Təhsil fəlsəfəsinin inkişaf

tendensiyalarının bəzi aspektləri

Dünyada gedən qlobal proseslər, müasir dövrdə cəmiyyətin inkişaf tendensiyaları təhsilin problemlərinə, o cümlədən onun məzmununa, idarə olunmasına və digər məsələlərinə yeni baxış tələb edir. Bu gün təhsil bütöv bir sistem kimi başa düşülməklə yanaşı, həm də dəyər, proses, nəticə kimi qəbul edilir. Bütov bir sistem kimi təhsil anlayışının mahiyyətini aşağıdakı şəkildə ifadə etmək olar: Təhsil pedaqoji prosesin mühüm bir tərkib hissəsi kimi tədris müəssisələrində verilən tərbiyə və inkişaf imkanlarına malik bilik, bacarıq və vərdişlər sistemidir. Təhsil fəlsəfəsi anlayışını izah edərkən eyni zamanda fəlsəfə anlayışına da münasibət bildirməliyik. Elmi araşdırmalardan əldə olunan ümumi qənaət budur ki, fəlsəfə varlığın - təbiət və cəmiyyətin, insan təfəkkürünün və idrak prosesinin tabe olduğu ən ümumi qanunauyğunluqlar haqqında elm, nəticə etibarı ilə cəmiyyətin iqtisadi münasibətləri ilə müəyyən edilən ictimai şüur formalarından biridir.

Təhsil fəlsəfəsi dedikdə isə hesab edirik ki, bu anlayış cəmiyyətin bir şəxs, yaxud qrupdan digərinə təcrübə, bilik və dəyərlərinin ötürülməsinin rəsmiləşdirilmiş prosesi kimi başa düşülməlidir. Bütövlükdə təhsil, bir elm sahəsi kimi pedaqogika və fəlsəfədən təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edə bilməz. Bu baxımdan təhsil fəlsəfəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Təhsil fəlsəfəsi ilə məşğul olan tanınan mütəxəssis F.Paulsen yazırdı: “Pedaqogikanı bir elm olaraq fəlsəfədən ayırmaq mümkün deyil. Psixologiyasız və etikasız o, öz təməlindən ayrı düşür. Bu fənlər də öz növbəsində metafizika və idrak nəzəriyyəsindən ayrılmazdır”.

Pedaqoq-filosof V.V. Krayevskinin “fəlsəfə ilə əlaqə pedaqoji fikrin inkişafının və pedaqoji nəzəriyyənin qurulmasının zəruri şərtidir” qənaəti də, fikrimizcə, pedaqogikanın elmi əsaslarla inkişafı üçün əsas tələblərdən biri sayıla bilər.

Pedaqoq-filosof Qureviç İqor İlinskinin də baxışlarında təhsil fəlsəfəsi məsələləri xüsusi yer tutur. Bu baxımdan onun aşağıdakı fikirlərinin maraq doğurduğunu qeyd etmək olar: “Təhsil problemləri bizi mürəkkəb fəlsəfi düşüncələr sisteminə cəlb edir. Pedaqogika və tərbiyə tarixi ilə bağlı bir çox tədqiqatların çatışmazlığı bundadır ki, onların müəllifləri təhsilə baxışlar kompleksini, fəlsəfi və psixoloji düşüncənin ümumi axarından ayırırlar. Ona görə də pedaqogika tarixi müxtəlif didaktika üsullarının sadalanmasından ibarət olur. Lakin bu üsullar özü konkret bir dövrdə doğulmuşdur və özündə zamanın dünyagörüşü təsəvvürlərinin izini əks etdirirlər”.

Ümumiyyətlə, təhsil fəlsəfəsi digər elm sahələri ilə, məsələn, epistemiologiya, hermenevtika, psixologiya, metafizika, ontologiya, pedaqogika, iqtisadiyyat, aksiologiya və başqaları ilə bilavasitə bağlı olmaqla, özünün məzmun komponentləri də müxtəlif elm sahələrindən çıxarılan ideyalar əsasında formalaşır. Təhsilin məzmununda əksini tapan bu ideyalar isə nəticə etibarı ilə insanların ehtiyaclarının, tələbatlarının ödənilməsinə yönəldilir.

