2015-ci ilin Nobel mükafatı

laureatlarının adları açıqlandı

İsveçin paytaxtı Stokholmda Nobel Mükafatları Komitəsi ənənəyə uyğun olaraq ayrı-ayrı elm sahələrində 2015-ci ilin Nobel mükafatı laureatlarının adlarını açıqlayıb. Hər il oktyabrın ilk günlərində Nobel həftəliyi (5-12 oktyabr) çərçivəsində tibb və fiziologiya, fizika, kimya, ədəbiyyat üzrə laureatların adları açıqlanır.

Oktyabrın 5-də İsveçin Karolinsk İnstitutu ilk olaraq fiziologiya və tibb üzrə Nobel mükafatı laureatlarının adlarını açıqlayıb. www.nobelprize.org saytının məlumatına əsasən, 2015-ci il fiziologiya və tibb üzrə Nobel mükafatına iri qurd hüceyrələrinin yaratdığı infeksiyalara qarşı yeni müalicə metodlarını kəşf etdiklərinə görə Amerika alimi Uilyam Kempell (William C. Campbell) və yaponiyalı Satoşi Omura (Satoshi Omura), eləcə də malyariya ilə yeni mübarizə metodlarını kəşf etmiş Çin alimi Yu Tu (Youyou Tu) layiq görülüblər. Mükafatın (953 min ABŞ dolları) yarısı Uilyam Kempell və Satoşi Omura arasında bölüşdürüləcək, yarısı isə çinli alimə çatacaq. "Bu iki kəşf hər il milyonlarla insanı məhv edən çox ağır xəstəliklərlə mübarizədə bəşəriyyətə öz töhfəsini verib. Bu kəşfin nəticələri insanların əzablarının azaldılması və sağlamlığının yaxşılaşması baxımından ölçüyəgəlməzdir", - deyə Nobel komitəsinin saytında yerləşdirilmiş məlumatda bildirilir.

Uilyam Kempell və Satoşi Omura bütün dünyaya geniş yayılmış qurdların-parazitlərin (Onchocerca volvulus - çay korluğu) törətdiyi xəstəliklərin effektiv müalicə üsullarını axtarıblar. Nobel mükafatı laureatları "fil xəstəliyi" adı ilə tanınan dəhşətli elefantiyazis xəstəliyinin (bağırsaq qurdlarının yaratdığı) müalicəsində uğur əldə ediblər. Onlar limfatik sistemin xəstəlikləri və dağıdıcı qurdlarla mübarizədə çox keyfiyyətli avermektin adlı dərman kəşf ediblər. Çin alimi Yu Tu ağcaqanadların xüsusi forması olan Anopheles-lərin geniş yaydığı malyariyanın müalicəsində əldə etdiyi uğurlara görə mükafata layiq görülüb. O, malyariya xəstəlikləri nəticəsində ölüm hallarını azaldan artemisinin maddəsini kəşf edib. Bu maddə yüz milyonlarla insanın həyatını xilas edib. Maraqlıdır ki, alim bu dərmanı adi alaq otu sayılan birillik yovşandan alıb.

Qeyd edək ki, 2015-ci ildə tibb və fiziologiya sahəsində mükafatı almaq üçün 327 alimin namizədliyi irəli sürülüb ki, onlardan 57-si ilk dəfə namizədliyini verib.

