Mirzə Ələkbər Sabirlə bağlı

nəvəsi Sevda Tahirlinin xatirələri

Bu dəfə "Ömrün gizli səhifələri"ndə vəfatından əsrdən də çox zaman keçən dahi bir insandan- görkəmli şair, əsərləri hər dövr üçün müasir olan tanınmış satira ustadı Mirzə Ələkbər Sabirdən bəhs olunacaq. Nəvəsi Sevda Tahirli ilə görüşmək üçün vaxtı dəqiqləşdiririk, Mirzə Ələkbər Sabir Fondunda görüşürük. Qismətmi, təsadüfmü bilmirəm, amma görüşümüz Sabirin doğum günü ərəfəsinə düşür. Otağa daxil olanda qarşımda Sabirin portreti canlandı. Ürəyimdə ustadı salamlayıram və nəvəsi ilə söhbətə başlayıram.

- Sevda xanım, yəqin ki, babanız haqqında daha çox atanızdan eşitmisiniz. Dinlədiyiniz qədəri ilə xatirinizdə necə qalıb?

- Sizə atamın babamla bağlı maraqlı xatirələrindən danışa bilərəm. Əslində atam da atasını, sonra isə anasını çox erkən yaşda itirib. Çox maraqlıdır ki, atam xatirələrini bölüşəndə onun içini titrədən ifadələrlə danışırdı. Atama həm atalığı, həm analığı onun ortancıl bacısı Məşədi Səriyyə Soltan edib. Sabir övladlarını valideyn məhəbbətindən də artıq sevən insan olub. Amma bu qızının yeri Sabirin həyatında fərqli olub. Çünki o həm də babamın sirdaşı olub. Fikirlərini, narahatlıqlarını daha çox Səriyyə Soltanla paylaşıb. Atama da atası haqqında bütün məlumatları bacısı Məşədi Səriyyə Soltan ötürüb. O qadın ailə həyatı qursa da övladı olmayıb, bəlkə də buna görə atama həm də öz övladı kimi baxıb. O xanımdakı uzaqgörənlik o qədər yüksək səviyyədə olub ki, kiçik qardaşının hafizəsində də olsa ailə bağlarını, dəyərlərini söylədiyi xatirələrlə qoruyub saxlamağa çalışıb. Çünki atam Sabirin ikisi oğlan, doqquzu qız olmaqla 11 övladından sonuncusu olub. Sabirin uşaqlarının əksəriyyəti çox erkən, hələ körpə ikən dünyalarını dəyişib. Onun cəmi üç övladı boya-başa çatıb. İki qızı və bir oğlu.

Atam da bir çox şeylər danışırdı, təbii ki, bacısının xatirələrindən. Mən sizə bir şey göstərəcəyəm (əli ilə küncdəki maketə işarə edir). Bu maketdə Sabirin əsl evi öz əksini tapıb. Atam özü sağlığında xatirələrinə söykənərək bu maketi bir rəssam tanışına sifariş etmişdi. Çünki Sabirin evi Şamaxı zəlzələsi vaxtı dağılmışdı.

Məsələn, o maketdə həyətin ortasında bir ağac var. Həmin ağac ora təsadüfən qoyulmayıb. Babam həmin ağacı atamın doğulması münasibətilə ilə evinin həyətində əkib. Sabir ailəcanlı, övladlarını sevən olub. Erkən yaşda onları itirməsi Sabirə pis təsir edirmiş. Atamın dünyaya sağ-salamat gəlməsi üçün o bir qurban da deyir. Atam doğulandan sonra babam gedir qurbanını kəsməyə. Səhər tezdən durur və yola düzəlir. Babam yolda görür ki, tarlada bir nəfər həvəslə işləyir. Sən demə onun tanınmış şeirinin qəhrəmanı olan bir cütçü yer şumlayırmış. Gedə-gedə elə orda da məşhur "Cütçü" şeirini yazır. (İkimiz də eyni anda şeiri deyirik).

Çıxdı günəş, doldu cəhan nur ilə,

Cütçü sürür tarlada cüt şur ilə.

Atlar, öküzlər kotana güc verir,

Gah yürüyür, gah yıxılır, gah durur.

- Oxuduğum, bildiyim qədəri ilə həyatı çox ağır keçib. Bəzi mənbələrdə deyilir ki, sabun bişirib satıb. Bu nə dərəcədə doğrudur?

