid ailəsi kimi də, bir ağsaqqal müəllim kimi də gənc nəslə üzümü tutub demək istəyirəm ki, ermənilərin biz azərbaycanlılara qarşı törətdiyi cinayətlərin heç birini unutmaq olmaz.

Həmin bu Qalabazarda bizim mərhum şairimiz Abbas Səhhətə xalqa xidmət etmək üçün birotaqlı tibb məntəqəsi veriblərmiş. Həmin dövrdə Abbas Səhhət burada xalqa pulsuz tibbi xidmət göstərirmiş. Yaxın dostlarından biri Abbas Səhhətə xəbər göndərir ki, başını qurtar, ermənilər səni öldürəcəklər. Abbas Səhhət 1918-ci il mart ayının 20-dən 21-nə keçən gecə ailəsi ilə köçüb gedib Qalağayına (indiki Sabirabad- müəllif). Bir müddət orada yaşayıb, sonra da köçüb Gəncəyə, orada yenə həkimliklə məşğul olub. Burada Ələsgər kişi vardı, 90 yaşında rəhmətə getdi. Özü bu faktın şahidi olmuşdu və mənə də bu barədə o demişdi.

70 nəfərin başının kəsildiyi yer

"Qanlı dərə" adlanır

Vasif Əliağa oğlu Rüstəmov - Əngəxaran kənd orta məktəbinin direktoru:

- Nənəmin dediyinə görə, obaşdan erməni qoşunu kəndi gülləbaran eləməyə başlayıb. 70 nəfərə qədər kənd sakinini tutub Mədrəsə tərəfə girov aparıblar. Vaxtilə Mədrəsədə dəllək işləyən bir erməniyə həmin yetmiş nəfərin boğazını kəsdirməklə onları qətlə yetiriblər. O 70 nəfərin başının kəsildiyi yer "Əngəxaran dərəsi" və ya "Qanlı dərə" adlanır. Sonrakı gün isə 70 nəfərdən başqa, 480-500 nəfərə yaxın kənd camaatı qətlə yetirilib. Canını erməni vəhşilərindən qurtara bilənlər pərən-pərən düşüb ətraf kəndlərə pənah aparıblar. Niyə məhz bu kənddə daha çox sakinimiz qətlə yetirilib? Çünki bu kənddə oxumuş, ziyalı, qoçaq adam çox olub. Bu kəndin camaatı 1918-də bir qırılıb, 1937-də bir qırılıb... Kənddə ziyalı təbəqəsinin, mübariz adamların çox olması həmişə düşmənlərimizi narahat edən amil olub. Bu gün mübarizəni ağılla, siyasətlə aparmaq lazımdır.

Ellada UMUDLU,

"Azərbaycan müəllimi"

Şamaxı, Əngəxaran kəndi.

28 mart 2001-ci il

Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 28 mart.-S.8.