Məktəblərə analitiklər lazımdır

Uşaqlarda XXI əsrin vərdişlərinin inkişaf etdirilməsi təcrübəsindən

Yalnız son vaxtlarda qeyri-akademik bacarıqlar - tənqidi düşüncə, komandada işləmək vərdişləri, müştərək iş, kompüter savadlılığı barədə ciddi surətdə danışmağa başlayıblar. Standartlaşdırılmış testlərin məktəblərə axını davam edərkən bütün ölkələrdən olan ekspertlər rəqəmsal dünyada yaşam üçün zəruri olan məktəbli vərdişlərini necə inkişaf etdirmək haqqında düşünürlər. Avstraliyanın Melburn Universitetinin professoru, “ATS21S” tədqiqat layihəsinin qurucusu və Təhsili Qiymətləndirmə Tədqiqatları Mərkəzinin direktoru Patrik Griffinin sözlərinə görə, məktəbli vərdişlərini necə inkişaf etdirmək məsələsi bu gün çox ciddi məsələ kimi aktualdır. Onun bu məqaləsinin müəllimlərimiz üçün də maraqlı ola biləcəyini düşünürük.

Gələcəkdə bizə lazım olacaq bacarıqlar barədə çox danışırlar. Tədqiqatçılar bu vərdişlər nə olan şeydir, onlar nə qədərdir və birmənalı olaraq necə adlandırılır məsələsində, nəhayət, razılığa gələ biliblərmi?

Hər bir ölkədə vərdişlər dəsti fərqlənir, lakin onların XXI əsrdə bizim üçün zəruri olacaq vərdişlərlə - rəqəmsal mühitdə tənqidi düşünmə, ünsiyyət bacarıqları və komanda halında işləmək, yaradıcı yanaşma, bacarıq, davranışla əlaqəsi var. Sinqapur təhsil sistemi məhz bunu tələb edir. Oxşar tədqiqatlar Avropa, Böyük Britaniya, Avstraliya, Cənubi Amerikanın ispandilli ölkələrində aparılır.

Səbəblərdən biri iqtisadiyyatdır. Böyük şirkətlər biliklər iqtisadiyyatına əsaslanan müasir dünyada işləməyə və yaşamağa hazır olmayan universitet məzunlarından narazıdırlar.

1995-ci ildə mən “Məktəb nailiyyətlərinin monitorinqi” (Monitoring School Achievements) adlı bir kitab yazdım. Bu kitabda sənaye iqtisadiyyatından postsənaye iqtisadiyyatına keçidi təhlil etməklə məktəbin inkişafının gələcəyini proqnozlaşdırmağa çalışdım. Sənaye əsrində hakimiyyət əmək məhsullarına nəzarət edirdi. Karl Marks isə sənaye cəmiyyətində ən böyük dəyərlərin əsl daşıyıcıları olan muzdlu fəhlələri öz maraqlarını qorumağa, necə müdafiə etməyi öyrənməyə çağırırdı. Müasir informasiya cəmiyyətində isə Marks kimi insanların yerində müəllimlər durur. Məsələn, bizim əlimizdədir ki, insanlar KİV -ə bütün məlumatlar üzərində nəzarət etməyə imkan verməsinlər və tənqidi təfəkkür vərdişlərinə malik olsunlar. İnsanın iş yerini necə dəyişdiyini izləmək olar, əvvəlcə bu ferma, sonra fabrik, daha sonra ofis, sonda isə, nəhayət, virtual iş yeri. Təhsil sistemi onlarla eyni zamanda dəyişməlidir. Əgər bu sistem əvvəlki kimi faktları əzbərləmə səviyyəsində qalsa, heç vaxt insanları həyata hazırlaya bilməz. Bizim dünyadakı vəziyyətimiz informasiyaya olan münasibətimizlə müəyyən edilir. Kimsə onu istehsal edir, kimsə yayır, kimsə, sadəcə, istifadə edir.

Hətta bacarıqların vacibliyini anlayan müəllimlərə belə, çox sıx tədris proqramında işləmək üçün vaxt tapmaq çətindir.

