Paytaxt məktəblərində mütaliə ilə bağlı

araşdırmalarımız nələri üzə çıxardı?

Kitab oxumağın şagirdlərin əqli və nitqinin inkişafına

olan faydaları haqqında mütəxəssis fikirləri

Bakı şəhəri təhsil işçilərinin sentyabr konfransında Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri Mikayıl Cabbarov təhsil sistemində çoxdan daşlaşmış bir məsələyə - məktəblilərin mütaliəsi probleminə toxunub. Təhsil naziri bir çox hallarda mərkəzləşdirilmiş imtahanlarda yüksək nəticələr göstərən və yaxud təhsildə uğurları ilə fərqlənən gənclərimizin öz fikirlərinin ifadəsində çətinlik çəkmələrini onların mütaliəsinin zəif olması ilə əlaqələndirib və Təhsil Nazirliyinə, məktəb rəhbərlərinə şagirdlərin mütaliəsinin dövrün tələbləri səviyyəsində təşkili üçün tapşırıqlar verib.

Bəs bu gün gənclərimiz hansı ədəbiyyatları mütaliə edirlər? Məktəb kitabxanalarında bu iş necə təşkil olunur? Mütəxəssislər bu barədə nə fikirdədirlər?

Suallarımıza aydınlıq gətirmək üçün bir sıra məktəblərdə olub şagirdlərlə, müəllimlərlə, məktəb kitabxanaçıları ilə söhbətləşdik, bu barədə mütəxəssislərin fikirlərini öyrəndik.

Şagirdlər hansı ədəbiyyatı oxuyurlar?

Ümumtəhsil məktəblərində sagirdlər arasında mütaliə ilə bağlı mövcud vəziyyəti araşdırmaq üçün Bakının sayılıb-seçilən iki orta təhsil müəssisəsində - Bakı Avropa Liseyində, 132-134 nömrəli təhsil kompleksində və eləcə də mərkəzdən bir qədər kənarda yerləşən 67 nömrəli tam orta məktəbdə olduq.

Məsələnin yuxarı siniflərdə daha aktual olduğunu nəzərə alıb əsasən X-XI sinif şagirdləri ilə görüşdük. Şagirdlərə "Mütaliə ilə müntəzəm məşğul olurlarmı? Əsasən hansı ədəbiyyatları oxuyurlar? Müəllimlər bu işdə onlara nə kimi kömək göstərir? Mütaliə üçün kitab siyahısı verirlərmi? Məktəbə qayıtdıqdan sonra nə oxuduqları ilə maraqlanırlarmı" kimi suallar ünvanladıq.

Bakı Avropa liseyində sorğuya cəlb etdiyimiz 10 şagirdin əksəriyyəti mütaliə ilə məşğul olmağa, kitab oxumağa vaxtlarının olmadığını söylədi. Belə cavab verənlər fikirlərini onunla əsaslandırdılar ki, eyni zamanda həm dərslərinə, həm də ali məktəblərə qəbul imtahanlarına hazırlaşırlar. Buna görə də əlavə kitab oxumağa, mütaliə etməyə vaxtları qalmır. Cavablardan o da məlum oldu ki, mütaliə edən şagirdlər bu faydalı işlə müntəzəm deyil, təsadüfdən-təsadüfə məşğul olurlar. Məsələn, özünü mütaliə həvəskarı kimi təqdim edən X sinif şagirdi Anar Ağayev mütaliə etməyə vaxtım çatmır deyənlərin bəhanəsini qəbul etməsə də ondan yay tətili dövründə hansı kitabları oxuduğunu soruşduqda yalnız bir əsərin adını çəkə bildi. Şagirdin fikrincə əsas məsələ mütaliəyə maraq yaratmaqlır. Bunu isə, ilk növbədə, müəllimlər etməlidirlər. XI sinif şagirdi Əli İmanovun cavabı isə həmyaşıdlarından fərqli oldu. O bildirdi ki, "Mən ancaq dərslərimi oxuyuram, mütaliə etmirəm. Bir də mütaliə mənim nəyimə lazımdır. Mən gələcəkdə həkim olmağı qərara almışam. Bu sənətin sahibi üçünsə mütaliə o qədər də vacib deyil. Əsas odur ki, xəstələrim məni yaxşı həkim kimi tanısınlar".

