Kitabxanaşünaslığa dair dəyərli dərs vəsaiti

Məlum olduğu kimi, XX əsrin 50-ci illəri Azərbaycan elminin, mədəniyyətinin və incəsənətinin inkişafı ilə xarakterizə olunur ki, bu da həmin dövrdə milli elmi kadrların formalaşması ilə bağlı olmuşdur. Əgər 50-ci illərə qədər Azərbaycan elmini yaxın və uzaq xaricdə rus alimləri təmsil edirdilərsə, 50-ci illərdən başlayaraq bu ənənə milli kadrların hesabına dəyişməyə başlamışdır ki, bu gün həmin kadrların biri də görkəmli kitabxanaşünas alim, tarix elmləri doktoru, professor Abuzər Alı oğlu Xələfovdur. Bütün şüurlu ömrünü kitabxanaşünaslıq elminin inkişafına həsr edən professor A.A.Xələfov 30-dan çox dərslik və dərs vəsaitinin, 300-ə qədər elmi əsərin müəllifidir. Alimin bu yaxınlarda çapdan çıxan "Kitabxanaşünaslığın tarixi və metodologiyası" adlı dərsliyi də onun uğurlu tədqiqatının nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

Beynəlxalq İnformasiyalaşdırma Akademiyasının akademiki, əməkdar elm xadimi, əməkdar mədəniyyət işçisi, professor Abuzər Alı oğlu Xələfovun müəllifi olduğu "Kitabxanaşünaslığın tarixi və metodologiyası" adlı dərslik 2014-cü ildə işıq üzü görmüşdür. Elmi redaktoru, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent K.Aslan, redaktoru, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent E.Əhmədov, rəyçilər, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent M.Məmmədov, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent P.Kazımidir.

Dərslik ön söz, 7 fəsil və istifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısından ibarətdir.

Dərsliyə müəllif tərəfindən yazılmış geniş həcmli ön sözdə kitabxanaşünaslıq elmi haqqında ümumi məlumat verilmiş, onun tarixi, prinsipləri, kitabxanaşünaslığa həsr olunmuş dünya alimlərinin əsərlərinin adları, Azərbaycan alimlərinin bu sahəyə dair əsərləri haqqında məlumat verilmişdir. Bundan əlavə, ön sözdə dərsliyin quruluşu və hər bir fəsil haqqında məlumat öz əksini tapmışdır.

I fəsil "Kitabxanaşünaslıq fikirlərinin meydana gəlməsi, təşəkkülü və inkişafı (Qədim dövrlərdən bizim eraya qədər) adlanır və 3 hissədən ibarətdir:

1) "Qədim Şərqdə kitabxanaşünaslıq fikirləri" - bu hissədə Şərqdə kitabxanaşünaslıq fikrinin yaranma tarixi, onun tədrisi inkişafı və kitabxanaşünaslığın təkamül prosesi haqqında informasiya öz əksini tapmışdır.

2) "Şumerlərdə və Assuriyada kitabxanaşünaslıq" - adlanan bu hissə dünyada ilk kitabxanaların vətəni olan qədim Şərq mədəniyyətinə həsr olunub. Buraya məşhur şumerşünas alim Kramerin "Tarix Şumerdən başlayır" əsəri haqqında informasiya daxil edilmiş və bu əsərdən Şumer mədəniyyətinə dair qiymətli fikirlər seçilib dərsliyə daxil edilmişdir. Eyni zamanda bu hissədə Şumer mədəniyyətini öyrənmək üçün dəyərli tapıntılar haqqında məlumat verilib.

Bu hissədə həmçinin Assuriya mədəniyyəti haqqında informasiya da yer almışdır. Fransız səfiri Polemil Bottanın (1841-ci il), ingilis alimi Henri Ostenin (1852) Assuriya mədəniyyətinə dair araşdırmaları haqqında, Çar Aşşurbanipalın Saray kitabxanası (Nineva kitabxanası), bu sahədəki fəaliyyəti haqqında, informasiyanın daxil edilməsi dərsliyin dünya tarixini öyrənmək baxımından dəyərini artırır.