- Sabir əsasən sovet dövründə təbliğ olunmağa başladı. Onu imkanlı şəxs kimi göstərmək sovet ideologiyasına uyğun deyildi. Atam sağlığında Sabirin çox ağır, kasıblıq içində yaşayan biri kimi göstərilməsinə etiraz edirdi. Doğrudan da, bu necə ola bilərdi? Axı babam həm də ticarətçi idi, onun dükanı var idi. Bişirdiyi sabunları həm ehtiyacı olan yaxınlarına paylayar, həm də qazanc üçün dükanda satarmış.

Əslində babam ticarətinə davam edə bilərdi, onun evinin qarşısında sabun bişirən sexi də var idi. Amma ticarətindən əl çəkməsinə səbəb mütərəqqi fikirlərinə görə sıxışdırılması olub. Babam daha çox mənəvi sıxıntı çəkib. Onu heç vaxt tam əl-qol açmağa qoymayıblar. Ticarətlə məşğul olduğu zaman din adamları, ruhanilər babama qarşı cəmiyyətdə boykot elan ediblər. İnsanlara icazə verməyiblər ki, ondan sabun alsınlar. Sabir də məcbur qalıb dükanını satır. Həmin pulu öz şəxsi maraqlarına sərf etmir. Yenə də millətinə xidmət etmək üçün tez bir zamanda "Ümid" məktəbini açır. İnsanları maarifləndirmək istəyir. Bir müddətdən sonra bu işdən də uzaqlaşmalı olur və o, Bakıya gəlir. Burada fəaliyyət göstərir.

Ancaq ömrünün son illərində babam doğrudan da çətin vəziyyətə düşüb. Qaraciyərindən əziyyət çəkib. Bəzi mənbələrdə ağciyər yazırlar, amma bu, doğru deyil.

Arizi-qəmlər əlindən ürəyim şişmiş idi,

Zənn edərdim edəcəkdir ona çarə ciyərim;

Bəxti-mənhusimə bax, mən bu təmənnadə ikən

Başladı şişməyə indi üzü qarə ciyərim.

- Babanız sabun bişirməyi necə öyrənmişdi?

- Bilikli adam idi, dünyada olan elmi nailiyyətlərdən, yeniliklərdən xəbəri var idi. Bu, onun şeirlərindən bəllidir.

Dindirir əsr bizi, - dinməyiriz,

Açılan toplara diksinməyiriz;

Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,

Biz hələ aftomobil minməyiriz;

Quş kimi göydə uçar yerdəkilər,

Bizi gömmüş yerə minbərdəkilər!

Sabun bişirməyin kimyasını, indiki dillə desək, texnologiyasını da bilməyi heç təəccüb doğurmur.

- Ailədə necə biri olub?

- Sərt insan olmayıb, mülayim olub. Ailəsini də, övladlarını da sevib.

- Babanızın bacısı-qardaşı olubmu?

- Bir qardaşı olub.

- Nənənizin taleyi necə olub?

- Babam vəfat edir, nənəm uşaqlarla tək qalır. Abbas Səhhətlə babam yaxın dost olduqları üçün babamın ailəsini himayəyə götürür. Sonra Abbas Səhhət vəfat edir. Əsrin əvvəllərində Şamaxıda baş verən məlum hadisələrlə bağlı oranı tərk etməyə məcbur qalan ailə geri gəldiyində uçulmuş və yandırılmış evinin böyük bir ailənin yaşadığı məkanı deyil, daha çox xarabalığı xatırladan görüntüsündən çox üzülmüş, xiffətdən və dərddən də tez bir zamanda dünyasını dəyişir.

- Bildiyim qədəri ilə həyat yoldaşına, qızına da oxuyub-yazmaq öyrədirmiş...

- Bəli, bütün ailə üzvlərinə öyrədirmiş. Onların savadlı olduğunu görmək Sabirin arzusu imiş.

- Sabirin bu qədər fərqli olmağında kimin rolu olub?

- Sabir həqiqətən də fərqli düşüncəyə malik olan insan idi. Heç kimin görə bilmədiyi məqamları görürdü. Doğrudur, Sabirin atası onun tamam başqa bir sahədə fəaliyyətini arzu edir, orda görmək istəyirdi. Amma Sabir öz seçimlərinin üzərində durmağı bacarıb. Nə qədər mülayim insan olsa da möhkəm iradəsinin sayəsində öz yolundan dönməyib.

- Bakıya gəldikdən sonra müxtəlif mətbu orqanlarda çalışır və gizli imzayla yazır. Niyə açıq imza ilə yazmırdı?

- Bu adam gizli yazanda belə, təzyiqlərdən xilas ola bilmirdi. Bütün ailə üzvləri bunun əziyyətini çəkirdi. Yaşadığı mühitdən başını götürüb hara gedəcəyini bilmirdi. Axı bu insan ailəsini də dolandırmalı idi.