Şagirdlər çox vaxt, xüsusən də texniki vərdişlər sahəsində müəllimləri üstələyirlər, Nəticədə müəllimlər öz diqqətlərini əsasən təhsil uğurları az olan uşaqlara yönəldirlər. Uğurlu uşaqlar isə öz-özlərini təqdim edə bilirlər. Müəllim şagirdə yalnız öz bildiklərini öyrədə bilər. Elə ki səviyyələr bərabərləşir, tədris prosesi dayanır. Yeganə görə biləcəyimiz iş uşaqlara müstəqil və motivasiya olunmalarında köməklik göstərməkdir. Müəllim uşaqlara qeyri- müəyyənlikləri öyrədən, hər şeyə yaradıcı yanaşan, informasiyanı tənqidi təhlil edən, digər insanlarla işləməyi və əməkdaşlıq etməyi bacaran, ünsiyyətcil, səbirlə işləməyi bacaran bir insan olmalıdır. Gələcək işəgötürənlər məhz bu cür insanları tələb edirlər.

Siz XXI əsrin zəruri vərdişlərini sadalaya bilərsinizmi? Onlar dəyişir və ya dəyişməz olaraq qalır?

Əlbəttə, onlar daim dəyişir. 2009-cu ildə biz uşaqlara gələcəkdə lazım olacağı nəzərə alınaraq bu vərdişləri belə ümumiləşdirdik: komandada işləmək bacarığı, texnologiyalardan baş çıxarmaq, həmkarları ilə konstruktiv əməkdaşlıq etmək. Söhbət rəqəmsal texnologiyaların tam sirayət etdiyi sosial mühitdə yaşamaq, başqa mədəniyyətlərə hörmət etmək bacarığından gedir, çünki rəqəmsal dövrdə sərhədlər yox olur. 2015-ci ildə isə Dünya Təhsil Forumu üç zəruri biliklər qrupunu vurğulamaqla təxminən eyni nəticələrə gəldi. Beləliklə, XXI əsrin bacarıqlarını belə qruplaşdırmaq olar: savadlılıq - dillər üzrə baza bilikləri, hesablama, maliyyə, elm və mədəniyyət; səriştələr - tənqidi düşüncə, problemi həlletmə, yaradıcı düşüncə, əməkdaşlıq; şəxsi keyfiyyətlər - maraq, təşəbbüskarlıq, əzmkarlıq, liderlik.

Gərəkli vərdişlər məktəblərdə tezliklə tədris olunacaqmı?

Biz vərdişlərin qiymətləndirilməsi sisteminin və birgə tapşırıqların şagird nailiyyətlərinin beynəlxalq qiymətləndirməsində (PISA) nəzərə alınmasını təklif etdik, lakin onların çox sərt 5 illik planlaşdırma dövrü var. Biz gözləməli olduq və bu, bizə müxtəlif oyunlar düşünərək uşaqların öz aralarında bir-biri ilə necə işləmələrinə dair çox böyük həcmdə məlumatlar toplamağa imkan verdi. Və başa düşdük ki, təhsili adamlar arasında birbaşa ünsiyyət yaradılması ilə məhdudlaşdırmaq lazım deyil, buna görə də biz qarşılıqlı fəaliyyətin digər növlərini ölçmək üsullarını axtarırıq. Ola bilsin ki, kollektiv iş tələb edən məsələlərin tədrisə daxil edilməsi reytinqdə qüvvələrin mövqeyinə təsir etsin. Hələlik isə bu vərdişlər üzrə tədrisin şagirdlərin məktəb proqramına daxil edilməsi azı 10-15 il vaxt çəkəcək.

İndi nə etmək olar?