132-134 nömrəli təhsil kompleksində 8 şagird həmsöhbətimiz oldu. Burada da əsasən Bakı Avropa Liseyindəki mənzərə ilə qarşılaşdıq. Şagirdlər vaxt azlığından şikayətləndilər. Onlardan yalnız biri - X sinif şagirdi Nərmin Heydərova bir neçə əsərin adını çəkib, bu il həmin kitabları oxuduğunu söylədi, dünya klassiklərini sevdiyini bildirdi.

XI sinif şagirdi Gülgün Qüdrətli isə sonuncu dəfə 2012-ci ildə bir əsər mütaliə etdiyini dedi. Gülgün onu da bildirdi ki, yaxşı olar mütaliə üçün əsərlərin siyahısını müəllimlər özləri bizə versin. Bu bizim məsuliyyətimizi artırar.

Ancaq imkan tapdıqda mütaliə ilə məşğul olduğunu bildirən və son vaxtlar oxuduğu bir neçə əsərin adını çəkən X sinif şagirdi Vüsal Cahangirov isə bu fikirdədir ki, uşaqları mütaliəyə valideynlər istiqamətləndirməlidirlər.

Şagirdlərin cavablarından məlum oldu ki, məktəblilər əsasən xarici ölkə yazıçılarını mütaliə etməyə, özü də nə qədər qəribə görünsə də Azərbaycan dilində deyil, xarici dildə - ingilis, rus, türk dillərində oxumağa üstünlük verirlər. Bizim yazıçı və şairlərin əsərlərinin onları o qədər də maraqlandırmadığını söyləyənlər də oldu. Ancaq Azərbaycan yazıçılarının əsərlərini mütaliə etdiyini bildirənlər isə müasir Azərbaycan ədəbi mühitində o qədər də tanınmayan yazıçıların bir elə də tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb etməyən əsərlərinin adlarını çəkdilər.

67 nömrəli tam orta məktəbdə də 8 şagirdlə görüşdük. Söhbət etdiyimiz şagirdlərin bir çoxu bildirdi ki, onların mütaliəyə o qədər də həvəsi yoxdur. Məsələn, XI sinif şagirdi Aytac Allahverdiyeva dedi ki, ancaq müəllimlər tapşıranda oxuyuram. Qəbula hazırlaşıram, əlavə müəllim yanına gedirəm, mütaliəyə vaxtım yoxdur. XI sinif şagirdi Nofəl Heydərli: "Mütaliə məni maraqlandırmır. Yadıma düşmür ki, sonuncu dəfə nə vaxt bədii əsər oxumuşam. Yəqin ki, ali məktəbə qəbul olandan sonra oxuyaram", - dedi.

Hər üç məktəbdə respondentlərimiz mütaliə işində müəllimlərdən, məktəb kitabxanalarından nə kimi kömək aldıqlarına da konkret cavab verə bilmədilər, suallarımıza cavab verərkən ümumi sözlərlə kifayətləndilər. Amma deyilənlərdən belə qənaətə gəldik ki, şagirdlərə nə yay tətili dövründə, nə də tədris müddəti ərzində mütaliə üçün kitab siyahısı verilməyib, onlardan oxuduqları kitablar haqqında sorğu-sual edilməyib.

Mütaliə üçün müəllimlər tapşırıqlar verirlərmi?

Bakı Avropa Liseyinin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi, "Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin qalibi Aynur Rüstəmova şagirdlər arasında mütaliənin zəif olmasını etiraf etdi.

Aynur müəllim şagirdlərin dediklərindən fərqli olaraq onlara yay tətili dövründə müəyyən bir ədəbiyyat siyahısı yazdırdığını və məktəbə gəldikləri zaman oxuduqlarını mütləq şəkildə sorusduğunu, bunun tələb kimi uşaqların qarşısına qoyulduğunu söylədi.

Liseyin digər ədəbiyyat müəllimi Hidayət Allahverdi 36 illik pedaqoji fəaliyyəti dövründə şagirdlərində kitaba, mütaliəyə maraq oyatmağa çalışdığını söylədi.

