M.Cabbarov: Azərbaycan təhsili müsbət inkişaf vektorundadır

Təhsil naziri Mikayıl Cabbarovun ANS televiziyasına müsahibəsi

(Əvvəli ötən nömrəmizdə)

Mirşahin: Mən düşünürəm ki bizim maraqlı cavablarımızdan biri elə bu olacaq. Bir şeyi soruşmaq istəyirəm. Azərbaycanda peşə və vəzifə arasında daim mübarizə gedir. Peşə vəzifədən geri qalır və həmişə insanlar vəzifəyə can atırlar. Məsələn, bu günlər mənə deyəndə ki, Azərbaycanda işsizlik var, bu mənə çatmır. Ona görə ki, peşəkarlara həmişə ehtiyac var. Azərbaycanın elə yeri yoxdur ki, peşəkar kadrlara ehtiyac olmasın və o da dərhal təmin olunsun. Biz sizinlə 10 vəzifə sadalaya bilərik ki, harda ki, güclü kadra ehtiyac var. Bir halda ki peşəkarlara ehtiyac var, peşəkar sözünün kökü də peşədir. Yadıma gəlir ki, sovet zamanının axırlarına qədər bizdə peşə məktəbləri vardı. Bunlar sonra kollec oldu. Yataqxanaları da var idi. Onların elanları gedirdi "Bakı" qəzetində, AzTV-də və sonradan peşə məktəbləri bir sinif kimi yoxa çıxdılar. Təhsil naziri olaraq siz bu peşə məktəblərinin dirçəldilməsinə hansısa bir formada maraqlı olmalısınız. Bu istiqamətdə hansısa işlər görülürmü? Çünki insan çörək qazanmalıdır. Yoxdur müəllim yeri, yoxdur prokuror, neçə gömrük işçisi olacaq ki? Amma peşə hər yerdə peşədir və hər dəfə bunlara ehtiyac var.

M.Cabbarov: Mən sözün düzü iş və vəzifə münasibəti barədə düşünməmişdim, amma dediklərinizdən sonra düşünəcəm. Çox maraqlı bir fikirdir. Peşə təhsili bizim üçün çox önəmli bir sahədir. Bunun önəminin səbəbləri bir neçədir. Birincisi, odur ki, Azərbaycan son illərdə sürətlə artan iqtisadiyyata malik olubdur, eyni zamanda ölkəmizdə demoqrafik göstəricilər yüksəlir. Yeni keyfiyyətli kadrlara, o cümlədən, peşə sahəsində formalaşmış kadrlara ehtiyac getdikcə artır. Biz bunu əmək miqrasiyası trendlərində də görürük. Sirr deyil ki, bu gün Azərbaycanda bir sıra əcnəbi vətəndaşlar da müxtəlif peşələrdə fəaliyyət göstərir. O nöqteyi-nəzərdən biz öz əmək bazarımız üçün təbii olaraq kadrlarımızı özümüz öz vətəndaşlarımız arasından hazırlamalıyıq.

Mirşahin: Üzr istəyirəm, Sumqayıtda bu boyda neft kimya kompleksi tikilir. Azərbaycan yavaş-yavaş Avropanın ən böyük qaz ixracatçısı ölkələrindən birinə çevrilir. Söhbət baş mühəndisdən getmir, sahə rəisindən getmir. Söhbət adi tokardan, frezerçidən, yiv açandan gedir, neft fəhləsindən gedir. Belə adamları yetişdirmək üçün peşə məktəbləri var idi.

M.Cabbarov: İkinci məsələ odur ki, bizim iqtisadiyyatımızın strukturu şaxələnir və dəyişir. Və bu da öz növbəsində bizim qarşımızda yeni çağırış qoyur. O çağırış da ondan ibarətdir ki, biz artıq ilk peşə təhsilindən əlavə olaraq başqa peşəyə sahib olan insanın digər, ikinci bir peşəyə yönləndirilməsini, onun öyrədilməsini, təhsili prosesinin qurulmasını təmin etməliyik. Bu çox mühüm məsələdir. Peşə təhsili məktəblərinin fəaliyyətində ənənəvi olaraq ən böyük problemlər nə olub? Birinci problem ondan ibarət olub ki, bu sahəyə cəmiyyət tərəfindən kifayət qədər aşağı prestijə malik olan bir istiqamət kimi baxılıbdır. Yəqin ki, bunun səbəblərindən biri odur ki, bizim təhsil sistemimizdə peşə təhsil sisteminin digər təhsil səviyyələri ilə, misal üçün orta ixtisas, kolleclər və yaxud ali təhsillə bağlantısı olmayıbdır və müəyyən mənada bu yolu seçmiş insanın gələcəkdə öz təhsilini davam etdirmək imkanı kifayət qədər məhdud olubdur. Biz təhsil pillələrinin bir-birinə inteqrasiyasını təmin etmək üzərində işi başa çatdırırıq.

Digər mühüm bir məsələ Sovet İttifaqının son illəri və müstəqillik illərinin ilk illəri dövründə obyektiv və subyektiv səbəblərə görə bu sahədəki maddi-texniki bazanın itirilməsidir. Burada subyektiv səbəblər hamıya məlumdur - hərc-mərclik, özbaşınalıq və s. Obyektiv səbəblərdən isə ən mühümü və böyüyü odur ki, bizim qaçqın və köçkün düşmüş soydaşlarımızın yerləşdirilməsi üçün ən çox istifadə edilən sahə məhz təhsil sahəsi olub. O təhsil sahəsinin çərçivəsində də peşə təhsil müəssisələri, onların yataqxanaları, ali təhsil məktəblərinin yataqxanaları, başqa sözlə, kifayət qədər maddi-texniki baza təhsil təyinatından çıxarılaraq başqa məqsədlərə, cəmiyyət, dövlət üçün o zaman daha mühüm olan sahələrə istifadə olunub.