Təhsil sistemi hədsiz dərəcədə ətalətlidir. Apple şirkətinin rəhbəri Stiv Cobs kimi insanlar universitetlərdən gedirdilər, çünki onlar hiss edirdilər ki, onları nə isə əvvələ, geriyə, keçmişə çəkir. Yaxın Şərqə baxın: universitet məzunlarının təxminən 60 faizi işləmir və onların çoxu heç vaxt iş tapa bilməyəcək. Avstraliya iqtisadiyyatı resursların Çinə satılması üzərində qurulub, lakin XXI əsrin çağırışlarına cavab vermək üçün onu dəyişdirmək lazımdır. Korrupsiya məhz ona görə çiçəklənir ki, insanların bir çoxu manipulyasiyalara müqavimət göstərməyi və tənqidi düşünməyi bilmirlər. Təhsil sistemini dəyişmək üçün kadrları tam dəyişmək lazımdır: məktəblərdə nənələr deyil, dəyişiklikləri izləməyi, məlumatları təhlil etməyi bacaran insanlar işləməlidir. Biz indi bunu öyrənməyə başlayırıq. Rusiyada əlavə təhsil sistemi çox inkişaf edib. Hazırda valideynlərə müxtəlif təkliflər gəlir, uşaqlarda XXI əsrin vərdişlərinin inkişaf etdirilməsi vəd olunur. Lakin əgər mütəxəssislər bu vərdişlərlə uşaqları necə öyrətmək və bu cür təlimin keyfiyyətini necə qiymətləndirməyi tam müəyyən edə bilməyiblərsə, valideynlər bu cür təklifləri necə süzgəcdən keçirsinlər? Bu barədə “Economist “ jurnalı öz tədqiqatında yaxşı yazmışdır: təhsil sistemləri şagirdlərə zəruri bacarıqları vermir və onlar özləri oxumalı olurlar. Bu gün məktəbə gedən uşaqlar 2032-ci ildə məzun olacaqlar. Qoy valideynlər özləri təsəvvür etsinlər - onların uşaqlarının gələcəyi və peşələri, hətta ənənəvi hüquqşünas və ya həkim kimi, necə olacaq? Kiçik detal: Bu gün ABŞ-da məhkəmə çəkişmələrinin 18 faizi vəkillər cəlb olunmadan aparılır. İnsanlar özləri öz hüquqlarını qoruyurlar. Onlar bütün zəruri informasiyanı internetdə axtarır və hüquq firmalarına yalnız məsləhət almaq üçün gəlirlər. Tibb sahəsində də belədir - insanların çoxu getdikcə özünüdiaqnostika ilə məşğuldur və həkimə isə yalnız öz diaqnozlarının təsdiqi üçün gedirlər. Peşələr sürətlə dəyişir və bugünkü peşəkarlar informasiya daşıyıcısı rolunda, az-az hallarda, çox vaxt isə məsləhətçi rolunda çıxış edirlər. Bununla məhz müəllimlər məşğul olmalıdır. Əgər təhsil sistemini dəyişməsək, onda bizi gələcəkdə böyük problemlər gözləyir: universitetləri bitirən uşaqlarımız iş tapa, özlərini, bizi də saxlaya bilməyəcəklər. Bu cür təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə gəldikdə, biz valideynlərə daha çox müəllimin onlara nə dediklərinə diqqət yetirməyi məsləhət görürük. Əgər o, sadəcə, qiymət deyirsə, bu pisdir, yox əgər o, tədris prosesini təsvir edə, onun məqsədlərini və növbəti rübdə daha nəyə nail olmaq istədiklərini deyə bilirsə, bu, çox yaxşıdır. Amma təəssüf ki, belə yanaşmanı məktəblərdə tətbiq etmək çox çətindir.

Biz valideynlərin diqqətinə çatdırmalıyıq ki, onların uşaqlarını məhz bu yolla öyrətmək lazımdır. Mən başa düşürəm ki, bu, yaxşı səslənmir, amma siz uşaqlara əzbərçiliklə əziyyət verən ölkələrə baxın. Bu ölkələrdə patentlərin az qeydə alınmasına baxın. Bu insanlar demək olar ki, heç nə icad etmirlər, çünki onların marağını, oxumaq arzularını əllərindən alıblar. Əgər biz testlər və qiymətlər vasitəsi ilə uşaqların bilik və bacarıqlarının qiymətləndirilməsi praktikasını dayandırsaq, onların verilən tapşırıqları birgə səylərlə həll etməsi bacarıqlarına baxmağa başlasaq, biz tamam başqa problemi görəcəyik.