***

Oktyabrın 6-də Stokholmda İsveç Kral Elmlər Akademiyası tərəfindən fizika üzrə Nobel mükafatı laureatlarının adları açıqlanıb. Nobel komitəsinin qərarına əsasən, bu il fizika sahəsində ali mükafata Kanada fiziki Artur Makdonald və Yaponiya alimi Takaaki Kadzita layiq görülüblər. Nobel komitəsinin saytında qeyd olunur ki, mükafat fiziklərə neytrinonun kütləyə malik olmasını sübut edən neytrino rəqslərinin kəşfinə görə verilib. İsveç Elmlər Akademiyası bildirib ki, bu kəşf materiyanın əsas strukturu, onun tarixi, Kainatın gələcəyi barədə bizim bütün təsəvvürlərimizi dəyişib. Beləliklə də alimlər onilliklər ərzində fiziklərin öyrənməyə çalışdığı mühüm bir problemi həll edə biliblər. Laureatlar həlledici eksperimentlər həyata keçirərək neytrinoların metamorfozlarını sübuta yetiriblər. Bu isə yalnız o halda mümkündür ki, neytrino kütləyə malikdir. "Elementar zərrəciklər fizikası üçün bu tədqiqat tarixi hadisədir",-deyə Nobel komitəsinin məlumatında deyilir. Alimlər sübuta yetiriblər ki, neytrinolar Günəşdən Yerə hərəkət istiqamətində öz xassələrini dəyişirlər. Bu kəşf neytrinonun kütləyə malik olduğunu sübut edir. Neytrinonların xassələrinin öyrənilməsi və tədqiqi uzaq astronomik obyektləri tədqiq etməyə və astrofiziki proseslərin dinamikasını daha yaxşı anlamağa kömək edir. T.Kadzita atmosfer neytrinosunu Yaponiyanın Super-Kamiokande detektorunda, A.Makdonald isə Günəş neytrinosunu Kanadanın Sadberi rəsədxanasında tədqiq edib. Hər iki alim neytrino ossilyasiyasını (neytrinoların bir qisminin myuon və tau neytrinolarına çevrilməsi) aşkar ediblər.

***

Oktyabrın 7-də İsveçin Nobel Komitəsi 2015-ci ildə kimya üzrə ali elmi mükafatın sahiblərinin adlarını elan edib. Nobel komitəsinin məlumatına əsasən, bu il kimya üzrə Nobel mükafatı İsveç alimi Tomas Lindal, amerikalı Pol Midriç və hazırda Amerikada yaşayan Türkiyə alimi Əziz Səncərə verilib. Nobel komitəsinin mətbuat üçün açıqlamasında bildirilib ki, alimlər DNT-nin "təmiri" və genetik informasiyaların qorunub saxlanılması zamanı molekulyar səviyyəni göstərən üsulun tapılmasına görə bu mükafata layiq görülüblər. Professor Tomas Lindal 1970-ci illərdə DNT molekulunun dağılmasının və bu prosesin qarşısının alınmasının mümkünlüyünü, Əziz Səncər DNT-də bir sıra genetik qüsurların aradan qaldırılması üsulunu kəşf edib. Amerikalı professor Paul Modriç hüceyrələrin bölünməsi zamanı DNT-də yarana bilən qüsurların hüceyrədaxili proseslər hesabına yoxa çıxmasını sübut edib. Professor Modriç hüceyrədaxili mexanizmlərin DNT-də yarana biləcək qüsur və zədələrin sayını 1000 dəfə azaltdığını göstərib.

Xatırladaq ki, Ə.Səncər elm sahəsində Nobel mükafatı alan ilk türdür. Türkiyənin 11-ci prezidenti Abdullah Gül özünün twitter səhifəsindən Əziz Səncəri təbrik edərək "bu torpaqların yetişdirdiyi bir dəyər olan professor Ə.Səncərin bu uğurunun alimlərimiz üçün ilham qaynağı olacağına inanıram" deyib.

***

Oktyabrın 8-də Stokholmda İsveç Kral Elmlər Akademiyası tərəfindən ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatının adı açıqlanıb. Yüksək mükafata Belarus yazıçısı və jurnalist Svetlana Aleksiyeviç layiq görülüb. İsveç Akademiyasının daimi katibi Sara Danius bəyan edib ki, yazıçı bu mükafata "nəsrindəki çoxşaxəli səslənişə, iztirab və cəsarəti əbədiləşdirdiyinə görə" layiq görülüb. S.Aleksiyeviçin adı 2013-cü ildən başlayaraq 3 dəfə Nobel mükafatına namizəd irəli sürülüb. Onun ən məşhur əsərləri arasında "Müharibənin qeyri-qadın üzü", "Sink oğlanlar" və "Çernobl duası" və "Sekond-hənd zamanı" , "Ölümlə ovsunlanmışlar" var. "Müharibənin qeyri-qadın üzü" povesti qısa vaxt ərzində 2 milyondan artıq tirajla çap olunub. Svetlana Aleksiyeviç ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazanmış sayca 14-cü qadın olub. Kitabları 19 dilə çevrilib. Onun yazdığı pyeslər Fransa, Almaniya və Bolqarıstanda nümayiş olunub. 67 yaşlı yazıçı bir çox beynəlxalq mükafatların sahibidir. II Dünya, Əfqanıstan müharibəsi, Çernobl faciəsi, SSRİ-nin dağılması barədə reportajlar hazırlayıb.