- Babanız həm də müəllim idi? Bununla bağlı bir xatirə varmı?

- Şamaxıdan başını götürüb Bakıya gəlir və Balaxanı məktəbində dərs deməyə başlayır. Belə məlum olur ki, orada təhsil qənaətbəxş deyilmiş. Amma Sabir elə fərqli ab-hava yaradır ki, uşaqlarını məktəbə qoymayan valideynlər belə, onları Sabirin yanına oxumağa gətirirlər. Onun fəaliyyəti o qədər gözəçarpan olub ki, Sabirin məvacibini 20 manat artırıblar (maaş nəzərə alınmasa belə, bu artım o dövr üçün çox yüksək məbləğ idi).

- Digər bibinizin taleyi necə olub?

- Məşədi Səkinə Sabirin ən böyük qızı olub. Ailə qurub. 3 övladı olub, amma onlar da dünyadan tez köçüblər.

- Ömrünün son günləri və vəfat günü ilə bağlı hansı xatirələri var idi atanızın?

- Babamın hüzr mərasimində diqqətçəkən bir hadisə baş verib. Hüzr məclisinə mollabacı (qadın məclisini aparan molla) gəlir. Atamın dediyinə görə, həmin qadın məqsədli şəkildə- Sabirə aid əlyazmları ələ keçirmək üçün oraya göndərilibmiş. Mollabacı Sabirin hüzr məclisində şairin özü yazdığı mərsiyələrini oxumaq istədiyini bildirib. Heç nədən şübhələnməyən ailə Sabirin əsərləri olan bağlamanı gətirib ortaya qoyur. Hər kəsin başı məclisə qarışır. Məclis də bitir və yalnız bir müddətdən sonra dərdli ailəyə məlum olur ki, əlyazmaların olduğu bağlama yoxdur. Beləliklə, həmin əsərlər itir və o gündən həmin əsərlərdən xəbər çıxmır.

- "Hophopnamə" bu günümüzə necə gəlib çatıb?

- Məşədi Səriyyə Soltanın babamın sirdaş qızı olmasını təsadüfi demədim. Sabirin övladlarının üçü də eyni yerdə, köhnə Yasamal qəbiristanlığında dəfn olunublar. Səriyyə Soltanın məzarı üzərində isə belə yazılıb: Şair Sabirin sirdaş qızı, "Hophopnamə"nin xilaskarı Tahirzadə Məşədi Səriyyə Soltan. Bunu atam Səriyyə Soltan 1938-ci ildə rəhmətə getdiyində yazdırıb.

Deməli, bibim bir dəfə ata evinə gəlir. Görür ki, atası məyusdur. Soruşur nə olub, nə məsələdir? Sabir ona deyir ki, fikirləşirəm şeirlərimi çap etdirim, amma vəsait yoxdur. Ölməzdən əvvəl kitabımın çıxmasını istəyirəm. Bu söhbət burda da qalır. Növbəti gün qızı təkrar atasıgilə gəlir. Stolun üstünə boxça qoyur, deyir, bunu götür və kitabını çap elə. Boxçada Səriyyə Soltanın gəlinlik zinət əşyaları var imiş. Sabir razılaşmır, qızı təkid edir ki, götür, kitabın çıxandan sonra ondan gələn vəsaitlə mən yenə də zinət əşyalarımı alıb yerinə qoyaram. Beləliklə, babamı razı sala bilir. Şeirlərini çap etdirməyə aparanda məlum olur ki, bu vəsait bütün şeirlərin çap olunmasına kifayət etməyəcək. Otururlar ata-bala məsləhətləşirlər və qərara gəlirlər ki, vacib olanları seçib çap etdirsinlər. Sonra ondan gələn vəsaitlə digərlərini çap edərlər. Sabir öz əli ilə ilk növbədə çap olunacaq şeirləri seçir. Lakin yenə də hansısa səbəblərə görə kitab çap olunmur. Seçilmiş şeirlər qalır Səriyyə Soltanda. Sabirin əlyazmaları oğurlandığından Səriyyə Soltan gizlətdiyi boxçanı da oğurlamasınlar deyə bu barədə kimsəyə söyləmir. Sonradan "Hophopnamə"də çap olunan şeirlər Sabirin sağlığında seçdiyi və Səriyyə Soltanın da qoruyub saxladıqlarıdır.

Söhbətimiz burada yekunlaşır, Sevda xanıma zaman ayırdığı üçün təşəkkür edirəm.

Rüfanə GÜNƏŞ

Azərbaycan müəllimi.- 2015.- 6 iyun.- S.9.