Nəhayət, peşələrə həm müəllimlərin, həm də ixtisasdan və peşədən gəlmiş insanların cəlb olunması vacibdir. Çünki yaxşı qaynaqçını yalnız yaxşı qaynaqçı təlim edə bilər, yaxşı ustanı yalnız yaxşı usta və s. Eyni zamanda, iqtisadiyyatın strukturu dəyişdikdə peşə standartlarının hazırlanması da dəyişir. Yəni, bizə deyilir ki, qaynaqçı məzun olanda bu kimi bacarıqlara malik olmalıdır və ya avtonəqliyyatla işləyən mütəxəssis bu kimi biliklərə malik olmalıdır. Biz standartlarla, sənədlərlə tanış olanda aşkarladıq ki, bir çox peşə standartları tam təzədən hazırlanmalıdır. Yəni konkret misal kimi, biz gördük ki, bu gün heç istifadə etmədiyimiz və yaxud Azərbaycan bazarında ya azlıq təşkil edən, ya da ümumiyyətlə istehsaldan çıxarılan hansısa avtomobillərin ustalarını buraxırıq. Kimin üçün biz onları buraxırıq? Əgər o maşın artıq heç Rusiyada belə buraxılmırsa, bu usta bazara çıxandan sonra həmin biliyini hansı maşınlara tətbiq edəcək? Yəni peşə standartı dəyişməlidir, o bugünkü gün və ya bəlkə də sabah üçün yazılmalı və bilik verməlidir ki, peşə məktəbini bitirən mütəxəssis də asanlıqla iş tapa bilsin, onun bacarığı tələbatda olsun. Yenə də burada həqiqi təhsillə təhsil sənədi arasında müşahidə etdiyimiz fərq fenomenini görürük. Təhsil sahəsinin canlandırılması üçün Təhsil Nazirliyi tərəfindən "Müasir Azərbaycan peşəkarları" layihəsi həyata keçiririk. Bu layihə çərçivəsində biz Azərbaycanın böyük və kiçik işəgötürənləri ilə əlaqələr qurmuşuq, "Azərsu"dan başlayaraq özəl sahibkarlıq assosiasiyalarına qədər. Bunun məqsədi ondan ibarətdir ki, biz olan tələbata uyğun olaraq öz tədris proqramlarımızı dəyişdiririk, o ixtisasları buraxırıq ki, onlara bazarda tələbat var. Peşə standartlarına yenidən baxırıq o şirkətlərlə ki, bizim məzunlara yer verir. Almaniyanın GİZ təşkilatı ilə birlikdə peşə məktəbləri direktorları üçün təlimlər keçirmişik və yeni tədris ilinə yaxın günlərdə onların təyinatları barədə əmrlər imzalanacaq. Seçilmiş peşə təhsili məktəblərində təmir işləri başa çatıb. İstər bizim tərəfimizdən, istər özəl sektor tərəfindən yeni ixtisaslar açılıbdır, onlar üçün orta və qısamüddətli treninqlər keçiririk. Biz müşahidə edirik ki, "Müasir Azərbaycan peşəkarları" layihəsi ilə əhatə olunmuş peşə məktəblərinə şagird axını dəfələrlə artıbdır, onların məzun olandan sonra işə düzəlmə statistikasını diqqətdə saxlayırıq, çox yüksəkdir, peşəsi olan, savadı olan insan iş tapa bilir, iş o adam tapa bilmir ki, onun savadı müasir dövrə uyğun deyil.

Mirşahin - Və get-gedə o fikrə qayıdıram ki, qoy ibtidai və orta təhsil olsun pulsuz, amma ali məktəblərin təhsili hamı üçün pullu olmalıdır. Dəyərləndirməkdən danışırıqsa, insanlar bəlkə dəyərləndirə bilmirlər?

M.Cabbarov: Amma burada sosial ədalət məsələsi var, ona görə ki, təhsil sosial lift funksiyasını oynayır. Bu gün bizdə elə ailələr, elə təbəqə var ki, bu gün onun övladı akademik biliyə malikdir, müvafiq balı yığır, digərlərindən daha çox bal yığıbdır və haqlı olaraq dövlət tərəfindən həmin o təhsil qrantını, hansı ki, biz o təhsili "dövlət sifarişli" adlandırırıq, əldə edibdir. Biz ona el arası "pulsuz təhsil" deyirik, əslində o pulsuz təhsil deyil, o pullu təhsildir, sadəcə olaraq o təhsilin pulunu dövlət ödəyir qrant kimi. Bu sistemin mən təbii olaraq qorunmasının tərəfdarıyam və düşünürəm ki, ən yüksək nəticə göstərənlərə o balı, o qrantı, pulsuz təhsil hüququnu veririk və mən onu birmənalı şəkildə qorunub saxlanmasının tərəfdarıyam, lakin biz bir məsələdə artıq islahata başlamışıq. Bu, tələbə təqaüdləri məsələsidir. Bu gün bizdə necədir. Dövlət sifarişi ilə, yəni pulsuz təhsil alan 4 il ərzində pulsuz oxumaqla yanaşı həm də dövlətdən təqaüd alır. Pullu, yəni ödənişli təhsil alan isə ala bilmir. Biz bu sistemi rəqabət mühiti üçün ədalətsiz bir sistem hesab edirik. Onların hər ikisi eyni vəziyyətdə olmalıdır və təqaüd tələbənin akademik göstəricilərindən asılı olaraq ödənilməlidir. Odur ki, dediyimiz kimi, biz buna dövlət tərəfindən verilən 2 ayrı-ayrı təhsil haqqı qrantı kimi baxırıq - bir dəfə dövlət qrant kimi təhsil haqqını ödəyir, ikinci dəfə dövlət deyir ki, mən bu sayda tələbəyə təqaüd ödəyəcəm. Amma məzunlar ali təhsilə qəbul olmaq üçün necə rəqabət aparıblar, bu təqaüd üçün də rəqabət aparmalıdırlar. Və ən uğurluya, ən bilikliyə mən dövlət tərəfindən dövlət təqaüdünü ödəyəcəyəm. Bu, tələbələr arasında rəqabət mühiti yaradar, onların istər-istəməz nailiyyətlərinin artmasına xidmət edər. İkinci məsələ və bu da düşünürəm ki, çox mühümdür. Bugünkü sistemdə biz hamımız tələbə olmuşuq və biz hamımız onun şahidi olmuşuq ki, "mən tapşırılmışam, siz tapşırılmamısınız" kimi amillər var, tapşırılmayan üçün o qədər də fərq eləmir ona "5" yazılacaq qiymət, "4" yazılacaq.