“Facebook”un yeni servisi proqramçı olmağa kömək edir

Facebook hər bir fərd üçün proqramlaşdırma təlimi planı tərtib edəcək təhsil servisini istifadəyə verib. “Techprep” adlı tövsiyə servisi proqramlaşdırma üzrə tədris planını əldə etməyə imkan verəcək. Layihənin bazasına ingilis və ispan dillərində minlərlə onlayn-kurslar, saytlar, birliklər, kitab və seminarlar daxil edilib. Sual olunur - niyə? Çünki 2020-ci ildə informasiya texnologiyaları sahəsində bir milyona yaxın yüksək maaşlı iş yerləri olacaq. Saytda işləmək maksimum dərəcədə sadədir. Əvvəlcə profil seçmək lazımdır: sən kimsən- müəllim, valideyn və ya müstəqil tələbə. Proqramlaşdırma təcrübənizdən, yaş və maraqlarınızdan asılı olaraq servis uyğun resurslar (məsələn, onlayn-kurslar, əlavələr, oyunlar və hətta tövsiyə olunan ədəbiyyat siyahısı) seçir.

Kompüter oyunları məktəblilərin dərslərinə təsir göstərir

Yeni araşdırmaya görə, kompüter oyunları uşaqların məktəbdəki fəaliyyətinə təsir göstərə bilər. Şimali İrlandiya alimləri tərəfindən aparılmış araşdırmanın nəticələri göstərir ki, kompüterdən həddən artıq istifadə etmək tələbələrin imtahanda yaxşı qiymət almasına təsir göstərir. Kompüter bacarığı indiki dövrdə ən çox tələbat olan qabiliyyətdir və kompüter oyunları oynamaq bacarıqları daha da gücləndirir. Britaniyada 600 şagird arasında aparılan araşdırmaya əsasən həftədə bir dəfə oyun oynayan iki və daha çox oyun oynayandan yaxşı qiymət alır. Araşdırma həmçinin göstərir ki, hər gün sosial mediadan istifadə etmək şagirdlərin qiymətlərinə təsir etmir. Tədqiqat gedişində məlum olub ki, valideynlər daim uşaqlarının kompüter oyunlarından ayrılmamasından şikayətlənir. Kompüter oyunları uşaqların axşamlar gec saatlara qədər oyaq qalmasına, onların yorulmasına, səhər tezdən məktəbə gedəcəklərinə dair az düşünmələrinə səbəb olur. Yeni araşdırma maarifləndirici kompüter oyunlarının şagirdlərə necə təsir göstərdiyini tam anlamaq üçün əlavə tədqiqatlara ehtiyac olduğunu üzə çıxarıb.

Pensilvaniya Universiteti elektron dərsliklər yaratmağı təklif edib

ABŞ-ın Pensilvaniya Universiteti öz müəllim və tələbələrinə açıq resurslar əsasında sərbəst surətdə elektron dərsliklər yaratmağı təklif edib. “BBOOKX” aləti əsas sözlər bazasında dərsliklər yaratmağa imkan verir: alqoritm uyğun materialları seçməyə kömək edir, müəllif isə onlardan ən yaxşıları seçir və onları öz istəyi ilə redaktə edəcək. Mətnlərin başlıqlarını ardıcıllıqla hazırlamaq və bəzi fraqmentləri dəyişərək başqasını yaratmaq olar. Ehtimal olunur ki, servis nəinki tədris materiallarına qənaət etməyə kömək edəcək, həm də tələbələrin təlim prosesində daha fəal rol oynaması təmin olunacaq. Gələcəkdə onlar özləri üçün də fərdi dərsliklər yarada biləcəklər. Servis universitetin müəllimləri, doktorantları və tədqiqatçıları tərəfindən hazırlanıb. İndi texnologiya bir sıra kurslarda test kimi tətbiq olunur, uğurlu nəticələr əldə olunduğu təqdirdə bütün ali məktəbə yayılacaq. Hələlik əsas material mənbəyi kimi “Vikipediya”dan istifadə olunur, lakin final mərhələdə digər resurslar da əlavə olunacaq. İxtiraçılar ümid edirlər ki, proqramı məktəblərdə də tətbiq etmək mümkün olacaq.

İdeal universitet saytı necə yaradılmalıdır?