Aşağı siniflərdə sagirdlərin kitab oxumağa həvəsi olduqlarını, tapşırılandan əlavə digər əsərlər də tapıb oxumağa çalışdıqlarını deyən Hidayət müəllim, yuxarı siniflərdə, xüsusilə X, XI siniflərdə bu marağın getdikcə azaldığını da inkar etmədi.

Bakının Sabunçu rayonundakı 67 nömrəli tam orta məktəbin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi, "Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin qalibi Sədaqət Qurbanqızı son illər uşaqların mütaliəyə marağının azalmasının onu da narahat etdiyini dedi və bu işdə Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimlərinin də günahı olduğunu etiraf etdi. Bildirdi ki, ilk növbədə məhz müəllimlər şagirdlərdə mütaliəyə maraq oyatmalıdır. Sədaqət müəllim bunu nəzərə alaraq sagirdlərin mütaliəsini istiqamətləndirmək məqsədilə tapşırıqlar verdiyini, yay tətili dövründə oxumaları üçün kitab siyahısı təqdim etdiyini söylədi.

132-134 nömrəli təhsil kompleksinin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi, "Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin qalibi Aynur Dadaşova bildirdi ki, hər bir müəllim şagirdlərinin mütaliəyə olan marağının inkişaf dinamikasını izləməyə çalışmalıdır. Onu da əlavə etdi ki, şagirdlərə adətən yay tapşırığı olaraq növbəti sinifdə proqramda nəzərdə tutulan yazıçıların əsərlərini oxumağı tövsiyə edir.

Məktəb kitabxanalarında vəziyyət necədir?

Usaqların mütaliəyə marağının artırılmasında məktəb kitabxanaları da əhəmiyyətli rol oynayır. Olduğumuz hər 3 təhsil müəssisəsinin kitabxanalarında da demək olar ki, kitab çeşidi zənginliyi var.

Azərbaycan və rus bölmələri üzrə ümumilikdə 1143 nəfər şagird kontingenti olan Bakı Avropa Liseyinin kitabxanasında 26461 kitab var ki, onlardən da 3086-sı bədii ədəbiyyatdir. Kitabxananın müdiri Sevda Cəfərova bildirdi ki, liseyin 1143 şagirdindən 40 faizi yay tətili dövründə kitabxanaya müraciət edib. Bunların da əksəriyyəti orta siniflərdə təhsil alanlardır.

2450 şagirdin təhsil aldığı 132-134 nömrəli təhsil kompleksinin kitabxanasında da istər sagirdlərin, istərsə də müəllimlərin tələbatını ödəyəcək kifayət qədər ədəbiyyat (55129 kitab) var. Onlardan 11731-ni bədii ədəbiyyat təşkil edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında" 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamı ilə nəşr olunan kitablardan 6024-ü bu məktəbə hədiyyə olunub.

Kitabxana müdiri Əminə Xatunovanın verdiyi məlumatdan o da aydın oldu ki, yay tətili dövründə kompleksin X-XI siniflərində təhsil alan 200-ə qədər şagirdin cəmi 25 nəfəri kitabxanaya bədii ədəbiyyat üçün müraciət edib.

2600-dən artıq sagird kontingenti olan 67 nömrəli tam orta məktəbin kitabxanasının 1100 oxucusu var. Kitabxana müdiri Həmayıl Hacıyevanın sözlərinə görə, onların arasında ən böyük üstünlüyü aşağı və orta siniflərin şagirdləri təşkil edir. Yuxarı siniflərdə bu göstərici zəifdir. Aydın oldu ki, yay tətili dövründə kitabxanaya 530 sagird bədii ədəbiyyat üçün müraciət etmişdir ki, onların də əksəriyyəti aşağı sinif şagirdləridir. Bu məktəbdə də 300-dən çox X-XI sinif şagirdindən yay tətili dövründə təxminən 40-a yaxını kitabxanaya müraciət edib.

Bəs bu haqda mütəxəssislər nə fikirdədir?