Mirşahin: Məni öz qiymətim maraqlandırır və alacağım təqaüd...

M.Cabbarov: Sizi öz qiymətiniz maraqlandırır, mənim qiymətim sizi maraqlandırmır. Və bildiyiniz təqdirdə ki, mən haqsız olaraq bu qiyməti alıram, əslində, bu sizin maraqlarınıza toxunmur. Amma bizim yeni təklif etdiyimiz yanaşmada bu birbaşa olaraq sizin marağınıza toxunacaq. Çünki əgər mən ədalətsiz şəkildə tapşırılmışamsa, mənə ədalətsiz "5" qiyməti yazılıbsa, bu o deməkdir ki, təqaüdü ədalətsiz şəkildə mən alacam, siz almayacaqsınız.

Mirşahin: Mən nə edəcəm? Aclıq elan eləyəcəm...

M.Cabbarov: Yox, bu, müəyyən mənada ictimai nəzarət formasının, sivil cəmiyyətdə qəbul olunmuş balanslar sisteminin tətbiqinin bir alətidir. Sizin vətəndaş kimi, yenə deyirəm, seçiminiz var. Siz vətəndaş olaraq yenə də keçmiş sistemdə olduğu kimi heç nə etməyə bilərsiniz, amma onda ən azı özünüz özünüzə sual verməlisiniz ki, siz nədən şikayətlənirsiniz? Yəni, siz şikayət etməyə belə çəkinirsinizsə və etmək istəmirsinizsə - qəbul olunmayıb, bu yaxşı deyil və sair - bu zaman siz kimdən şikayətlənirsiniz, sistemdənmi şikayətlənirsiniz və sair. Sizin başqa çıxış yollarınız da var, o da ondan ibarətdir ki, təhsil sistemində bir fərq olmalıdır - o da bilik səviyyəsi. Bunu qəbul edən cəmiyyətlər sosial-iqtisadi firavanlığa daha asan nail ola bilirlər. Bunu qəbul etməyən cəmiyyətlər sosial-iqtisadi firavanlığın əldə edilməsində çətinliklər çəkir.

Mirşahin: Mikayıl müəllim, mən sizi kifayət qədər uzun müddətdir tanıyıram. İqtisadi İnkişaf Nazirliyində işlədiyiniz dövrdən də, İçərişəhərdə meriyanın rəhbərliyində olduğunuz dövrdən də. Bilirəm ki, sizin fəaliyyət zonanızda baş verən hadisələr çox çevik bir şəkildə bizə gəlib toxunurdu. Yəni biz nəticələri dərhal hiss edirdik. Təhsil Nazirliyində fəaliyyətinizin nəticələrini dərhal hiss etməyimizdən danışa bilmirəm, çünki dərhal hiss etmirəm. Ona görə, soruşmaq istəyirəm: məqsədiniz nədir və bu məqsədə siz niyə belə təkamül yolu ilə gedirsiz? Bəlkə, hansısa inqilabi addımlar atmaq lazım idi?

M.Cabbarov: Dövlət başçımızın verdiyi tapşırığa və onun həyata keçirdiyi siyasətə uyğun olaraq mən ali məqsədimi aşağıdakı kimi formalaşdıra bilərəm:

