Tədrisyönümlü krossvord

intellektual inkişaf vasitəsi kimi

Müasir dövrdə "savadlı" insan dedikdə onun həm də kompüter savadına yiyələnməsi nəzərdə tutulur. Kompüterlə işləmə bacarıqları hər bir şəxsin gələcək inkişafı üçün geniş imkanlar açır. İnformatika fənninin əsas anlayışlarının daha yaxşı mənimsənilməsi, şagirdlərin söz ehtiyatının, dərslərdə fəallığının artması, yaradıcı təfəkkürünün inkişafı və s. üçün müxtəlif intellektual oyunlardan, əyləncəli çalışmalardan istifadə olunması daha yüksək nəticələrin əldə edilməsinə kömək edir. Əyləncəli informatika vəsaitinin hazırlanması bu istiqamətdə görülən işlərə fayda verə bilər. İntellektual oyunlardan biri hesab olunan krossvord (ing. crossword) sözlərin təyinatının (mənasının) tapılması üzrə qurulmuş oyundur. Daxil edilmiş sözlər kəsişərək krossvord torunu əmələ gətirirlər. Krossvord xanalardan ibarətdir. Adətən bu xanaların birində tələb edilən sözün ipucu, digərlərində isə tələb olunan sözü təşkil edən hərflər daxil edilir. Krossvord oyununda tələb olunan söz, ipucu verilmiş xanada göstərilmiş istiqamət üzrə daxil edilməlidir.

Krossvordda yaş məhdudiyyəti yoxdur. Yüz ilə yaxındır ki, bu intellektual oyun bütün dünyada populyardır. Müxtəlif yaş qrupuna daxil olan milyonlarla insan həvəslə krossvord həll edir. Tədqiqatçıların fikrinə görə, krossvord həll etmək insanın zehnini, dünyagörüşünü, yaddaşını inkişaf etdirir.

Bu oyun bəşəriyyətə qədim zamanlardan məlumdur. Tədqiqatçılar b. e. ə. I-IV əsrlərə məxsus krossvorda bənzər tapıntılara rast gəlmişlər. Ginnesin rekordlar kitabında 1868-ci ildə Sayrensesterdə (Böyük Britaniya) evin divarlarında yazılmış 25 hərfli Roma mənşəli nümunənin ilk krossvord olduğu hesab edilsə də, son məlumatlara görə ilk krossvord 1875-ci ildə ABŞ-da "CV. Nikolas" jurnalında çap olunmuşdur. Krossvordun vətəni İngiltərə, ABŞ, CAR hesab olunur. İngilislər hesab edir ki, ilk krossvordların müəllifi XIX əsrin sonunda "Tayms" qəzetində onları çap etdirən Maykl Devisdir. Amerikanlar təbii ki, ingilislərin versiyası ilə razılaşmayaraq hesab edirlər ki, ilk krossvord 1913-cü ildə "Nyu York Uorld" qəzetində nəşr olunmuşdur və onun müəllifi jurnalist Artur Uinndir. CAR-da krossvordun tarixi ilə bağlı yaranmış fikirlərə görə isə krossvordun müəllifi avtomobil qəzasına görə həbsxanaya düşən və orada bu oyunu yaradan Viktor Orvilldir.

1913-cü ildən 10 il sonra ABŞ-da ilk krossvord məcmuəsinin nəşr olunması və bir neçə gün ərzində 750 min tirajla satılmasının bu oyunun bütün dünyada yayılmasına böyük təsiri oldu. Krossvordla məşğul olanların sayı sürətlə artmağa, digər "başsındıran" oyunlar yaradılmağa başlandı. Hətta həkimlər oyunçuların oyuna hədsiz dərəcədə aludəliklərinin sağlamlığa zərər verəcəyindən narahat olurdular. Bir il sonra "epidemiya" Avropanı bürüdü və 1924-cü il noyabrın 2-də Londonda "Sandi Ekspress" qəzetində ilk Avropa krossvordu nəşr olundu. Onun müəllifi Edvard Poyus Mazere hesab olunur.