Əjdər AĞAYEV,

pedaqoji elmlər doktoru, professor

Bədii ədəbiyyat uşaqların şəxsiyyət kimi formalaşmasında mühüm vasitələrdən biridir. Kiçik yaşlardan onların yaşlarına və maraqlarına uyğun ədəbiyyatla tanış olmaları onlarda həyat hadisələrinə, insanlara, təbiətə böyük maraq yaradır.

Bədii əsərlərdəki obrazlar, psixoloji hallar, hadisələrin inkişafı uşaqların dünyagörüşünü genişləndirdiyi kimi, məlumatlarını da artırır. Şagirdlər təlim prosesində öyrəndiklərini bədii ədəbiyyatı oxuyub təhlil edərkən bir daha təsdiqləyirlər. Ona görə də uşaqların kamilləşməsinə, bədii-estetik zövqünün inkişafına təsir edən bədii ədəbiyyatın oxunması tədris proqramlarına daxil edilməli, sistemli və müntəzəm şəkildə həyata keçirilməlidir.

Ənvər ABBASOV,

Təhsil Problemləri İnstitutunun direktor müavini

Şifahi və yazılı ünsiyyət şəxsiyyətin mühüm atributlarından olan mədəniyyətlərdir. Bunlar özündə dinləyib- anlama, danışma, oxu, yazı mədəniyyətlərini ehtiva edir. Biz gələcəkdə cəmiyyəti irəliyə apara bilən övladlarımıza bu mədəniyyətləri aşılamalıyıq. Bu mədəniyyətin aşılanması yollarından və vasitələrindən biri də mütaliədir. Təbii ki, müasir insan üçün son dərəcə zəruri olan bu bacarıqların formalaşdırılmasının ağırlıq mərkəzi daha çox məktəbin, təhsil müəssisələrinin üzərinə düşür.

Təhsil islahatları dövründə bu məsələlərin müzakirəsi həmişə gündəmdə olub və yeni təhsil proqramlarının (kurikulumların) hazırlanmasında metodoloji əsas kimi nəzərə alınıb. İstər Nazirlər Kabinetinin təsdiq etdiyi milli səviyyəli səriştələrdə (kompetensiyalarda), istərsə də siniflər üzrə standartlarda şagirdlərin oxu və yazı bacarıqlarını inkişaf etdirməklə onu dəyərə (oxu mədəniyyətinə, yazı mədəniyyətinə) çevirmək başlıca hədəf kimi müəyyənləşdirilib. Azərbaycan dili fənni üzrə "Oxu" və "Yazı", ədəbiyyat fənni üzrə "Ədəbiyyat və həyat", "Şifahi nitq", "Yazılı nitq" məzmun xətləri üzrə qruplaşdırılmış standartların başlıca funksiyası, məhz oxu və yazı bacarıqlarının formalaşdırılmasına xidmət göstərməkdən ibarətdir. Əgər digər fənlərin təlimi prosesindəki oxu və yazı fəaliyyətləri və şagirdlərin özlərinin müstəqil mütaliəsi də buraya əlavə edilmiş olarsa, o zaman yalnız ümumi təhsildə oxu və yazı mədəniyyətlərinin formalaşması üçün xeyli əlavə imkanların yaradıldığı aydın görünər.

Standartların reallaşdırılması, oradakı tələblərin yerinə yetirilməsi səviyyəsi müəllimin özünün tədris fəaliyyətini planlaşdırmasından, fəaliyyət kurikulumunu hazırlamasından çox asılıdır. O, buna nail olmaq üçün kurikulum və dərslik komplektini nəzərdən keçirməli, şagirdlərini standartların tələbinə uyğun inkişaf etdirmək üçün planlaşdırma aparmalı, oxu və yazı üzrə, o cümlədən mütaliə üçün zəruri hesab etdiyi müxtəlif üslublarda olan ədəbiyyatları müəyyənləşdirməlidir.