***

Oktyabrın 9-da Osloda 2015-ci il Nobel sülh mükafatı laureatının adı açıqlanıb. Nobel Mükafatları Komitəsinin qərarına əsasən, 2015-ci ilin Nobel sülh mükafatına "2011-ci ilin yasəmən inqilabından sonra Tunisdə plüralist demokratiyanın binasına öz həlledici töhfəsi üçün" Tunis Milli Dialoq Kvarteti (Tunis National Dialogue Quartet) layiq görülüb. Mükafatın verilməsi barədə qərarı elan edərkən Norveç Nobel Komitəsinin sədri Kasi Kullmann Five deyib ki, qrup 2011-ci ildən sonra "plüralistik demoktariyanın qurulmasına həlledici töhvə" verib. Nobel komitəsinin məlumatında bildirilir ki, Tunis cəmiyyəti ciddi siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik çağırışları və təhdidlərlə üzləşib. Komitə ümid edir ki, bu mükafat Tunisdə demokratiyanın qorunub saxlanması istiqamətində öz töhfəsini verəcək və Yaxın Şərqdə, Şimali Afrikada, dünyanın digər bölgələrində sülh və demokratiyanı dəstəkləyən qüvvələri ruhlandıracaq. Bundan əlavə, mükafat Tunis xalqına ünvanlanıb, məhz bu ölkənin xalqı bir sıra təhdidlərə baxmayaraq milli birliyin əsasını qoyub. Tunis Milli Dialoq Kvarteti inqilabdan sonra ölkədə vətəndaş qarşıdurmasına son qoymuş, insan azadlıqlarının qorunması və demokratiyanın inkişafında mühüm rol oynayıb.

***

Ənənəyə uyğun olaraq laureatların mükafatlandırılması mərasimi 2015-ci il dekabrın 10-da Alfred Nobelin anım günündə keçiriləcək. Laureatlara mükafatın təsisçisinin əksi təsvir olunmuş qızıl medal, diplom və 8 milyon İsveç kronu və ya 953 min ABŞ dolları məbləğində pul mükafatı veriləcək. Qeyd edək ki, mükafatlar 1895-ci ildə Stokholmda Alfred Nobelin vəsiyyətnaməsi ilə qurulan fond tərəfindən təsis edilib.

Fiziologiya və tibb üzrə laureatlar

Uilyam K. Kempell (William C. Campbell) Amerika vətəndaşıdır. 1930-cu ildə İrlandiyanın Ramelton şəhərində anadan olub. 1952-ci ildə Dublin Universitetinin Trinitti Kollecini bakalavr dərəcəsi üzrə bitirib. 1957-ci ildə ABŞ-ın Medisson-Viskonsin Universitetinin fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini alıb. 1957-1990-cı illərdə Merk farmasevtik şirkətinin Terapevtik Tədqiqatlar İnstitutunda çalışıb. Baş elmi işçi, daha sonra direktor kimi elmi tədqiqatlara rəhbərlik edib. O, hazırda Nyu-Cersi ştatının Medison şəhərindəki Dryu Universitetinin fəxri elmi əməkdaşıdır. Ali mükafata layiq görülməsi barədə məlumatı səhər yuxuda ikən alan U.Kempell Nobel komitəsinin xəbəri çatdıran nümayəndəsinə "Siz , yəqin zarafat edirsiniz", - deyib.