Leninqradda 18 avqust 1925-ci ildə "Novaya veçernyaya qazeta"da krossvord nəşr edilmişdir. Elə həmin il P.Melentyevin müəllifliyi ilə 20 krossvordun daxil olduğu məcmuə nəşr olundu. 2013-cü ildə artıq müxtəlif çətinlikdə krossvordlar dərc edən 400-dən çox ixtisaslaşmış nəşriyyat qeydə alınmışdı. Zaman keçdikcə krossvordlar İnternetə köçürüldü və burada yeni həyat qazandı.

Klassik krossvorddan başqa 24 növ müxtəlif formalı krossvord vardır: skanvord, amerikan krossvordu, eston krossvordu, keyvord, fillvord və s.

Hazırda Ümumdünya Krossvord İdmanı Federasiyası mövcuddur. Krossvordların həll olunması üzrə çempionatlar keçirilir.

Krossvordun həll edilməsi yaddaşı məşq etdirir, möhkəmləndirir və dünyagörüşü genişləndirir. Artıq neçə illərdir ki, tibb elmi krossvorddan sakitləşdirici vasitə kimi, müəllimlər isə biliklərin oyun şəklində əldə olunması, təhsilalanların intellektual inkişafının təmin edilməsi və s. üçün istifadə edirlər. Krossvordun tətbiq dairəsi daim genişlənir və ondan professional keyfiyyətlərin yoxlanılması üçün istifadə olunur. Son zamanlar reklam üçün də krossvorddan istifadə olunmağa başlanmışdır.

Alimlər, həkimlər krossvord həll etməyin sağlamlığa çox böyük müsbət təsiri olduğunu qeyd edirlər. Amerikanın Viskonsin-Medison Universitetinin mütəxəssislərinin fikirlərinə görə, yatmazdan əvvəl krossvord həll olunmasının yaddaşı yaxşılaşdırdığı artıq isbat olunmuşdur. Çoxdan məlumdur ki, beynin müxtəlif hissələri fərqli formada yatır. Gün ərzində fəaliyyət göstərən hissə gün ərzində alınmış informasiyanı nizamlamaq və yadda saxlamağa imkan verən dərin yuxuya gedir. Bəs yaddaşın formalaşması üçün aktiv iştirak etməyən hissələrlə nə etmək olar? Onlar da yatmalı, dincəlməlidirlər. Onları dərin yuxuya getməsi üçün necə yormaq olar? Bu məqamda krossvord həlli köməyə çatır.

Təsdiq olunmuşdur ki, krossvord həlli bütün orqanları optimal rejimdə işləməyə səfərbər edir. Krossvordu həll etdikdən sonra duyduğumuz məmnunluq hissi isə bizim üçün xüsusilə qiymətlidir. Krossvord həllindən məmnun qalma ən azı 5 dəqiqəlik ürəkdən gülüşün verdiyi faydaya, C vitamininə bərabər hesab olunur.

Statistik məlumatlara və elmi əsaslandırmalara görə, amerikalı alimlər hesab edirlər ki, dinamik, təlatümlü müasir dövrdə stresləri neytrallaşdıran ən sadə və təsiredici vasitələrdən biri krossvorddur. Avstraliyalı alim Perri Barlet təsdiq edir ki, sistematik şəkildə krossvord həlli, müəyyən məsafəyə qaçışlarla yaşla bağlı bəzi problemləri aradan qaldırmaq mümkündür. Yuxarıda qeyd olunan "məşğələlər" beyində yeni hüceyrələrin yaranmasına kömək edir. Professor Barletin fikirlərinə görə, fiziki məşqlər və intellektual oyunlarla məşğələlər yeni neyronların yaranmasını, artmasını stimullaşdırır, bir çox xəstəliklərin, patoloji halların inkişafının qarşısını alır.

Bir çox məşhurlar: teatr xadimi K. Stanislavski, kosmonavtikanın banisi K.Siolkovski, məşhur ingilis aktrisası Vivyen Li və b. bu "söz oyunu"nu çox sevirmişlər.

