İstedadlı şair, filoloq alim

Bəxtiyar Vahabzadə - 90

Azərbaycanın xalq şairi, tanınmış dramaturq, ədəbiyyatşünas və ictimai xadim, SSRİ-nin və Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatları laureatı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, professor Bəxtiyar Vahabzadənin anadan olmasının 90 illiyi bu ilin avqustunda tamam olur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev bu il yanvarın 14-də ünlü şairimizin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalayıb. Sərəncamda Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin xüsusi mövqeyə malik görkəmli simalarından biri kimi dəyərləndirilən Bəxtiyar Vahabzadənin insanı daim mənəvi ucalığa səsləyən poetik-fəlsəfi məzmunlu yaradıcılığının milli poeziyamızda vətəndaşlıq ruhunun qüvvətlənməsində, ədəbi ictimai fikrin istiqlal ideyaları ilə zənginləşməsində böyük rol oynadığı qeyd olunub və müvafiq qurumlara şairin yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər planı hazırlayıb həyata keçirmək tapşırılıb. Milli ədəbi fikrimizin inkişafına dəyərli töhfələr bəxş etmiş xalq şairinin yubileyi ilə əlaqədar qəzetimizdə də vaxtaşırı yazılar dərc olunur. Qəzetimizin builki 14 mart tarixli 10-cu sayında tanınmış jurnalist və tədqiqatçı Şirməmməd Hüseynovun Bəxtiyar Vahabzadə ilə bağlı xatirələrini oxucularımızın diqqətinə çatdırmışıq. Bu sayımızda isə pedaqoq-alimlər Şəmistan Mikayılov və Asya Bəkirovanın Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığından bəhs edən yazısını təqdim edirik.

Bizdə şeir də var, sənət də vardır,

Şairə, sənətə hörmət də vardır.

Səməd Vurğun

Bəxtiyar Vahabzadə elə şəxsiyyətlərdən idi ki, yoxluğuna inanmaq olmur. Yaşasaydı 90 illik yubileyini özü ilə birlikdə qeyd edəcəkdik. Lakin indi əziz xatirəsini anmalı oluruq. Yaradan - Allah Azərbaycan xalqına, bəlkə də bütövlükdə türk dünyasına yeni bir istedad bəxş etdi, 84 il yaşatdı, sonra haqqın dərgahına qovuşdurdu, indi isə ikinci dünyasını yaşayır. Lakin unudulmaz şairimiz - Bəxtiyar Vahabzadə doğma Vətəninə, xalqına, dilinə olan münasibəti ilə, əməlləri ilə insanların qəlbində yaşayır və yaşayacaqdır. Qədirbilən xalqımız onun xatirəsini əziz tutur və əməyini yüksək qiymətləndirir. Hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyevin xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında bu ilin yanvarında imzaladığı sərəncam da Bəxtiyar Vahabzadəyə dövlətimizin verdiyi böyük qiymət, ümumxalq məhəbbətinin ifadəsidir.

Biz Bəxtiyar Vahabzadə ilə həməsr olmuşuq, onun ədəbi, elmi, ictimai fəaliyyəti ilə yaxşı tanışıq, müxtəlif məzmunlu elmi yığıncaqlarda fikir mübadiləsi aparmışıq.

Bəxtiyar Vahabzadənin fəaliyyəti çoxcəhətli idi. Lakin o, hər şeydən əvvəl, böyük istedada malik şair idi. O eyni zamanda bir alim, filologiya elmləri doktoru, professor kimi də yaxşı tanınırdı. B.Vahabzadənin, bir-birindən fərqli olan bu sahələrin hər birində tutduğu mövqe, əldə etdiyi uğur haqqında ətraflı fikir söyləmək üçün geniş tədqiqat aparmaq tələb olunur. Bunlarla yanaşı, Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan xalqının milli qeyrətini çəkən təəssübkeş ictimai xadim kimi hörmət qazanmışdı. Bəxtiyar Vahabzadə ictimai hadisələri, elmi-texniki yenilikləri böyük həssaslıqla duyan və əsərlərində poetik dillə ifadə edən şair idi. Onun lirik şeirləri, irihəcmli əsərləri oxucular tərəfindən maraqla qarşılanırdı. Məsələn, şair ötən əsrin 60-cı illərində Y.Qaqarinin kosmosa iki saatlıq uçuşunu "İki saat" adlı şeirində gözəl bir şəkildə tərənnüm etmişdir. O, bu uçuşu bəşəriyyətin milyon illər arzusunda olduğu hadisə kimi dəyərləndirir.