Ali məqsədim ondan ibarətdir ki, bizim təhsil sistemimiz Azərbaycanın elə məzunlarını və vətəndaşlarını formalaşdırsın ki, onlar dayanıqlı şəkildə bizim ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafını və firavanlıgını təmin edə bilən insan kapitalı olsun, qlobal iqtisadiyyatda rəqabət apara bilən dövlətin və o rəqabətdə uğur qazana bilən dövlətə sadiq vətəndaşlar və yüksək keyfiyyətli peşəkarlar olsun. Uğurlu və qlobal iqtisadiyyatda rəqabətli məzun olmaq nə deməkdir, bugünkü dünyada, 21-ci əsrdə və 2000-ci ildə yox, 1980-ci ildə yox, bəlkə 2025-ci ildə, bəlkə 2020-ci ildə, bəlkə 2035-ci ildə bu nə tələb edir. Və tamamilə aydındır ki, bu, bir sıra o yanaşmaları və o bilik-bacarıqları tələb edir ki, hansını ki, biz istədiyimiz qədər və yaxud istədiyimiz keyfiyyətdə təhsil sistemimizdə ya verməmişik, ya da verə bilməmişik. Bunları mən sıralayası olsam, biri xarici dildir. Azərbaycan böyük dövlətlər arasında yerləşən bir ölkədir. Bizim sosial-iqtisadi münasibətlərimiz, bizim iqtisadi strukturumuz, bizim inkişafımız müəyyən mənada dünyada elmi nailiyyətlərdən vaxtında məlumatlı olmağımızdan, bunu öz iqtisadiyyatımıza öz faydamız üçün tətbiq edə bilməyimizdən, bunun üçün isə bizim vətəndaşlarımızın, bizim məzunumuzun xarici dilləri bilməsindən birbaşa olaraq bağlıdır. Bu bir alətdir. Bu, həm əmək bazarına çıxmaq üçün alətdir, bu, həm işçi əlaqə qurmaq üçün bir alətdir, bu, turizm üçün bir alətdir, bu, iqtisadiyyat üçün bir alətdir, bu elmi nailiyyət üçün bir alətdir və sair. İkincisi nədir? İkincisi, çeviklikdir. Çeviklik nə deməkdir? Mirşahin müəllim, 2040-cı ildə mövcud olacaq peşələrin 60 faizi bu gün məlum deyil. Yəni bu gün anadan olan uşaq əmək bazarına çıxanda, təxminən 20-25 yaşında olanda onun hansı peşə sahibi olacağı naməlumdur. Biz tanıdığımız peşə olmaya bilər bu - texnologiyaların inkişafına görə, cəmiyyətin dəyişdiyinə görə. Ona görə sual olunur ki, təhsil sistemi nə verməlidir? Nə verməliyik ki, o məzun rəqabətli olsun və ölkəyə töhfə verə bilsin? Çeviklik... yəni o bilik və bacarıqları tətbiq edə bilmək və sair. Necə bu bağlıdır sizin verdiyiniz suallara? Radikal addımlarmı olmalıdır? Təkamül yolumu olmalıdır? Çünki, mən qeyd etdiyim kimi təhsildə o nəticənin formalaşması üçün, o məktəbin formalaşması üçün biz qəbul etdiyimiz qərarlar tək bu günün gündəliyinə xidmət edən qərar olmamalıdır. O həmçinin formalaşan nəslin istədiyimiz məhsul kimi yetişdirilməsinə xidmət edən qərar olmalıdır. Və səmimi olaraq mən düşünmürəm ki, biz aşağı sürətlə getmişik. Mən hesab edirəm ki, birincisi, sürət keyfiyyət amilinə söykənir. Yəni sənin istənilən prosesdə və istənilən işdə sürətin nə qədər yüksəkdirsə, sənin keyfiyyətin azalması riskin də o qədər yüksəkdir. Bu bir amildir və mən hesab edirəm ki, burada ilk növbədə biz verilən qərarların keyfiyyətini təmin etməliyik. Çünki biz qərarı səhv verdiyimiz təqdirdə onun nəticəsini yalnız müəyyən dövrdən sonra görəcəyik. Və yalnız müəyyən dövrdə görəndən sonra biz gərək qayıdaq birinci olduğumuz yerə və oradan təzədən başlayaq. Ona görə qərarların keyfiyyəti ilə qərarların sürəti arasında seçim olanda mən məcburam keyfiyyətə önəm verim. İkincisi, mən hesab edirəm ki, biz bir sıra qərarlar qəbul etmişik, hələ ki, bizim ictimaiyyət, o cümlədən media o qərarın mahiyyətini tam görmür.

Mirşahin: Hansı qərarlar, eşidə bilərikmi?

M.Cabbarov: Məsələn, biz artıq iki il bundan öncə dövlət vəsaitinə, dövlət sifarişinə ali təhsildə bir çox universitetlərin çıxışını bağlamışıq. Yəni biz təhlil etmişik və görmüşük ki, bu universitetlərdə təhsilin keyfiyyəti o qədər aşağı səviyyədədir ki, və o qədər müasir dünyanın ali təhsil səviyyəsinə uyğun deyil ki, bizim məhdud dövlət vəsaitimizi o universitetlərə xərcləməyimiz düzgün deyil. Biz dövlət sifarişini o universistetlərə vermirik. Bu inqilabi qərardır. Nəyə görə inqilabidir? Çünki faktiki olaraq biz bəyan etmişik ki, - bu sözü demədən "bu daha çox keyfiyyətli universitetdir, bu isə daha az keyfiyyətli universitetdir", - öz vəsaitimizi, dövlətin vəsaitini biz daha az keyfiyyətli universitetlərə xərcləmək istəmirik.

Mirşahin: Və bu keyfiyyətsiz universitetlərin adlarını elan etmisiniz ki, hansılardır?

M.Cabbarov: Bəllidir, yəni onlar hamısı bəllidir, harada dövlət sifarişi var, harada dövlət sifarişi yoxdur, amma keyfiyyətsiz universitet dedikdə, bu, daha az keyfiyyətsizdir, keyfiyyətli ilə müqayisədə anlaşıla bilər. Biz demirik ki, bu universitet deyil. Elə universitet var ki, biz onu bağlamışıq.

Mirşahin: Və baxmayaraq ki, bizim o heç bir universitetimiz dünyanın 500 aparıcı universiteti siyahısında deyil.