Satoşi Omura (Satoshi Omura) Yaponiya vətəndaşıdır. 1935-ci ildə Yaponiyanın Yamanasi prefekturasında anadan olub. 1963-cü ildə Tokio Universitetinin magistr dərəcəsini, 1968-ci ildə farmokologiya elmləri namizədi, 1970-ci ildə isə kimya elmləri namizədi elmi adını alıb. 1963-1965-cı illərdə Yamanasi Universitetinin elmi işçisi kimi fəaliyyət göstərib. 1965-ci ildə Kitasato Universitetində elmi tədqiqatçı kimi fəaliyyətə başlayıb. Farmokologiya və kimya üzrə iki doktorluq dərəcəsi alan S.Omura 1975-2000-ci illərdə Kitasato Universitetinin professoru olub. 2007-ci ildən Kitasato Universitetinin fəxri professorudur. 2008-2012-ci illərdə universitetin fəxri prezidenti seçilib. Yaratdığı innovativ metodlar ona 470-dən artıq bioloji aktiv maddə əldə etməyə imkan verib. Nobel komitəsinin saytına verdiyi ilk müsahibədə alim ali mükafata layiq görülməsi xəbərini çox təəccüblə qarşıladığını, bununla belə, çox xoşbəxt gün yaşadığını deyib.

Yu Tu (Youyou Tu) Çin vətəndaşıdır. 1930-cu ildə Çində anadan olub. O, 1955-ci ildə Pekin Tibb Universitetinin farmokologiya fakültəsini bitirib. 1965-1978-ci illərdə Çin Ənənəvi Tibb Akademiyasının Xalq Təbabəti İnstitutunda professor-assistent işləyib, 1979-1984-cü illərdə dosent, 1985-ci ildən isə institutun professorudur. 2000-ci ildən Çin Ənənəvi Tibb Akademiyasının fəxri professorudur. Alimin hazırladığı dərmanlar Dünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən malyariya xəstəliyinə tutulmuş xəstələrin müalicəsində tətbiq olunur. O, Dünya Mədəni Şurası tərəfindən təsis olunan Albert Eynşteyn mükafatına (1987-ci il), fundamental tibbi tədqiqatlara görə Albert Lasker mükafatına (2011-cü il) layiq görülüb. Y.Tu tibb sahəsində Nobel mükafatı almış sayca 12-ci qadındır. Nobel komitəsinin saytına verdiyi müsahibədə 85 yaşlı alim ali mükafata layiq görülməsini "Milli bayram üçün ən yaxşı xəbər" adlandırıb.

Fizika üzrə laureatlar

Takaaki Kadzita (Takaaki Kajita) Yaponiya vətəndaşıdır. 1959-cu ildə Saytama şəhərində anadan olub. 1981-ci ildə Saytama Universitetini bakalavr dərəcəsi üzrə bitirib. 1986-cı ildə Tokio Universitetində fəlsəfə doktoru kimi fəaliyyətini davam etdirib. 1988-ci ildən Tokio Universitetinin Kosmik Radiasiya Tədqiqatları İnstitutunda çalışıb. 1992-ci ildə professor köməkçisi işləyib, 1999-cu ildə isə professor elmi adı alıb. Hazırda Yaponiya Kosmik Tədqiqatlar İnstitutunun direktoru və Tokio Universitetinin professorudur. Nobel komitəsinin saytına verdiyi ilk müsahibədə alim ali mükafata layiq görülməsi barədə məlumatı "İnanılmaz dərəcədə xoş xəbər!" adlandırıb. "Mən sevinc içindəyəm, lakin nələr baş verdiyini hələ tam anlaya bilmirəm". T.Kadzita Nobel mükafatına layiq görülmüş 24-cü yapondur.

Artur B. Makdonald (Arthur B. McDonald) Kanada vətəndaşıdır. 1943-cü ildə Kanadanın Ontario vilayətində anadan olub. 1964-cü ildə Dalhauzi Universitetinin (Kanada) fizika fakültəsini bakalavr, 1965-ci ildə magistr səviyyələri üzrə bitirib. 1969-cu ildə Kaliforniya Texnologiya İnstitutunun fəlsəfə doktoru olub. 1970-1982-ci illərdə Ottava şəhərində nüvə tədqiqatları laboratoriyasında çalışıb. O, 1989-cu ildən Sadberi (Kanada ) Fizika və Neytron Rəsədxanası İnstitutunun direktorudur. 1982-1989-cu illərdə Prinston Universitetinin professoru kimi fizikanı tədris edib. Hazırda Kuins Universitetinin (QueenTs University) fəxri professoru, eləcə də Kaliforniya Texnologiya İnstitutunun professorudur. Alim neytrinonun dəqiq kütləsini hesablamağı arzu edir. Onun sözlərinə görə, fizikada artıq həqiqət anı yetişib. Ali elm mükafatına layiq görülməsinə gəlincə, alim "fizika üzrə Nobel mükafatı almaq böyük şərəfdir" deyib.