Asif CAHANGİROV,

əməkdar müəllim, təhsil eksperti

Mütaliənin əhəmiyyətini, vacibliyini daim mütaliə edənlər dərk edir və başa düşür. Bir çox gəncimizin, eləcə də, açığını deyək, sayı o qədər də az olmayan pedaqoji işçilərin bədii ədəbiyyata, müxtəlif növ elmi-kütləvi, elmi-pedaqoji kitablara maraq göstərməməsi məni həmişə narahat etmişdir. İstər müəllimlər, istər valideynlərlə görüşlərdə, istərsə də ictimaiyyət arasında vurğulamışam ki, mütaliə inkişaf, öz üzərində daim işləmək deməkdir və mütaliə edənlər öz erudisiyası, geniş bilik və mükəmməl kompetensiyaları, karyera inkişafı ilə həmişə ətrafdakılardan seçilir.

Bəziləri düşünür ki, indiki kompüter, informasiya dövründə mütaliədən danışanda söhbət yalnız nəşr olunmuş kitablardan gedir. Əslində elektron vasitələri mütaliə üçün daha geniş imkanlar açmış, əlverişli şərait yaratmışdır.

Sözsüz ki, məktəblilərimizin mütaliəyə şüurlu və sistemli şəkildə yanaşması üçün Təhsil Nazirliyinin, Təhsil Problemləri İnstitutunun dəstəyinə ehtiyac vardır. İlk növbədə, mövcud çap məhsulları və elektron resurslarının dərin təhlili aparılmaqla, müxtəlif yaş qrupları üzrə tövsiyə edilən ədəbiyyatın siyahısı hazırlanmalıdır. Məsələn, elektron resursları, bədii ədəbiyyatın əhəmiyyətliliyini nəzərə almaqla fənlər üzrə sinifdənxaric oxu üçün 250-300 kitab müəyyənləşdirib 2-3 illik proqram hazırlamaq olar. İnformasiyanın daim çoxaldığını nəzərə alsaq hər il üçün hər bir fənn üzrə 10-15 adda ən mühüm sayılan bədii, elmi-kütləvi ədəbiyyatı, mütəfəkkir və alimlərin həyatı, fəaliyyəti, yaradıcılığı haqqında olan kitabları, bioqrafik əsərləri seçib mütaliə üçün tövsiyə etmək məqsədəuyğun olardı.

Yalnız mütaliə deyil, həmin prosesin məktəb rəhbərliyi və müəllimlər, eləcə də təhsili idarəetmə orqanları tərəfindən sistemli idarəolunmasının, onun monitorinqinin vacibliyini də vurğulamaq istərdim. Yəni, əgər biz məsələnin əhəmiyyətini dərk ediriksə, ona bir kampaniya kimi, formal yanaşılmamalıdır. Bunu, məsələn, hər bir əsər üzrə inşaların yazdırılması, diskussiyaların təşkil olunması, valideynlər də cəlb olunmaqla hansısa kütləvi tədbirlərin keçirilməsi və ya başqa şəkildə etmək olar.

Bununla biz nə qazanırıq?

İlk növbədə, şagirdlərdə oxu zövqünü formalaşdırmaqla bərabər özlərinin inkişafına marağı artırırıq. İkincisi, müxtəlif sahələrdə biliklərini dərinləşdiririk, tədqiqat fəaliyyətini yüksəldir və inkişaf etdiririk. Biz onlarda elə zövq formalaşdırırıq ki, sonralar özləri kitab seçərkən artıq müqayisələr aparmaq onlara asan olur. Məsələn, Nizamini, Şekspiri, Heminqueyi, Tolstoyu, Hüseyn Cavidi, Çingiz Aytmatovu oxuyan, onların əsərləri əsasında formalaşan gənc hansısa eybəcər və bayağı əsərləri artıq vərəqləməyəcək, ciddi məna kəsb etməyən elektron saytlarına daxil olmayacaq. Bu dahilərin əsərləri ilə tanış olan adam primitiv ədəbiyyatı oxumayacaqdır.

Eyni zamanda biz internet resurslarından elm, bədii ədəbiyyat sahəsində saytları uşaqlara verəndən və onlar bu internet saytlarından istifadə edəndən sonra onların lüzumsuz saytlara meyli də azalacaqdır.

Hazırladılar:

Yusif ƏLİYEV,

Samirə KƏRİMOVA

Azərbaycan müəllimi.- 2014.- 26 sentyabr.- S.3.