Türk-islam fəlsəfi fikrinin tanınmış nümayəndəsi Əbu Turxan (Səlahəddin Xəlilov) yazır: “İnsanlar təhsil üçün yox, təhsil insanlar üçündür və o, insanların konkret ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmalıdır”. Alimlərin bu fikri də təhsilin inkişafı probleminə müasir yanaşmanı əks etdirmək baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, təhsil fəlsəfəsinin elm sahəsi olaraq inkişafına nəzər salsaq,1941-ci ildə ABŞ-da təhsil fəlsəfəsi cəmiyyəti, 1965-ci ildə Böyük Britaniyada təhsil fəlsəfəsi cəmiyyəti, 1990-cı ildə isə - Təhsilin demokratikləşdirilməsi sahəsində beynəlxalq konfrans, “Beynəlxalq Təhsil filosofları şəbəkəsi” adlı assosiasiya - birliyin yarandığını bir fakt kimi qəbul etmək olar.

Bundan əlavə, fəlsəfənin inkişaf mərhələlərinə gəldikdə isə həmin mərhələləri müvafiq səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə birlikdə aşağıdakı şəkildə göstərmək olar:

* Birinci mərhələ - 1940-1950-ci illərdə təhsil fəlsəfəsinin problematikasının müstəqil sahə olaraq deyil, ayrı-ayrı elementlərə əsasən fəlsəfə, psixologiya, pedaqogikada nəzəri tədqiqatlarda əksini tapması;

* İkinci mərhələ - 1950-1960-cı illərdən başlayaraq təhsil fəlsəfəsinin məzmun məsələləri barədə şüurlu şəkildə vəzifələrin qoyulması;

* Üçüncü mərhələ - 1960-1970-ci illər, fəlsəfi baxımdan əsaslandırılan və fəlsəfə-təhsil problematikasının müxtəlif aspektlərini aydınlaşdıran təhsil proqramlarının hazırlanması;

* Dördüncü mərhələ - 1980-1990-cı illər, paradiqmaların dəyişməsi, yenidən işlənib hazırlanması, refleksiya, metodoloji tədqiqat tiplərinin, təcrübənin layihələndirilməsinin konseptual sxemi olaraq müzakirə olunması, fəlsəfə - təhsil problematikasının şüurlu şəkildə ifadə olunması;

* Beşinci mərhələ - 1990-cı illər təhsil fəlsəfəsinin metodoloji, nəzəri və sosial əsaslarının sistemli şəkildə araşdırılmasının təşkili, ümumi biliklərlə ehtiva olunması;

* Altıncı mərhələ - XXI yüzilliyin əvvəllərində sosiologiya, refleksiv psixologiya və humanist pedaqogika çərçivəsində sosiomədəni və sosiotexniki aspektlərin qarşılıqlı təsir problemləri üzərində cəmləşmə.

“Təhsil fəlsəfəsi” termininin problemin statusu baxımından səciyyələndirdiyi çoxmənalılıq və müəyyən edilən tədqiqat aspektləri bunlardır:

* nəzəri baxımdan, elmi-pedaqoji aspekt;

* pedaqogika elminin metodoloji əsası olaraq, metodoloji-pedaqoji aspekt;

* təhsil prosesinin dərk olunması və insanın yaradılış mahiyyətinə uyğunluğu, refleksiv-fəlsəfi aspekt;

* pedaqoji gerçəkliyin təhlil olunması üçün vasitə olması aspekti.

Qeyd olunan məsələlər təhsil fəlsəfəsinin pedaqogika elminin inkişafı üçün nə qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini təsdiqləyir. Maraq doğuran məsələlərdən biri təhsil fəlsəfəsinin inkişafının əsas, dünyəvi tendensiyalarıdır. Bu baxımdan həmin tendensiyaları aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:

a) təhsil sistemi və klassik modeldəki böhranla əlaqədar təhsilin sosiomədəni paradiqmasının dəyişməsi, humanitar elmdə təhsil sosiologiyası və fəlsəfəsinin fundamental pedaqoji ideyaların yenidən işlənib hazırlanması;

b) eksperimental və alternativ məktəblərin yaradılması;

c) təhsilin demokratikləşdirilməsi, fasiləsiz təhsil sisteminin yaradılması;

d) təhsilin humansitləşdirilməsi, humanitarlaşdırılması və kompüterləşdirilməsi;

e) azad təhsil və təlim proqramları seçimi.