Yaxud, yenə də keçən əsrin ikinci yarısında ilk dəfə Amerikada ürəyin köçürülməsi tibb elmi sahəsində diqqəti çəkən yenilik sayılırdı. Hamını heyrətdə qoyan bu elmi yenilik Bəxtiyar Vahabzadənin də təəccüblə qarşıladığı hadisə idi. Şair bu elmi tərəqqini "Baş" adlı şeirində poetik bir dillə belə ifadə etmişdir:

Qəribə aləmdir, zəmanəmizdə,

İdrak təbiətlə yarışa girmiş...

Böyrək də, ürək də, qulaq da, göz də

Bədəndən bədənə köçürülərmiş...

Qüdrətli şair bəşər tarixində yeni, həm də insanı heyrətə gətirən bu elmi nailiyyəti kiçikhəcmli şeirində həssaslıqla ifadə edir. "Baş" şeiri çox qısa olmasına baxmayaraq, insanı düşündürən dərin fəlsəfi mənaya malikdir. Şeirdə oxucu cavabı hələlik məlum olmayan sual qarşısında qalır:

"...Böyrəyi, ürəyi dəyişmək asan.

Bəs başı?"

Bəxtiyar Vahabzadə "İdrak təbiətlə yarışa girmiş" misrası ilə poetik şəkildə insan zəkasının çox şeyə qadir olduğunu bildirir. Şair demək istəyir ki, elmi-texniki inkişafla idrakın imkanları uyğun gəldikdə yeniliklər meydana çıxır.

Şair Bəxtiyar Vahabzadə çağdaş ədəbiyyatımızda ən çox oxunan, sevilən, həm də təkcə Azərbaycanda deyil, bütövlükdə türk dünyasında tanınan sənətkardır. Bunu müxtəlif zamanlarda ayrı-ayrı türkdilli ölkələrdə elmi ezamiyyətdə olduğum müddətdə, eləcə də həmin ölkələrdən gələn ziyalılarla söhbətlərdə hiss etmişik. Onu oxucularına sevdirən əsərlərində poetik ifadəsini tapan, həyata, vətəninə, xalqına, dilinə olan münasibət və əsərlərindəki fəlsəfi tutumdur. Ümumiyyətlə götürdükdə, şairin bədii yaradıcılığı elmi məlumat baxımından fərqlənir, nədən yazırsa yazsın, oxucu orada kiçik də olsa, elmi-texniki yenilik, xalqın tarixi, adət-ənənəsi və s. haqqında məlumat alır. Fikrimizcə, bu cəhət Bəxtiyar Vahabzadənin, eyni zamanda elmi yaradıcılıqla da məşğul olmasından irəli gəlirdi.

Bəxtiyar Vahabzadə milli şairdir. Vətənimiz, xalqımız, dilimiz, musiqimiz, ədəbiyyatımız və s. onun üçün ən ülvi anlayışlardır. Şairin fikrincə, vətənimizlə, xalqımızla bağlı hər nə varsa, qoruyub saxlamalı və gələcək nəsillərə ötürməliyik. Fikrimizi sübut üçün "Ana dili" şeirindən bir parçaya nəzər salaq:

Bu dil - bizim ruhumuz, eşqimiz, canımızdır,

Bu dil - bir-birimizə əhd-peymanımızdır.

Bu dil - tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi,

Bu dil - əcdadımızın bizə miras verdiyi

Qiymətli xəzinədir, onu gözlərimiztək

Qoruyub nəsillərə biz də hədiyyə verək.

Bütövlükdə Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında milli-mənəvi dəyərlərə münasibət, onun qədir-qiymətinin bilinməsi, qorunub saxlanılaraq gələcək nəsillərə ötürülməsinə qayğı göstərmək mühüm yer tutur. Bu baxımdan yanaşdıqda, şairin "Muğam" poemasını xüsusi qeyd etmək lazım gəlir.