Təhsil sahəsində İKT-nin geniş tətbiqi ilə məşğul olan mütəxəssislər qeyd edirlər ki, universitet brendi kifayət dərəcədə sosial şəbəkələrdə formalaşır. İdeal universitet saytı mobil qurğularla səmərəli qarşılıqlı əməkdaşlıq etməli və mobil qurğularda açılmalıdır. Təcrübələrin göstərdiyi kimi, müxtəlif video və interaktiv materiallar, şəkillər diqqət çox cəlb edən resurslardır. Kontent diqqətlə seçilməlidir: əksər universitetlər çox nəhəng sayda səhifələr yaradırlar. Mütəxəssislər isə sayt rəhbərlərinə, xüsusilə də əsas səhifənin materiallarının seçiminə çox diqqətlə yanaşmağı (fakültələrə hər istədiklərini yazmağa icazə verməməyi) tövsiyə edirlər.

Dizayn və universitetin missiyası əlaqələndirilməlidir; saytın ilk səhifəsində akademik proseslərlə birbaşa bağlı olmayan daha səmərəli materiallar yerləşdirmək lazımdır. Maraqlı formatlar universitetin missiyasının (məsələn, güclü birliyin yaradılması) illüstrasiyası üçün yaxşı vasitə ola bilər.

Bütün universitet kollektivi bu prosesdə iştirak etməlidir; saytın yaradılması və istifadəyə verilməsində ən yaxşı dayaq universitetin tələbə və müəllimlərinin dəstəyidir. Onların hər birinə saytın quruluşu və hədəflərinin izah olunduğu məktub göndərmək də olar.

Müəllimlər təhsil

texnologiyalarından nə gözləyirlər?

Bill və Melinda Geyts Fondu

növbəti tədqiqatını açıqlayıb

Bill və Melinda Geyts Fondu (Bill & Melinda Gates Foundation) özlərinin “Teachers Know Best” (“Müəllimlər Hamıdan Yaxşı Bilirlər”) tədqiqatlarının sayca ikinci versiyasını təqdim edib. Tədqiqatlar 5 istiqamətdə aparılıb: bugünkü siniflər nəyə bənzəyir; müəllimlərin rəqəmsal texnologiyalardan istifadə etməsi; standartların məzmunu ilə bağlı məsələlərin öhdəsindən gəlmələri üçün resursların əlyetərliyi və kifayət qədər olmasına müəllimlərin əminliyinin artması; müəllimlərdə rəqəmsal alətlərdən istifadənin səmərəliliyinə dair təsəvvürlərin inkişaf etdirilməsi; məktəb mühiti və pedaqoji seçim.

Yeni versiyada belə bir sual qoyulub:müəllimlər əslində təhsil texnologiyalarından nə istəyirlər? Layihə müəlliflərinin bu layihəsi təhsil texnologiyalarının istehsalçıları və istehlakçıları - yəni texnologiyaların yaradıcıları, müəllimlər və şagirdlər arasında fərqi azaltmaq məqsədi daşıyır. Məktəbdə əslində hansı servis və texnologiyalara gərək olduğunu öyrənmək üçün fondun əməkdaşları son 2 il ərzində 3100 müəllim və şagird arasında sorğu aparıblar. Tədqiqatların ilk versiyası 2015-ci ilin iyun ayında dərc edilib, ikincisi isə bir neçə gün əvvəl açıqlanıb.

Tədqiqatların nəticələrini öyrənməyə uzun vaxt tələb olunur. Lakin tədqiqatdan hasil olan əsas nəticə budur: müəllimlərin təxminən 56 faizi hesab edir ki, texnologiya onlara dərsi daha yaxşı tədris etməyə kömək edir. Müəllimlər tədris gedişində istifadə etmək istədikləri alətlər arasında 3 tip texnologiyanı ayırd ediblər: uşaqların keçilən mövzunu öyrənib-öyrənmədiyini başa düşməyə kömək edən servislər; adaptiv platformalar; mövcud olan alətlərin inteqrasiyasını asanlaşdıran qərarlar.

Oruc MUSTAFAYEV

Azərbaycan müəllimi.- 2015.- 5 dekabr.- S.11.