M.Cabbarov: Siz haqlısınız, biz "500"də yoxuq, amma deyək ki, Azərbaycanın, səhv etmirəmsə, 3 universiteti "700"lər sırasında gedir. Biz bununla qane ola bilərikmi? Yox, təbii olaraq gələcəyə baxdıqda, Mirşahin müəllim, biz qane ola bilmərik 700, 740-cı yerlə və sair. Biz çox istəyirik ki, bizim universitetlər dünyanın 100 universiteti sırasına daxil olsun və sair. Amma burada, yenə də deyirəm, obyektiv səbəblər də var. Bunları burada indi sadalamaq vaxt aparar, amma bu universitetlərin tarixindən başlayaraq, onların idarəetmə strukturunun keyfiyyətindən başlayaraq, onların maliyyələşməsindən başlayaraq, onların maddi-texniki bazasından, onlarda fəaliyyət göstərən müəllimlərin Nobel mükafatçıları olmasından başlayaraq biz məsələyə real yanaşmalıyıq və real məqsəd qoymalıyıq. Və özümüzə qərar verməliyik ki, bizim üçün nə daha mühümdür? Bizim 1 universitetimiz, misal üçün, dünyanın 100 ən yaxşı universiteti sırasına daxil olsun, yoxsa bizim universitetlərimizin əksəriyyəti daha yüksək keyfiyyətli məzun buraxsın. Bu bəlkə də ictimai müzakirə tələb edən bir məsələdir. Biz bu gün həmin, bir az öncə danışdığımız minimal balın qaldırılması və bundan sonra bu prosesin davam etdirilməsi siyasətini davam etdirəcəyik. Düzdür, bunun başqa fəsadları da var. Biz müşahidə edirik ki, Azərbaycanda o minimal tələbə uyğun olmayan gənc gedir qonşu dövlətin birində, fərq eləmir Gürcüstanda, Ukraynada, Rusiyada, yaxud heç qonşu olmayan dövlətdə ali təhsil müəssisəsinə qəbul olur, ali təhsilli mütəxəssis olur və 4 ildən sonra bizim əmək bazarımıza qayıdıb deyir ki, baxın, mən də şərti olaraq mühəndisəm, yaxud mən də həkiməm. Halbuki, biz başa düşürük və biz görürük ki, bu uşağın, bu məzunun ilkin balı ali təhsil səviyyəsindən xeyli aşağı səviyyədə idi. Qloballaşan dünyada universitet öz ölkəsinin vətəndaşının qəbulu üçün bir qayda tətbiq edir, plankanı saxlayır, başqa dövlətdən gələn vətəndaş üçün o plankanı aşağı salır. Yəni biz bu gün qadağan edə bilmərik öz vətəndaşlarımıza ki, onlar xaricdə təhsil almasınlar, hansısa dövlətin regional universitetinə getməsinlər. Amma bizim hüququmuz var və biz tənzimləyə bilərik ki, onlar əmək fəaliyyətinə başlamaq üçün minimal peşəkar tələblərə cavab versinlər.

Mirşahin: Bilirsiz mən niyə dedim ki, təkamül yolu ilə gedirik biz? Ona görə ki, indi ANS özü media akademiyası açıb və bu media akademiyası ANS-in əsas kadr yığmasıdır. Yəni 99.9 işçilərimizi götürürük məhz bizim media akademiyasını bitirənlərdən. Və bu media akademiyasını bitirənlərin də yəni bizim kurslarımıza daxil olanların hamısının da ilkin şərtləri var. Yəni ən azı ali təhsilli olmalıdır, ingilis dilini bilməlisən, hətta yaxşı olar ki, 2 ali təhsilin olsun. Və indi onların içərisində bəlkə mən bir az bayaq şişirtdim dedim ki, nəticələri hiss etmirik, nəticələr hiss olunur, mən burda qeydlər etmişəm. Məsələn, son 3 ildə xüsusilə onları dinləyərkən, onlarla müsahibələr apararkən irəliləyişlər hiss edirik. Dillər sahəsində demək olar ki, get-gedə xarici dil biliklərinin səviyyəsi artır, ümumi dünyagörüşü genişlənir, coğrafiyanı bilirlər, məsələn, bilirlər ki, Lənkəran cənubdadır, yoxsa şimalda və ən azı bunu bilirlər ki, Dostoyevski Nekrasovu bəstələməyib və yaxud Pele kofe deyil. Bunları bilirlər. Sadəcə olaraq mən bilirsiz niyə belə bir az pessimist suallar verirəm? Çünki vaxt. Bayaq dediz ki, 2040-ci ildə bir sıra peşələr var ki, 60 faizini biz bilmirik. Və mənim üçün ümumiyyətlə 2040-ci il bəlkə də bir insan olaraq maraqlı deyil. Sadəcə insanlar real nəticəni gözləyirlər.

M.Cabbarov: Bizim olub-olmamağımız həmin vaxtda o qədər əhəmiyyətli deyil. Əhəmiyyətli olan odur ki, mənim aləmimdə, mənim inandığımda, misal üçün götürsək, 2040-cı ildə Azərbaycan bugünkü Azərbaycandan da daha güclü və qüdrətli olsun.