Müasir təhsil fəlsəfəsinin inkişaf tendensiyaları və əsas vəzifələrindən bəhs edərkən qeyd etməliyik ki, bu gün ənənəvi pedaqoji paradiqmanın qüvvədən düşməsinin, təhsilin ənənəvi formalarının kifayət etməməsinin və mövcud problemlərin həllinin imkan və yollarının dərk edilməsi məsələləri ön planda olmalıdır. Bütün bunlar belə bir fikri söyləməyə əsas verir ki, təhsil fəlsəfəsi pedaqogika və təhsilin son hədd üçün əsaslarından bəhs edir. Burada təhsilin mədəni mahiyyəti və yeri, insanın və təhsillilik idealının dərk edilməsi, pedaqoji fəaliyyətin xüsusiyyəti və mahiyyəti məsələləri əhatə olunur.

Təhsil sisteminin, onun məzmununun, texnologiyalarının yeniləşdirilməsinin cəmiyyət üçün vacibliyini, əhəmiyyətini əsaslandıran və bu işin uzaqgörənliklə ideya əsaslarını irəli sürən ümummilli lider Heydər Əliyev gələcək inkişafın bilavasitə haqlı olaraq təhsillə bağlı olduğunu vurğulayırdı. “Gələcəyimiz bu gün gənclərə nəyi və necə öyrətməkdən asılıdır”, - deyən ulu öndər Heydər Əliyev təhsilin yeni məzmununun formalaşdırılmasını, yəni nəyi öyrətməyin, nəyi öyrənməyin zəruriliyini ön plana çəkərək, həm də necə öyrətməyin, innovativ yanaşmaların tətbiq əhəmiyyətini dərk etməyə xüsusi önəm verirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, pedaqogika bir çox suallara, əsasən nəyi və necə öyrətmək suallarına cavab verir. Lakin öyrətmə prosesinin məntiqi-idraki və psixoloji aspektləri də vardır ki, bunlar pedaqogikanın predmetindən kənara çıxır, bilavasitə psixologiya və fəlsəfə ilə, həmçinin təhsil fəlsəfəsi ilə daha çox bağlı olur. Müasir dövrdə elm sahəsi kimi formalaşan təhsil fəlsəfəsi ümumi pedaqogikanın nəzəri, metodoloji bazasının zənginləşdirilməsinə ciddi təsir göstərə bilər. Bütövlükdə milli təhsil sisteminin formalaşdırılmasında təhsil fəlsəfəsinin xüsusi rolu vardır. Bu baxımdan milli təhsil sistemi formalaşdırılarkən aşağıdakı zəruri məsələlərə diqqət yetirilməsi məqsədəuyğun bilinir:

* dünya təhsil sisteminin tendensiyaları;

* ayrı-ayrı qabaqcıl ölkələrin təhsil təcrübəsi;

* ümumi, invariant xüsusiyyətlər;

* sosial-iqtisadi islahatların tələbləri;

* milli dəyərlər (ana dili, vətən tarixi, ənənəvi davranış normaları).

Dünya ölkələrinin təcrübəsi, təhsil tarixindən məlumdur ki, xalqın inkişafının əsas amillərindən biri milli təhsil sistemini formalaşdırmaq və qoyulan hədəflərə doğru məqsədəuyğun fəaliyyətdir. Köhnə sistemdən uzaqlaşmaq naminə yalnız xaricdən mütəxəssis cəlb etməklə milli təhsil, milli ruhu formalaşdırmaq, həqiqətən, mürəkkəb bir məsələdir. Milli təhsil sistemi xalqın milli ruhunun yüksəldilməsində, strateji hədəflərə nail olunmasında ən güclü təsir vasitəsidir.

XIX əsrin əvvəllərində İ.Fixte alman xalqına müraciət edərək xalqın səfərbər olunması, xalqın ruhunun yüksəldilməsi üçün yaranmış çətin vəziyyətdən çıxış yolunu milli təhsil sisteminin qurulmasında görürdü.