Kimya üzrə laureatlar

Tomas Lindal (Tomas Lindahl) İsveç vətəndaşıdır, biokimya alimi, xərçəng xəstəlikləri üzrə tədqiqatçıdır. 1938-ci ildə İsveçin Stokholm şəhərində anadan olub. 1964-1967-ci illərdə Prinston və Rokfeller universitetlərində elmi tədqiqatlarla məşğul olub. 1969-cu ildə İsveç Karolinsk İnstitutunun fəlsəfə doktoru elmi adını alıb. 1978-1982-ci illərdə Geteborq Universitetinin tibb və kimyəvi fiziologiya fakültəsinin müəllimi işləyib. 1981-ci ildə Böyük Britaniyaya köçüb və baş elmi işçi kimi Xərçəng İnstitutunda (Cancer Research) fəaliyyətə başlayıb. 1984-2007-ci illərdə Böyük Britaniya Elmi-Tədqiqat Xərçəng İnstitutunda laboratoriya rəhbəri olub. Onun rəhbərliyi ilə laboratoriya DNT-nin bərpası üzrə aparıcı mərkəzə çevrilib. İsveç, Norveç Elmlər akademiyalarının, London Kral Cəmiyyətinin üzvü olan alim hazırda Frensis Krik İnstitutunda tədqiqatçı qrupun fəxri rəhbəridir.

Pol Modriç (Paul Modrich) ABŞ vətəndaşıdır. 1946-cı ildə Nyu-Meksika ştatında anadan olub. 1968-ci ildə Massaçusets Texnologiya İnstitutunu bakalavr səviyyəsi üzrə başa vurub. 1973-cü ildə ABŞ-ın Stenford Universitetinin fəlsəfə dokroru elmi adını alıb. 1976-cı ildən Dyuk Universitetinin Xərçəng İnstitutunda işləyir. 1984-cü ildən biokimya professoru, 1988-ci ildən əməkdar tibb professorudur. 1994-cü ildən Amerikanın nüfuzlu Hovard Houz Tibb İnstitutunun tədqiqatçısıdır. Eyni zamanda Şimali Karolina Dyuk Universitetinin Tibb məktəbinin biokimya professorudur. ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının üzvü olan P.Modriç tələbəlik vaxtlarından genetikaya maraq göstərib.

Əziz Səncər (Aziz Sancar) Türkiyə əsilli ABŞ vətəndaşıdır. 1946-cı ildə Türkiyənin Savur vilayətində anadan olub. 1971-ci ildə İstanbul Universitetinin tibb fakültəsini bitirib. Universiteti bitirdikdən sonra 2 il kənddə həkim işləyib. 1973-cü ildə Amerikanın Dallas ştatındakı Texas Universitetinin molekulyar biologiya fakültəsinə daxil olub. 1977-ci ildə doktorluq elmi dərəcəsi alan Ə.Səncər Yel Universitetində DNT-nin bərpası sahəsində tədqiqatlarda iştirak edib. 1982-ci ildən Çimali Karolina Çapel-Hill Universitetinin tibb məktəbinin biokimya və biofizika professorudur.

Professor Əziz Səncər xərçəng xəstəliyi sahəsində apardığı mühüm tədqiqatları ilə bütün dünyada tanınan alimdir. Qeyd edək ki, doktor Ə.Səncər xaricdə apardığı tədqiqatları sayəsində Amerika Elmlər Akademiyasının üzvü seçilən 3 türkdən biridir.