Siz sual versəydiniz ki, bizim bugünkü real nəticələrimiz nədir, mən bu suala cavab verə bilərəm. Deyək ki, bizim son 3 ildə 9-cu sinifdə hər iki fəndən müsbət nəticə alan şagirdlərimizin sayı 14% artıbdır. Mən hesab edirəm ki, istənilən hesablamada, istənilən müqayisədə bu çox yüksək bir göstəricidir. Yəni 3 ildə 9-cu sinifdə müsbət qiymət alan şagirdlərin sayı 3 ilə 14% artıbdır. Yəni nəzərə alsaq ki, təhsil prosesi və təhsil sistemi dəfələrlə və sıçrayışlarla inkişaf edən sistem deyil, "vektorlarla" inkişaf edən sistemdir, bu, çox yüksək göstəricidir. Və yaxud bu günlərdə böyük müzakirələr gedir ki, məzunların bu il göstərdiyi nəticələr qəbul imtahanlarında keçən illərlə müqayisədə daha yüksəkdir, olimpiadalar barədə mən sizə dedim. Bunlar hamısı nailiyyətdir. Amma bunlar taktiki nailiyyətlərdir. Düşünürəm ki, biz istənilən siyasətin, təhsil siyasətinin kökündə məqsədimizi bilməliyik və məhz ondan sonra strateji məqsədimizi və ondan sonra həmin o məqsədə aparan addımlarımızı həyata keçirməliyik və həqiqətən o övladların hər biri o strateji məqsədə bizi aparan bir zəncirin bir halqasıdır və bir vətəndaşdır, bir insandır və mən bunu bu şəkildə qəbul edirəm. Amma mən çalışıram sizə də, tamaşaçılara da o mesajı çatdırım ki, biz ya populist, yəni 1 il, 2 il, bu gün populyar olan qərarları qəbul etməliyik və ya bizi düzgün yola aparan məsuliyyətli qərar qəbul etməliyik. Elə hallar olur ki, bu iki qərar eyni effekt verir və üst-üstə düşür. Yəni sizin qəbul etdiyiniz, misal üçün: Rüşvətxor direktorun və yaxud təhsil hissə rəhbərinin işdən azad edilməsi, yaxud baş verən ədalətsizliyin aradan qaldırılması təbii olaraq sizin həm taktiki, həm də strateji maraqlarınıza cavab verən bir misaldır. Amma yenə də burada mənə belə gəlir ki, təhsil sahəsində gedən müzakirələrdə bir çox hallarda biz səthi yanaşmanı görürük, nəinki dərin təhlilləri. Misal üçün, cəmiyyətdə geniş qəbul olunmuş "700 bal 5-ə bərabərdir" mövzusu. Bir aksioma kimi hamı bundan başlayır ki, 700 bal beşdir. Bunu hamımız bilirik. Deməli, 350 bal 2,5-dir. Həqiqət ondan ibarətdir ki, bu tamamilə belə deyil. Bizim hər il minlərlə şagirdlərimiz yalnız 5 alır, onların başqa qiymətləri yoxdur. Buraxılış imtahanlarında da 5 alırlar. Halbuki, 700 bal toplayan şagirdlərimiz bir əldəki barmaq sayı qədərdir, yəni bir neçə nəfərdir. Əslində bu sistem tamamilə fərqli qiymətləndirmə sistemidir. Biz sualı elə qoya bilərik ki, ali təhsildə oxumaq üçün zəruri bilik səviyyəsi, yaxud zəruri bal nədir? O sualı cavablandırmaq daha asandır. Misal üçün, siz o sualı versəniz mən deyəcəm ki, bu ilin imtahanının çətinliyini əsas götürsək, o zaman biz istəyərdik ki, bu ilin balları təxminən 250-300 arasında olsun. Amma biz 150 baldan 250-ə, 300-ə dərhal keçid etsək, onun başqa fəsadları olacaq. Universitetlərdə işsiz qalan müəllimlər, bağlanılan kafedralar, kifayət qədər sayda yetərli olmayan və peşə təhsilinə və yaxud orta ixtisasa gedə bilməyən və yaxud getmək istəməyən vətəndaşlar. Ona görə biz bunu bir ilə etmirik, Mirşahin müəllim, siz dediyiniz kimi universiteti bağlamırıq və ona 5 illik moratorium elan etmirik. Biz onu 150-dən 200-ə qaldırırıq və növbəti il deyəcəyik ki, gəlin 200-dən 220-yə qaldıraq o şərtlə ki, imtahanın çətinliyi bu səviyyədə qalsın. 220-dən 250-yə gedək, 250-dən 300 gedək. Bu il elə fakültələr, elə ixtisaslar var ki, biz orada 300 bal yazmışıq. 6 ixtisas üzrə biz yazmışıq ki, 300 baldan aşağı olmasın. Mühəndis sabah körpü və yaxud bina tikəcək. Mənə fizikanı, yaxud riyaziyyatı minimal səviyyədə bilməyən şagird birinci kursda tələbə kimi lazım deyil. Mən ona 4 ilə yox, 14 ilə də yenidən orta məktəbin riyaziyyatını ali təhsildə keçməməliyəm. Ona görə biz o qərarların verilməsində, qərarların icrasının sürətində və mövcud vəziyyətdən istədiyimiz vəziyyətə keçiddə biz "hansı dəyəri ödəməyə hazırıq" sualını verməliyik.

Mirşahin: Orta təhsilin 12 illiyə keçidi cəmiyyətdə müəyyən qədər müzakirə olunan mövzudur. Elə mən bura gələndə, məsələn, bizim işçilərimizdən birinin çox ürəklə, həvəslə və eyni zamanda həyəcanla verdiyi sualdır. Nə verəcək bu 12 illik təhsil bizə? Dala salacaq bizi, yoxsa qabağa salacaq bizi? Nə ilə bağlıdır?

M.Cabbarov: Dünyada 26 ölkə qalıb ki, orada ümumtəhsil müddəti 11 il və yaxud 11 ildən azdır. Dünyanın bütün digər ölkələrində təhsil müddəti 12 ildən çoxdur. Bu sadəcə olaraq bir faktdır. Səbəb nədir və nəyə görə bu artım son 15-20 ildə başlayıb. Bizdə 10 illik ümumtəhsil olubdur. Sizdə də 10 il olubdur. Sonra onu elədilər 11 il və s. Bunun müxtəlif səbəbləri var. Əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, dünya ildən-ilə daha rəqabətli olur və s. Siz media akademiyasından kiçik bir misal gətirdiniz. Və bu da bir həqiqətdir. Biz bu gün tam rahatlıqla deyə bilərik ki, indiki məktəb məzunu, orta məktəb məzunu dünyada, Azərbaycanda yox, bir az kənara çıxaq, 20 il bundan öncəki orta məktəb məzunundan daha çox bilir, daha yaxşı öz biliklərini tətbiq edə bilir, daha çox xarici dil bilir, daha çox informatika-kompüter biliklərinə və s. malikdir, daha çox funksional fəaliyyət üçün hazır olan bir məzundur. Növbəti statistika. Bəşəriyyətin yaranmasından 1960-cı ilə qədər yaradılan bütün məlumatın həcmi bu gün hər iki gündən bir yaradılır. Bir daha, Mirşahin müəllim, bu statistikadır, biz buna internetdə, google-da və s. baxa bilərik. Yəni biz daha yüksək sürətli, daha elm tutumlu, daha məlumat yönümlü bir erada yaşayırıq. Və biz cəmiyyət kimi və dövlət kimi buna üstünlük verməliyik. Bir seçim etməliyik - biz inkişaf etmək istəyirik, yoxsa biz istəyirik ki, bizə heç kim toxunmasın və bizim 3 ay yarım yay tətilimiz olsun, 11 illik proqram olsun və s. Burada mühüm bir məsələ də ondan ibarətdir ki, bizim ölkədə 11 illik təhsil və bu təhsil müddəti üçün mövcud olan standartlar, standart nədir - məzunun malik olmalı bilik və bacarıqlar, misal üçün 13 illik orta təhsili olan Hollandiyanın, Finlandiyanın standartlarından nəinki aşağı deyil, əksinə yüksəkdir. Yəni biz istəyirik ki, bizim övladlarımız 11 il və ildə 32 həftə oxuyaraq eyni standartlara, eyni bilik və bacarıqlara malik olsun, hansına ki, Hollandiyada ildə 40 həftə, 41 həftə və 13 il oxuyan uşaq yiyələnir. İndi mən də ona görə sual verirəm. Sizin fikrinizcə, biz təhsil ilini uzatmaqla və təhsilin müddətini artırmaqla şagirdlərimizin işini asanlaşdırırıq, yoxsa çətinləşdiririk? Mənim fikrimcə, bu asanlaşır. Nəzərə alın ki, bu, dövlətə əlavə vəsait hesabına başa gəlir. Çünki bunun üçün bizim əlavə müəllimlərimiz olmalıdır, əlavə siniflərimiz yaranmalıdır. İstənilən Avropa ölkəsində və yaxud da inkişaf etmiş Asiya ölkəsində dövlət tərəfindən verilən pulsuz təhsilin müddətinin artırılması hökumət tərəfindən verilə bilən ən populyar qərarlardan biri olar və birmənalı şəkildə seçicilər tərəfindən dəstəklənər. Uğurlu övlad, uğurlu təhsilli övlad həyatda uğur qazana bilən bir vətəndaşdır, bir şəxsdir. Bunu bizim dövlət verməyə hazırdır. Və bu nöqteyi-nəzərdən bunun, mənim fikrimcə, düzgün qəbul olunması və düzgün ötürülməsi də mühümdür.