Bu poemada müəllifin "Muğam" növlərini səciyyələndirməsi bizə Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" əsərində öz dövründə sevilə-sevilə dinlənilən musiqi havalarının ("Gənci-badavərd", "Gənci-gav", "Şəbdiz", "Baği-Şirin", "Kini-Səyavuş", "Kini-İrəc" və s.) hər birinin məzmunu haqqında məlumat verdiyi kimi, Bəxtiyar Vahabzadə də Muğamın hər növünün məzmunu - ahəngi haqqında poetik açıqlama verir ki, (bənzətmə bizimdir) bu açıqlama ifaçı üçün də, dinləyici üçün də olduqca faydalıdır. "Muğam" poemasından bir parçanı nəzərdən keçirək:

Dağlarda göynəyən Məcnundur Segah,

Rast - onun atası... Nəsihət eylər.

Məcnun səhralara gətirər pənah,

Ata bu sevdanı məzəmmət eylər.

Rast - müdrik bir ağıl, dərin düşüncə,

Danışır təmkinlə, aramla tək-tək,

Segah - bir istəyin, eşqin dalınca

Mələyə-mələyə qaçan bir ürkək...

Oxucu anlayır ki, hər bir muğamın ahəngində müəyyən bir əhval ifadə olunur: - "Segah"da daxili həyəcan, "Çahargah"da mübarizəyə çağırış, "Rast"da müdriklik, təmkinlilik, səbirlilik.

Şair muğamın insan qəlbinə təsirini çox güclü bir bənzətmə ilə ifadə edərək oxucunu heyrətə gətirir:

"...Nə güman eyləmisən ondakı tilsimləri sən,

"Kürü ahıyla qurutdu", "Salı yandırdı" muğam."

Bəxtiyar Vahabzadəni bir şair olaraq daha çox düşündürən məsələ Azərbaycan, onun ikiyə bölünməsi, bu tarixi ədalətsizliyin nə zaman aradan qaldırılaraq bütöv Azərbaycan görmək arzusu olmuşdur. Şair bu ədalətsizliyə - bir xalqın ikiyə bölünməsinə münasibətini hələ kommunist ideologiyasının tüğyan etdiyi bir dövrdə - 1959-cu ildə "Gülüstan" poemasını yazmaqla bildirmişdir. Əslində şair "Gülüstan" poemasında rus imperiyasından narazılığını ifadə edir. Bəxtiyar Vahabzadə bu poemeda senzuradan yayınmaq üçün M.F.Axundzadənin dediyi bir üslubdan - tənqid hədəfi kimi götürdüyü hadisənin zamanını dəyişmək, yüz il dala ataraq sözünü demək üslubundan istifadə etmişdir. Başqa sözlə, şairin əsas ideyası sovet imperiyasından narazılığını bildirmək və ondan azad olmaq arzusunu ifadə etmək idi.

Bəxtiyar Vahabzadə 40 ildən sonra "Gülüstan" poemasının ikinci hissəsini yazır (1999), şair bu hissəni "İstiqlal" adlandırır. Həmin hissənin belə adlandırılması təsadüfi olmayıb. Azərbaycanın bir hissəsinin - Şimali Azərbaycanın Sovet imperiyasının tərkibindən azad olub, müstəqillik qazanmasının ifadəsidir. Vətənpərvər şair Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsindən yaranan sevincini oxucuya belə bildirir:

Ölmədi, o günü gördü Bəxtiyar

Dedi: - Haqq önündə zor bərbad olsun.

Dedi: - Mən o günü gördüm, Şəhriyar,

Qabaqda işıq var, ruhun şad olsun.

Şair qabaqda işıq var deməklə Azərbaycanın bütövlüyünü görmək arzusunu ifadə etmişdir. Poemanın son misralarında oxuyuruq:

Salaq yadımıza bu gün, cahanın

Rəngləri dəyişən beş qitəsini.

Biz də görəcəyik Azərbaycanın

Güneyli-quzeyli xəritəsini.

Gətirilən nümunələrin təhlilindən aydın olur ki, Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığı Azərbaycan xalqının tarixi, mədəniyyəti, real həyatı ilə sıx bağlı olmuşdur. Xalqımızın yaxın keçmişinə nəzər saldıqda, bu cəhəti daha aydın görmək olur. Şairin belə əsərlərindən biri "Şəhidlər" poemasıdır. Bu poemanı müəllif keçən əsrin sonlarında Azərbaycan xalqının azadlığı uğrunda mübarizədə canlarını vətən yolunda qurban verərək şəhidlik zirvəsinə yüksəlmiş insanların faciəli, faciəli olduğu qədər də şərəfli ölümlərinə həsr etmişdir.