3) "Qədim Yunanıstanda və Romada kitabxanaşünaslıq" - bu hissədə yunan və Roma mədəniyyəti, elmi və ən əsası kitabxanaları haqqında informasiya öz əksini tapmışdır. Yunan hökmdarları Polikart və Psisratın, Makedoniyalı İskəndərin bu sahədəki fəaliyyəti barədə məlumat verilib. Bununla yanaşı bu hissədən İsgəndəriyyə kitabxanası haqqında, qədim yunan alimləri haqqında, yazı materialları haqqında, kitabxana fondunun quruluşu və oxuculara kitabxana xidməti haqqında məlumat almaq olar.

"Biblioqrafiya" termininin yaranma tarixi, yazı materiallarının inkişaf tarixi, onun dövrün önəmli əsərləri haqqında (məsələn, Kallimax "Bütün bilik sahələrində məşhur olanların yazdığı 120 kitabın cədvəli", Afini Navrat "Bir yerdə işləyən alimlər", Qereniy Filon "Kitabın əldə edilməsi", Telef "Kitab təcrübəsi" və s.) informasiyanın, Amerika alimi Şiranın Qədim Misir kitabxanaçıları haqqında fikirlərinin yer aldığı bu hissə dərsliyin elmi dəyərini artırır.

II fəsil "Orta əsrlərdə kitabxanaşünaslıq" adlanır və 8 hissədən ibarətdir. Bu fəsildə Qərb ölkələrində kitabxanaşünaslıq fikirlərinin meydana gəlməsi, təşəkkülü və inkişafı, kilsə və monastr kitabxanaları, orta əsrlərdə Şərq ölkələrində kitabxanaşünaslıq fikirlərinin inkişaf tarixi, məscid, mədrəsə kitabxanaları, İslam dininin yaranması və onun kitabxana işinə təsiri, ərəblərin kitabxana işi sahəsindəki fəaliyyəti, İslam dininin seçilməsində şəxslərin və onların elmə, təhsilə verdiyi qiymətə dair məsələlər, tarixi faktlar, Oməyidlər sülaləsi tərəfindən əsası qoyulan Kral kitabxanası haqqında məlumatlar, Abbasilər sülaləsinin kitabxana işi sahəsindəki fəaliyyəti, Ərəb kitabxanaları (Kardova Xəlifi Abdar Raxmanın kitabxanası), Şərq kitabxanaları və onların tipləri haqqında informasiya öz əksini tapmışdır.

Eyni zamanda ikinci fəsilə orta əsrlərdə Rusiyada kitabxanaşünaslıq, orta əsrlərin axırlarında Qərb ölkələrində kitabxanaşünaslıq, Universitet Kitabxanasının yaranması və onun kitabxanaşünaslığın inkişafına təsiri, intibah dövründə kitabxanaşünaslıq, reformasiya dövründə kitabxanaşünaslıq, kitab çapının başlanması və onun kitabxanaşünaslığın inkişafına təsiri, İohan Quttenberqin fəaliyyəti, Martin Lüterin kitabxana işi haqqında qiymətli ideyaları, dövrün qiymətli əsərləri (İoan Trittenqeyn "Almaniyanın görkəmli şəxslərinin kataloqu", Cjon Beyl "Böyük Britaniyanın görkəmli yazıçılarının külliyatı", Françesko Donin "İtalyan biblioqrafiyası", Q.D.Men "Fransız kitabxanası", Konrad Gesner "Dünya ədəbiyyatının sistemli biblioqrafiyası" və s.), Elmlər Akademiyalarının yaranması və onun kitabxana şəbəkəsinə təsiri, Q.Nodenin bu sahədəki fəaliyyəti və "Kitabxana quruculuğuna dair qaydalar əsəri", Q.F.Leybnis və onun ideyaları, onun kitabxanalara verdiyi dəyər və s. bu kimi məsələlər daxil edilmişdir.

III fəsil "XIX əsrdə kitabxanaşünaslıq" adlanır. Buraya XIX əsrdə Rusiyada kitabxanaşünaslığın inkişafı, görkəmli alimlərin bu sahədəki fəaliyyəti, "Prussiya" təlimatı, Şretingerin "Kitabxanaşünaslıq üzrə bitkin dərslik və yaxud kitabxananın mükəmməl iş aparmasına dair rəhbərlik" əsəri və dünya alimlərinin yaradıcılığına təsiri, Krılovun, Lobaçevskinin, Berin, Sabolşikovun fəaliyyəti haqqında informasiya verilir.