Mirşahin: Uğurlu təhsil, uğurlu övlad, dolayısı ilə uğurlu gələcəkdir, sonda uğur dövlətindir. Dövlət öz hesabına xaricdə müəyyən tələbələr də oxudur. Onların bir çoxu qayıtmır. Bu sirr deyil.

M.Cabbarov: Bəziləri.

Mirşahin: Bir çoxu. Bir çoxu və yox, bəziləri. Mən elə əvvəl hazırlaşırdım soruşum ki, çoxu qayıtmır, sonra fikirləşdim, deyim ki, bir az ədalətsizlik olur, ona görə bir əlavə elədim. Onların qayıtmaması, yəni, əvvəlcə dövlət onları göndərəndə bu riski nəzərə alırmı?

M.Cabbarov: Tələbələrin bəziləri qayıtmır. Qayıtmır nə deməkdir. Qayıtmır o demək deyil ki, onlar siyasi sığınacaq istəyir və orada qalır. Bizdə belə hal yoxdur. Yəni onlar uğurlu iş təklifi alır. Biz tələbələrimizi yüksək təhsil sisteminə malik olan ölkələrə göndəririk. Azərbaycan vətəndaşının, Azərbaycan tələbəsinin, şərti olaraq, Almaniyada, İngiltərədə, Türkiyədə, Amerika Birləşmiş Ştatlarında rəqabətli əmək bazarında uğur əldə etməsi və deyək ki, iş yeri qazanması bu öz-özlüyündə bəlkə də o qədər pis hal deyil. Bizim əsas məqsədimiz ondan ibarətdir ki, biz o kadrları yetişdirək, onlar gəlib ölkənin inkişafına töhfə versin, ya dövlət vəzifəsində, ya özəl sektorda bizim iqtisadiyyata qatılsın, inkişafımızı sürətləndirsin və təmin etsin. Ona görə də bizim burada addımlarımız atılır və hesab edirəm ki, uğurlu addımlarımızı atırıq, biz bu məzunların iş yeri ilə təminatı mövzusunu prioritetlərdən biri kimi seçmişik. Bu ildən başlayaraq biz Dövlət Proqramı çərçivəsində əmək təcrübələri tətbiq edirik. Azərbaycanda özəl və dövlət şirkətlərində artıq onlar öncədən öz işəgötürənlərini tanıyır. Seçimdə biz buna üstünlük veririk, çünki öncədən seçim olanda, həmin o kadrın "Azərbaycanda sonra harada çalışacaq" sualı verilmir. Bizim komissiyalar seçimdə baxır kı, bu adamın iş yeri var, yoxsa yoxdur. Biz magistrlərə və PHD-lərə daha çox üstünlük veririk, yəni artıq formalaşmış iş yeri olan, öz sahəsində uğur qazanan və müəyyən mənada təkmilləşməyə getmək istəyən insana. Biz əvvəl daha çox bakalavr oxumağa göndərirdik. Bugünkü vəziyyət bundan ibarətdir ki, oxumağa göndərdiklərimizin böyük hissəsi qayıdır. Onların təxminən 40 faizi dövlət qurumlarında işləyir. Elə Təhsil Nazirliyində kifayət qədəri işləyir.

Mirşahin: Yəni qalanlara hansısa bir formada nəzarət varmı ki, tutaq ki, adam gəlməyib, Londonda qalıb və ondan istifadə edilirmi?

M.Cabbarov: Onlarla əlaqə var. Onlar itirilmiş kadrlar deyil. Onlar, bəziləri bu gün, bəziləri də gələcəkdə, mən inanıram ki, Azərbaycana yenə də töhfəsini verən kadrlar olacaqlar - iş yerləri yaratmaqla, uğur əldə etməklə. Mənə belə gəlir ki, biz bu məsələyə bir az geniş baxmalıyıq. İstənilən azərbaycanlının, Azərbaycan vətəndaşının beynəlxalq şirkətin idarə heyətində olması, beynəlxalq təşkilatın katibliyində çalışması, vəzifə qazanması mənə belə gəlir ki, bizim ümummilli maraqlara prinsip etibarilə xidmət edə bilən bir məsələdir. Sadəcə olaraq bizim onu düzgün şəkildə istifadə etməyimiz imkanından da asılıdır.