Şair bu əsərində 1990-cı il yanvarın 19-20-də imperiya ordusunun Azərbaycana ağır texnika ilə ordu yeritməsini, silahsız, dinc insanlara qarşı silah işlətməsini, xalqın azadlığı uğrunda mübarizə əzəmətini qırmaq təşəbbüsünü ittiham edir. Bu poemanı biz 90-cı il hadisələrinin real təsvirini verən bir əsər kimi qiymətləndiririk. Bəxtiyar Vahabzadə bu mübarizənin ön sıralarında gedən vətənpərvər şəxslərdən biri kimi diqqəti çəkirdi. Poemada "Nə istəyir bu millət", "Təzadlar içində" ...kimi başlıqlar altında mübarizənin mahiyyəti; sovet ictimai quruluşunun təzadlı mahiyyəti, xalqın həyat tərzinə dözə bilməməsi, azad yaşamaq arzusu poetik dillə real ifadə olunur.

Poemada şəhid məzarları dilə gətirilir: "Axı, biz neyləmişdik?" kimi ritorik suallar qoyulur, Azərbaycanda törədilən faciə üçün heç bir əsas olmadığı, səbəbsiz olaraq xalqa edilən qəsd adlandırılır.

Əsərdə aydın bir fikir də ifadə olunur: Azərbaycana edilən bu qəsd ağır faciədir, lakin nə qədər ağır olsa da, Azərbaycan xalqının əzmini qıra bilmədi, müstəqilliyin əsasını qoydu. Poemada oxuyuruq:

Gəlin ölçə bilək xeyri, ziyanı,

Bəzən əvəzidir on qış, bir yazın,

Bizim şəhidlərin müqəddəs qanı,

Bəlkə də behidir sabahımızın.

Azərbaycan xalqı, eləcə də bir sıra başqa xalqlar Bəxtiyar Vahabzadənin timsalında iki Bəxtiyar tanıyır: şair Bəxtiyar və alim Bəxtiyar. O, istedadlı şair olmaqla yanaşı, eyni zamanda tanınmış filoloq alim - filologiya elmlər doktoru, professor idi. Uzun müddət Bakı Dövlət Universitetində çalışaraq filoloq kadrlarının hazırlanması sahəsində böyük əmək sərf etmişdir.

Bəxtiyar Vahabzadənin şəxsində bədii təfəkkürlə elmi təfəkkür vəhdətdə idi. Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında şairlik istedadı ilə elmi təhlil süzgəci qoşa qanad təşkil edir. Bunun nəticəsidir ki, onun ictimai-siyasi mövzuda yazılmış, vətənin gözəlliklərini vəsf edən sayagəlməz sənət nümunələrini əhatə edən bədii yaradıcılığı ilə yanaşı, tədqiqat işlərinin nəticəsi kimi meydana çıxan filoloji yaradıcılığı da diqqəti cəlb edir. Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycanın iki böyük söz sənətkarının - Məhəmməd Füzuli və Səməd Vurğunun yaradıcılıq yolunu tədqiq edib "Şəbi-hicran" poemasını (1958), "Səməd Vurğun" monoqrafiyasını (1968) yazmışdır.

Əlbəttə, bir məqalədə şairin bütün yaradıcılığını əhatə etmək mümkün deyil. Lakin verdiyimiz bu qısa təhlildən də aydın olur ki, Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığı vətənlə, xalqımızın həyat tərzi, mədəniyyəti, tarixi ilə sıx bağlı olmuşdur. Vətənə, Azərbaycan dilinə, onun saflığının qorunmasına, mədəniyyətinə, dövlətçiliyinə sevgi onun yaradıcılığının ruhunu təşkil edir.

Azərbaycanın xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə indi ikinci dünyasında - haqq dünyasındadır. Lakin onun xatirəsi qədirbilən xalqımızın qəlbində həmişə yaşayır və yaşayacaqdır.

Şəmistan MİKAYILOV,

pedaqogika elmləri doktoru, professor,

Asya BƏKİROVA,

pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Azərbaycan müəllimi.- 2015.- 6 iyun.- S.12.