Sadə krossvord həllinin alqoritmi:

1. Diqqətlə krossvordu nəzərdən keçirin. Şərtlərə baxaraq sizə tanış olan sözləri, sonra isə onunla kəsişənləri axtarın. Torun üzərində digər sözlərlə ən çox kəsişən sözü tapın, belə sözün ən uzun söz olması vacib deyil. Cavabı bilirsinizsə, uyğun xanaları doldurun, bu sizə bəzi ipucuları tapmaqda kömək edəcək.

2. Əvvəlcə daha çox üfiqi istiqamətdə tapdığınız sözləri yazın, sonra fikrinizdə sözləri seçməklə cavabı tapmağa çalışın.

3. Krossvordu həll edən zaman "ilişmə" baş verəndə yenidən diqqətlə krossvordun torunu üfiqi və şaquli istiqamətdə nəzərdən keçirin, krossvordun şərtində verilmiş, həll olunmuş mövqeni göstərən nömrələri dairəyə alın. Sizdə artıq heç bir başqa həll variantı yoxdursa bir qədər fasilə verin, dincəlin. Yenə də cavabları tapa bilmir, özünüzü məğlub olmuş hiss edirsinizsə, ruhdan düşməyin, hamı - hətta çempionlar belə bu yolu keçmişlər.

4. Sizdə olan lüğətləri, krossvord lüğətini gözdən keçirin.

Ən əsası qəzetin növbəti nömrəsini aldıqda hökmən krossvordun cavabları ilə tanış olun, yazdığınız cavablarla müəllifin yazdıqlarını müqayisə edin, qeyd dəftərinizə tapmadığınız sözləri sualları ilə birgə yazın. Bu deyilənlər krossvord həll etmənin sadə yollarından biridir. Bu işi görmək üçün müxtəlif variantda alqoritmlər vardır.

Bəzən sözün bir neçə hərfi məlum olur, amma söz heç cür yada düşmürsə, belə metoddan istifadə etmək olar: məsələn, ikinci hərf a-dırsa, onda bu hərfdən əvvəl əlifbada olan hərfləri fikrinizdə yazaraq (va, qa, ...) yoxlayın, lazımi hərfdə elə bil ki, "aydınlıq" olur.

Sadə krossvord yaratmanın qaydaları:

1. Seçilmiş mövzuya, tədris vahidinə uyğun kəsişən sözlər yazın (hər bir söz digəri ilə ən azı bir dəfə kəsişməlidir).

2. Hər bir sözü şaquli və üfiqi istiqamətdə nömrələyin.

3. Hər bir sözü təyin edən sualları nömrələrə uyğun olaraq yazın.

4. Hər bir hərfi xanaya alın və hərfləri silin.

Krossvord tərtib edərkən bəzi qaydalara əməl etmək lazımdır:

* Sözlər krossvord fiqurunun bütünlükdə müstəvisi üzərində kəsişməlidir.

* Qara xanalarla əhatə olunmuş hissə torun 1/6 hissəsindən çox ola bilməz.

* Kəsişmə olmayan hissə torun 1/10 hissəsindən çox ola bilməz.

Krossvordun hər ağ xanasına bir hərf yazılır. Hər bir söz rəqəmlə başlayır və qara xana ilə, ya da krossvord torunun sonu ilə qurtarır. İstifadə olunan sözlər ismin adlıq halında olmalıdır (film, əsər adları və s. istisna olmaqla). Adətən defislə yazılan sözlərdən istifadə etmək olmaz. Təsadüfi hallarda belə sözü daxil edirsinizsə şərtdə bu haqda qeyd olmalıdır. Krossvord tərtib edərkən axtarılan sözü tapmaq üçün şərti sual şəklində, sinonim sözü verməklə və ya sözü sadəcə təsvir etməklə vermək olar. Krossvorda axtarılan sözlərə aid şərtlər düşündürücü olmalı, cavabı asanlıqla tapılmamalıdır. Şərtlərin tərifə əsaslanmadan həyatla bağlı, əyləncəli şəkildə verilməsi krossvordun daha maraqlı olmasına səbəb olur.

Bahar İSMAYILOVA,

AMİ-nin Zaqatala filialının Təbiət fənlərinin

tədrisi metodikası kafedrasının müəllimi, iki dəfə

"Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin qalibi, əməkdar müəllim

Azərbaycan müəllimi.- 2015.- 25 iyul.- S.5.