Ədəbiyyat üzrə laureat

Svetlana Aleksiyeviç 1948-ci il may ayının 31-də Ukraynanın İvano-Frankovsk şəhərində anadan olub. Atası belarus, anası ukraynalı olan Svetlananın ailəsi sonradan Belarusa köçüb. Bir müddət orta məktəbdə tarix və alman dili müəllimi işləyib. S.Aleksiyeviç 1972-ci ildə Belarus Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini bitirib. O, Belarusun bir çox mətbu orqanlarında çalışıb. Bir sıra qəzetlərdə çalışdıqdan sonra Minsk şəhərində yayımlanan "Neman" ədəbiyyat jurnalında müxbir kimi işləyib. 1983-cü ildən SSRİ Yazıçılar Birliyinin üzvü olan Aleksiyeviç 2000-ci ildən etibarən İtaliya, Fransa və Almaniyada yaşayıb. Son iki ildə isə o, Belarusa köçüb. Ədəbiyyat üzrə yeni Nobel mükafatı laureatı jurnalistlərə ilk açıqlamasında yüksək mükafata layiq görülməsi xəbərinin onun üçün gözlənilməz olduğunu bildirib. "Mən xəbəri çox güclü şəxsi sevinc və həyəcan içində qarşıladım".

Yazıçı Nobel mükafatını necə xərcləyəcəyi barədə jurnalistlərin suallarına cavab olaraq bildirib ki, "bu mükafatla azadlığımı təmin edəcəyəm. Mən kitablarımı çox uzun müddətə yazıram. Buna isə vəsait tələb olunur - səyahət etmək, yazmaq, çap etdirmək. İndi mən pulu haradan əldə etmək barədə düşünməyərək rahat işləyə bilərəm". "Faciənin poetikası mənim üçün çox vacibdir. Mən sadəcə reallıq parçası ələ keçirmək, kim olduğumuzu və hara getdiyimizi yazmaq istəyirəm".

Yazıçını Belarus prezidenti Aleksandr Lukaşenko da təbrik edib. "Sizin yaradıcılığınız təkcə belaruslular deyil, dünyanın bir çox ölkələrində oxucuları biganə qoymayıb", - deyə A.Lukaşenkonun təbrik məktubunda bildirilir.

Sülh üzrə laureat

Tunis Milli Dialoq Kvarteti (Tunis National Dialogue Quartet) 2013-cü ilin yayında yaradılıb. Kvartet Tunis cəmiyyətində 4 aparıcı vətəndaş təşkilatını özündə birləşdirib: Tunis Həmkarlar Cəmiyyəti, Tunis Sənayeçilər Konfederasiyası, Tunis İnsan Haqları Liqası, Tunis Vəkillər Birliyi. Bu təşkilatlar Tunis cəmiyyətində müxtəlif sektor və dəyərləri - işçilərin həyatı və firavanlığı, insan haqları və azadlıqlarının qanuniliyi prinsiplərini təmsil edir. Bütün bunları əsas tutan təşkilat cəmiyyətdə vasitəçi kimi öz rolunu inkişaf etdirərək ölkədə sülh və demokratiyanın inkişafına nail olub. İlk dəfədir ki, Nobel komitəsi dördlüyü ayrı-ayrı deyil, vahid təşkilat kimi yüksək mükafata layiq görüb.

Qeyd edək ki, Nobel sülh mükafatı "xalqlar arasında qardaşlığın təbliği, daimi qoşunların azaldılması, yaxud tamamilə aradan qaldırılması və ya sülh konqreslərinin keçirilməsinin irəli sürülməsi və həvəsləndirilməsi sahəsində görülmüş ən yaxşı işlərə görə" verilir. Bu vaxta qədər ümumilikdə 95 fərd və 23 təşkilat Nobel sülh mükafatına layiq görülüb.

Qeyd edək ki, 2015-ci il Nobel sülh mükafatına 278 nəfərin namizədliyi irəli sürülüb. Namizədlərdən 49-u ictimai və beynəlxalq təşkilat, 227-si isə ayrı-ayrı şəxslərdir. Bu, Nobel sülh mükafatı tarixində qeydə alınmış ikinci ən böyük siyahıdır.

Oruc MUSTAFAYEV

Azərbaycan müəllimi.- 2015.- 10 oktyabr.- S.10.