Orta məktəblərdə çalışan

laborantlar nə ilə məşğuldur?

Budəfəki yazımızda Azərbaycan təhsilinin uzun illərdən bəri kök salmış, daşlaşmış problemlərindən birini - orta ümumi təhsil müəssisələrində çalışan laborantların fəaliyyətini, daha dəqiq desək, fəaliyyətsizliklərini, mövcud problemlərin real səbəblərini araşdırmağa çalışacağıq. Dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrinin bu sahədəki təcrübəsi ilə maraqlananda bizə aydın oldu ki, Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya, Türkiyə kimi dövlətlərdə laborant, müəllim köməkçisi və bu kimi vəzifələrdə çalışan əməkdaşlar məktəbdə tədris prosesinin düzgün qurulmasında, dərslərin təşkilində, əyani vəsaitlərin hazırlanmasında müəllimlərin, sözün həqiqi mənasında, ən yaxın köməkçiləri hesab olunurlar. Əlbəttə, bu vəzifələr bizim qanunvericilikdə də mövcuddur. Bəs müəssisə rəhbərlərimiz və laborantlarımız buna əməl edirlərmi? Paytaxtın bəzi məktəblərində araşdırmalarımız göstərdi ki, məktəb direktorlarımız bu vəzifədən əsasən katibə, köməkçi, hətta bir çox hallarda “katibələrin katibəsi” qismində yararlanırlar. Yəni, məsələyə obyektiv yanaşsaq, bu gün orta məktəblərdə çalışan laborantların əsas vəzifəsinin direktorlara çay aparmaq, onları vətəndaş zənglərindən və şikayətçilərdən qorumaq, müdirlərinin şəxsi tapşırıqlarını yerinə yetirməkdən ibarət olduğunu görərik. Araşdırma apardığımız məktəblərdə eyni zamanda, başqa bir problemin də şahidi olduq. Laborant vəzifəsinin texniki ştat olmasına baxmayaraq, məktəb direktorları Təhsil Nazirliyinin müəllimlərin işə qəbulu ilə bağlı apardığı imtahandan dəfələrlə cəhd edib keçə bilməyənləri laborant vəzifəsinə təyin etməklə, onları dolayı yollarla (analıq, xəstəlik və bu kimi məzuniyyətlərdə olanların əvəzinə illərlə) müəllim simasında auditoriyalara göndərirlər. Paytaxtın 5 məktəbində apardığımız araşdırmaların nəticələrini təqdim edirik.

LABORANTLARIN QANUNVERİCİLİKDƏ

NƏZƏRDƏ TUTULMUŞ VƏZİFƏLƏRİ

Laboratoriya avadanlığının, cihazlarının, təlimin texniki vasitələrinin saz halda olmasına çalışır, onların vaxtında əldə edilməsi, xüsusi zavod və emalatxanalarda təmiri üçün sifariş hazırlayır, kimyəvi reaktivlərin düzgün saxlanması və istifadə olunmasını təmin edir. Avadanlıqların, cihazların, aparaturaların, reaktivlərin laboratoriya işlərində, dərslərdə və məşğələlərdə istifadə olunması üçün hazırlayır, həmin avadanlıqların müvafiq təlimatlara və digər texniki sənədlərə uyğunluğunu yoxlayır. Filmotekalarla müntəzəm olaraq işgüzar əlaqə saxlayır. Müəllimləri dərs məşğələsi üçün lazım olan materiallarla təmin edir. Müəyyən olunmuş formada hesabatlar hazırlayır.

Araşdırmamıza ilk olaraq, Suraxanı rayonu Günəşli qəsəbəsində yerləşən 285 nömrəli tam orta məktəbdən başladıq. Məktəbin direktoru Həyat Dünyamalıyeva bizimlə söhbətində bildirdi ki, məktəbdə 6 laborant var. Onlardan 4-ü kompüter, digər 2 nəfəri isə fizika və kimya fənləri üzrə laborantlardır. Laborantlarla və onların iş prosesi ilə tanış olmaq məqsədilə məktəbə baxış keçirildikdə məlum oldu ki, kompüter laborantlarından 2 nəfəri- Gülər Səfərova və İlhamə Qurbanova kompüter otağında deyil, direktorun qəbul otağında əyləşir, məktəblə bağlı sənədləşdirmə və digər işlərdə direktora köməklik göstərirlər. Digər laborant Əsmər Qasımova isə İlhamə Quliyevaya kömək edir. Yəni sadə dillə desək, köməkçiyə köməkçilik edir. Kompüter laborantlarından təkcə Gülşən Həmidzadə İKT laboratoriyasına nəzarət edir. Onlar özləri də etiraf etdilər ki, məktəbdə əsasən ümumi işlərlə məşğuldurlar, müxtəlif proqramlar üzrə əlaqələndiricidirlər. Onlardan laborantın vəzifəsinin nədən ibarət olduğunu soruşduqda isə dəqiq cavab verə bilmədilər.