Yasuxiro Nakasone konsepsiyasında (“Yaponiya: XXI əsr üçün konsepsiya”) qeyd edirdi ki, “islahatın fəlsəfi ideoloji prinsiplərindən başlamaq lazımdır. Əvvəlcə karkası qurmadan bina tikmək olmaz” .

Müasir təhsil fəlsəfəsindən bəhs edərkən “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”na münasibət bildirməyi vacib hesab edirik. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cü il 24 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilən bu sənəd ilk növbədə konseptuallığı ilə diqqəti cəlb edir. Sənəddə əksini tapmış və aşağıdakı 5 strateji istiqamət müasir dövrün təhsil fəlsəfəsinin ideyalarına əsaslanmışdır:

1) səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun yaradılması;

2) təhsilalanların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan innovativ təlim metodları və texnologiyaları vasitəsilə təhsilin məzmununun səmərəli mənimsənilməsini təmin edən yüksək nüfuzlu təhsilverənlərin formalaşdırılması;

3) nəticələrə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli tənzimləmə mexanizmlərinə malik, dövlət-ictimai xarakterli və dövlət-biznes partnyorluğuna əsaslanan təhsildə yeni idarəetmə sisteminin formalaşdırılması;

4) müasir tələblərə cavab verən və ömür boyu təhsili təmin edən təhsil infrastrukturunun yaradılması;

5) təhsilin dayanıqlı və müxtəlif mənbələrdən istifadə olunmaqla yeni maliyyələşdirmə mexanizminin yaradılması .

Ümumiyyətlə, ölkəmizdə dövlət siyasətinin ən mühüm istiqamətlərindən biri təhsildir. Təhsilin bugünkü vəziyyəti, iqtisadiyyatın, mədəniyyətin, siyasətin gələcəyinə istiqamətlənmişdir .

Dünya təcrübəsi də göstərir ki, dövlət iki müxtəlif miqyasda fəaliyyət göstərmək üçün zəruri tədbirlər görür:

1) çağdaş şəraitin tələblərinə uyğun, cari ehtiyacların ödənilməsinə xidmət edən operativ tədbirlərin həyata keçirilməsi;

2) uzun müddətə hesablanmış, strateji məqsədə, dövlətçiliyə və milli özünütəsdiqə xidmət edən islahatlar planının hazırlanması.

Fəaliyyət paralel surətdə fəlsəfi-ideoloji əsasa söykənməlidir.

Bu baxımdan “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nın fəlsəfi-ideoloji əsasları onun tətbiqinin səmərəliliyinə təminat verir.

İslahatın təmsilçisi olaraq hər bir təhsilverən fərdi şəkildə təhsil fəlsəfəsini müəyyənləşdirməyi bacarmalıdır:

* konkret kateqoriya üçün;

* konkret mövzu üçün;

* konkret fənn üçün;

* sistem olaraq təhsil üçün.

Təhsil fəlsəfəsinin tətbiqi aşağıdakı məsələlərin həllinə və nəticə etibarı ilə ölkənin davamlı inkişafına əlverişli şərait yaradır:

* səriştəli təhsilverənlərin hazırlanması;

* ən yeni texnologiyalara əsaslanan infrastrukturun yaradılması;

* keyfiyyət nəticələri və əhatəlilik.

* iqtisadi cəhətdən dayanıqlılıq;

* dünyanın aparıcı təhsil sistemlərinin standartlarına uyğunluq;

* təhsilin məzmununun, kadr hazırlığının, təhsili idarəetmə sisteminin və təhsil infrastrukturunun qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə və Azərbaycanın inkişaf konsepsiyasına uyğun yenidən qurulması;

* ölkədə biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın bərqərar olması;

* informasiya cəmiyyətinin təşəkkülü.

İntiqam CƏBRAYILOV,

pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor,

Azərbaycan Respublikasının Təhsil Problemləri

İnstitutunun təhsil nəzəriyyəsi şöbəsinin müdiri

Azərbaycan müəllimi.- 2015.- 14 noyabr.- S.11.