Mirşahin: Təhsil naziri olaraq, Mikayıl Cabbarov ölkənin bütün təhsil ərazisinə - onun hansı faizinə nəzarət edir? Yəni ki, bütün ölkənin təhsil sisteminə təhsil nəzarətinə - ən ucqara qədər Təhsil Nazirliyimizin nəzarət çubuğu gedib çatırmı?

M.Cabbarov: Bakı Şəhəri üzrə Təhsil İdarəsi və Bakı şəhərində yerləşən məktəblər, əlavə olaraq nazirliyin birbaşa tabeliyində olan az sayda məktəblər Təhsil Nazirliyinin birbaşa tabeliyində fəaliyyət göstərirlər. O ki, qaldı respublikanın digər ərazisində, orada ikili tabeçilikdir, rayon təhsil şöbələri fəaliyyət göstərir. Rayon təhsil şöbələri yerli icra hakimiyyətlərinin və Təhsil Nazirliyinin ikili tabeliyində fəaliyyət göstərir. Bu o deməkdir ki, rayon təhsil şöbələrinin və dolayısı ilə rayonların ərazisində yerləşən məktəblərin tədris, təlim, metodik prosesinə nəzarəti Təhsil Nazirliyi həyata keçirir, digər səlahiyyətləri yerli icra hakimiyyətləri həyata keçirir, biz birgə çalışırıq.

Mirşahin: Uzun illər Azərbaycanda təhsil tənəzzül edən bir sahə kimi təqdim olunub. Bu sirr deyil. Nəzərə alsaq ki, SSRİ-nin dağılmasından sonra bütöv bir dövr oldu ki, orta məktəbdlərdə oxuyan uşaqlar, gənclər və yeniyetmələr hamısı meydanlarda idi, bütöv bir nəsli biz itirdik demək olar ki. Bu adamlar ali məktəbə necə girdilər, necə bitirdilər, onlar necə mütəxəssis oldular, sadəcə olaraq biz onların sonrakı fəaliyyətini bizim başımıza gələn fəsadlarda gördük. Bu gün təhsil naziri Mikayıl Cabbarov əlini ürəyinin üstünə qoyub deyə bilərmi ki, nəhayət, Azərbaycan təhsilində bu tənəzzül periodu bitdi və Azərbaycan təhsili artıq stabil inkişaf yoluna qədəm qoydu. Bax belə bir qənaət.

M.Cabbarov: Azərbaycan təhsili müsbət inkişaf vektorundadır. Bizim mübahisələrimiz yalnız bir mövzu barədə ola bilər - biz istədiyimiz kimi sürətlə inkişaf edirikmi? Yoxsa bundan daha tez mümkündür? İrəliləmək və bundan tez irəliləməyin dəyəri nədir - maddi dəyəri, sosial dəyəri, bəlkə də siyasi dəyəri. Yəni məsələ budur. Azərbaycan təhsili irəliləyirmi və inkişaf edirmi? Bəli, birmənalı şəkildə və bizim bütün göstəricilər bunu təsdiq edir, bunu sübut edir.

Mirşahin: Təfəkkürmü dəyişdi? Təfəkkür dəyişdi, əti sənin, sümüyü mənim deyil.

M.Cabbarov: Təfəkkürün dəyişməsi böyük sürətlə gedir. Və elə hallar, elə vəziyyətlər var ki, biz orada ona nail olmuşuq və dominant təfəkkür, belə demək olarsa, bu günün və sabahın təfəkkürüdür. Elə sahələr var ki, orada biz yenə dünənki "öyrətmək" fəlsəfəsi ilə yaşayırıq. Mən bunu hər zaman "öyrənmək və öyrətmək" dilemması adlandırıram. Biz "öyrətmək" fəlsəfəsi və mədəniyyətindən gələn bir cəmiyyətik. Bunun bir çox səbəbləri var. Yəqin ki, əsas səbəb Sovet İttifaqında olan siyasi quruluş idi. Bizə öyrətməli idilər, bizə o biliyi verməli idilər. Dövlət onu verməli idi ki, biz onu götürək. Lakin bu gün biz öyrənmək dünyasında yaşayırıq, öyrənmək cəmiyyətində yaşayırıq. Və bilik oradadır. Dövlət onu sənin üçün əlçatan edir. Amma sən onu götürməlisən. Qəyyumçuluq psixologiyasından, belə demək olarsa, sahibkarlıq, iddiaçılıq, sözün yaxşı mənasında inkişaf yönümlüyə getməlisən və onu götürməlisən. Ana məsələ budur. Siz dediyiniz misalın ki, bəli, əti sənin, sümüyü mənim, əslində olaraq biz bunu hətta, yüksək təhsilə malik valideynlərdən də eşidirik. Biz bu gün belə qəbul edirik ki, biz övladlarımızı təhvil veririk dövlətə. Dövlət də 11, yaxud fərq eləmir, 12 ildən sonra formalaşmış bir məzun verəcək və biz hamımız eyni olacayıq, bir-birimizə oxşar, amma həqiqət ondan ibarətdir ki, güc fərqlilikdədir. Təhsil sistemi fərdi insanın, fərdi şagirdin ehtiyaclarını və bacarıqlarını nəzərə alaraq onu buraxa bilsə, bu təbii olaraq, uğurlu təhsil sisteminin göstəricisidir.

Mirşahin: Təşəkkür edirəm, Mikayıl müəllim, çox sağ olun. Həm cəmiyyətimizə, həm jurnalistlərimizə geniş və kifayət qədər zəngin material verdiniz. Elə bilirəm ki, bu müsahibəni araşdıracaqlar və bəzi-bəzi postulatlarını uzun müddət müzakirə edəcəklər. Salamat olun, sağ olun.

M.Cabbarov: Çox sağ olun. Təşəkkür edirəm.

Azərbaycan müəllimi.- 2015.- 15 avqust.- S.2-3.