Laborantlardan İlhamə Qurbanovaya ixtisası haqqında sual verdikdə tarixçi olduğunu, lakin yaşadığı ərazidəki məktəblərdə ixtisası üzrə vakant müəllim yeri olmadığı üçün laborant vəzifəsində çalışdığını bildirdi. Digər laborant Gülşən Həmidzadəyə də həmin sualı ünvanladıq. O bildirdi ki, ADPU-nun fizika fakültəsini bitirib. Planında məktəbə laborant kimi daxil olduqdan sonra müəllimlərin işə qəbulu ilə bağlı müsabiqədə iştirak edərək müəllim kimi işləmək olduğunu deyən laborant, sonralar buna marağı olmadığını bilidirdi.

Kompüter laborantları ilə söhbətimizi yekunlaşdırdıqdan sonra kimya və fizika laboratoriyalarına getdik. Nəzərə çatdıraq ki, burada vəziyyət fərqli idi. Belə ki, kompüter laborantlarının əksinə olaraq, burada çalışan Səfurə Nəcəfova və Afaq Qurbanova laboratoriyada olan avadanlıqlar, cihazlar və müxtəlif maddələr, vəzifə borcları haqqında məlumatlı idilər. Bundan başqa, iş planları da səliqə ilə yazılmışdır. Onlara da ixtisasları haqqında sual verdikdə Afaq Qurbanova qeyd etdi ki, Şamaxı Mədəni-Maarif Texnikumunun ibtidai təhsilin pedaqogikası və metodikası fakültəsini bitirsə də, 2001-ci ildən məktəbin kimya laborantı vəzifəsində çalışır.

Sonra yolumuzu Bakıxanov qəsəbəsindəki F.Tağıyev adına 72 nömrəli məktəb-liseydən saldıq. Şəhərimizin ən böyük, müasir təmirli, maddi-texniki baza cəhətdən zəngin təhsil ocaqlarından biri olan bu məktəbdə işlərin daha yaxşı olacağını düşündük. Direktorun qəbul otağında bir neçə nəfərlə qarşılaşdıq. Sonradan bildik ki, sən demə bunlar da direktorun laborant “köməkçiləri”dir. Məktəb-liseyin direktoru Polad Əjdərovla görüşüb məqsədimizi bildirdik. Direktorun dediklərindən məlum oldu ki, hazırda 1425 şagirdin oxuduğu, 121 müəllimin çalışdığı, 58 sinif komplekti olan məktəb-liseydə 5 laborant fəaliyyət göstərir. Onlardan 2-si fizika və biologiya, 3-ü isə informatika üzrə laborantdır. Laboratoriyalara baş çəkmək, laborantlarla, müəllim və şagirdlərlə söhbət etmək istədiyimizi bildirdik. İnsafən desək, direktor bizə çay da təklif etdi. Amma laborantlara zəhmət olmasın deyə, etiraz etdik.

Direktorla birlikdə onun kabinetindən çıxdıqdan sonra bir müddət foyedə ləngiməli olduq. Hiss etdik ki, laboratoriyaların açarlarını tapa bilmirlər. Ancaq bizi düşündürən o idi ki, məktəbdə tədrisin ən qızğın saatlarında nə üçün laboratoriyaların qapıları bağlı, laborantlar isə direktorun qəbul otağında olmalıdır? Bəs dövlətin yüz minlərlə vəsait hesabına aldığı bu laboratoriyalardan şagirdlər nə zaman yararlanmalıdır? Nəhayət, açarlar tapıldı. Öncə biologiya laboratoriyasına yollandıq. Burada X sinfin dərsi vardı. Laboratoriya doğrudan da yüksək təchizatlı idi. Amma nə faydası. Şagirdlər özləri belə etiraf etdilər ki, son bir ildə bu laboratoriyada mikroskop altında soğan qabığını müşahidə etməkdən başqa heç bir təcrübə aparılmayıb. Bizimlə birlikdə sinifdə olan direktor müavininin kömək məqsədli müdaxilələrinə baxmayaraq şagirdlərlə qısa söhbətdən o da məlum oldu ki, onların heç biri biologiya üzrə laborantı tanımır. Onu heç vaxt dərsdə, laboratoriyada görməyiblər, adını belə bilmirlər. Qəribə burasıdır ki, heç müəllim də ona kömək etməli olan laborantının adını deyə bilmədi və onu tanımadığını etiraf etdi. Şagirdlər “Ümumiyyətlə, məktəbinizin hansısa laborantını tanıyırsınızmı” sualımızı da kollektiv sükutla qarşıladılar.