IV fəsil "XX əsrdə kitabxanaşünaslıq" adlanır. 3 hissədən ibarətdir. Burada XX əsrdə Rusiyada kitabxanaşünaslıq, Sovet Sosialist kitabxanaşünaslığının yaranması, təşəkkülü və inkişafı kimi məsələlər tədqiq edilib.

Bu fəsildə həmçinin XX əsrdə dünya kitabxanaşünaslarının fəaliyyəti haqqında informasiya verilir. Belə ki, burada Avstriya kitabxanası F.Eyxlerin, Almaniya kitabxanaşünası A.Xarnakın, Q.Leydendorun fəaliyyəti və Leydendorun kitabxanaşünaslıq sahəsindəki bölgüsü, Betlerin, Ş.R.Ranqanatanın fəaliyyəti və faset təsnifatı, kitabxanaşünaslıq haqqında 5 qanunu haqqında informasiya daxil edilib. Bundan əlavə, fəsildə kitabxanaçılıq kursları, ABŞ alimi T.C.Tanın və Şiranın fəaliyyəti və onun genetik təhlil metodu, L.Ballardın, L.Martinin, M.Düinin bu sahədəki fəaliyyəti, UNESCO-nun fəaliyyəti və xartiyası, İngilis- Amerika sistemi kimi məsələləri araşdırılıb.

V fəsil "Azərbaycan kitabxanaşünaslıq fikrinin meydana gəlməsi, təşəkkülü və inkişafı adlanır. 1 hissə və 13 althissədən ibarət olan fəsil dərslikdə ən böyük həcmli fəsildir.

Adından da göründüyü kimi, müəllif burada Azərbaycanda kitabxanaşünaslıq fikrinin meydana gəlməsi, inkişafı, qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə Azərbaycanda kitabxanaşünaslıq fikirləri, Erkən Azərbaycan ərazisində kitab və kitabxanalar, ilk kitabxanaşünaslıq fikirləri, Midiya mədəniyyəti, Zərdüştlük dini və onun müqəddəs kitabı olan "Avesta", Albaniyada kitab və kitabxanalar, kitabxanaşünaslıq fikirləri, Musa Kalankatlının "Alban tarixi" əsəri, Azərbaycan xalqının ilk yazılı abidəsi olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı, Ərəb xilafəti dövründə kitabxanaşünaslıq, dini kitabxanalar, İslam mədəniyyətinin Azərbaycan mədəniyyətinə təsiri, məscid və mədrəsə kitabxanaları, XII- XV əsrlərdə kitabxanaşünaslıq, Nizami Gəncəvi kitab və kitabxana haqqında, XVI-XIX əsrlərdə kitabxanaşünaslıq, Azərbaycan mətbuatı, bələdiyyə kitabxanaları, qiraətxanalar və s. məsələlərə toxunmuşdur.

VI fəsil "İnformasiya cəmiyyəti və kitabxanaşünaslığın müasir problemləri" adlanır. Burada müasir kitabxanaşünaslığın mahiyyəti, obyekti və kitabxanaşünaslığın funksiyaları, strukturu və kitabxana işinin informasiyalaşdırılması məsələləri araşdırılıb.

VII fəsil "Kitabxanaşünaslığın metodologiyası" adlanır. Bu fəsildə kitabxanaşünaslığın metodologiyası və metodikası, elmi metodikası, kitabxanaşünaslıq tədqiqatlarının təşkili və onun elmlər sistemində yeri öyrənilmişdir.

Dərsliyin annotasiyasında qeyd olunduğu kimi böyük bir tarixi dövrü araşdırmalı olan müəllif dünya kitabxanaşünaslığına dair rus və Azərbaycan dillərində çapdan çıxmış zəngin materialların öyrənilməsi və təhlili əsasında uzun əsrlərdən bəri kitabxanaşünaslıq fikirlərinin keçdiyi beş minillik təkamül və inkişaf yolunu ardıcıl şəkildə izləmiş, onun tədricən müstəqil kitabxanaşünaslıq elminə çevrilməsi prosesinin qanunauyğunluqlarını elmi-nəzəri cəhətdən əsaslandırmışdır.

Mehmanəli MƏMMƏDOV,

BDU-nun kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsinin dekan müavini, dosent

Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 23 may.- S.10.