Kimya laboratoriyasında da 10-cu siniflə rastlaşdıq. Lakin az sonra məlum oldu ki, onların kimya dərsi deyil. Sən demə, boş laboratoriyanı bizə göstərməmək üçün 10-cu sinif şagirdlərini informatika dərsindən çıxarıb ora doldurmuşdular. Bu sinifdə də apardığımız qısa sorğu-sualdan aydın oldu ki, şagirdlər laborantları tanımırlar. Onlar məktəblərində ümumiyyətlə laborantların olub-olmamasından xəbərsizdirlər. Kimya müəllimi Sevda Cəbrayılova da kimya laborantının olub-olmadığını bilmədi. Burada da şagirdlər son illər kimya dərslərində laboratoriyada yalnız bir təcrübə keçdiklərini xatırlaya bildilər və onun da ancaq müəllim tərəfindən aparıldığını, heç bir laborant görmədiklərini söylədilər.

Sonra məktəb direktorunun öz kabinetinə yığdığı laborantlarla söhbət etdik. Onların heç biri öz vəzifə funksiyalarının nədən ibarət olduğunu deyə bilmədi. Bizi maraqlandıran suallara yalnız ümumi sözlərlə cavab verdilər. Biz onlara “Şagirdlər sizi laborant kimi tanımırlar” deyəndə onlar müəllim kimi tanındıqlarını bildirdilər. Amma direktor isə bizə onlardan dərs prosesində müəllim əvəzedicisi kimi istifadə olunmadığını vurğulamışdı.

İxtisasca filoloq olan, Bakı Dövlət Universitetini bitirən və 2013-cü ildən 72 nömrəli məktəb-liseydə laborant işləyən Bahar Kazımovadan nə üçün belə bir nüfuzlu ali məktəbi bitirib laborant işlədiyini, müəllimlərin işə qəbulu ilə bağlı müsabiqədə iştirak etmədiyini soruşduq. O, buna iki dəfə cəhd etdiyini, lakin lazımi qədər bal toplamadığını bildirdi.

Sonra Sabunçu rayonunda yerləşən digər bir təhsil ocağına - 74 nömrəli tam orta məktəbə üz tutduq. Burada da demək olar ki, eyni mənzərənin şahidi olduq. Laborantlarla tanış olarkən birinin siması bizə tanış gəldi. Məlum oldu ki, məktəbə girərkən bizi qarşılayanlardan biri məhz bu laborant xanım idi. Söhbət zamanı məlum oldu ki, bu xanım laboranta məktəbin birinci mərtəbəsinə nəzarət etməklə yanaşı, direktorun hörmətli qonaqlarını qarşılamaq kimi “mühüm vəzifə” də tapşırılıb. Sonradan direktor Rüxsarə Əliyeva özü də etiraf etdi ki, şagirdlərə nəzarət etmək üçün hər mərtəbəyə bir laborantı təhkim edib. Laborantlarla söhbətmizdə onlar da bildirdilər ki, məktəbdə əsasən direktorun tapşırıqları, bəzi tədbirlərin təşkili və sənədləşdirmə işləri ilə məşğul olurlar. Laborantlara “Axırıncı dəfə hansı laborator işin aparılmasında iştirak etmisiniz” sualı verdikdə isə son dəfə belə bir prosesdə iştirak etdiklərini xatırlamadılar. İş planları ilə bağlı suala isə cavab verməkdə çətinlik çəkdilər.

Mövzu ilə bağlı növbəti reydimizi Xətai rayonunda yerləşən 194 nömrəli məktəbə etdik. Ötən il istifadəyə verilən və yüksək səviyyədə maddi-texniki bazası olan məktəbdə bizi ilk qarşılayan direktor Əliyusif Əliyev oldu. Direktor bildirdi ki, məktəbdə 9 laboratoriya var. Onlardan 3-ü kompüter, digərləri isə fizika, kimya, biologiya laboratoriyalarıdır. Bu laboratoriyaların hamısı yüksək səviyyədə təchiz olunub. İlk baxışdan mənzərə çox ürəkaçan idi. İşıqlı, geniş laboratoriyalarda ən müasir avadanlıqlar yerləşdirilmişdi. Lakin yenə bizi bu sual maraqlandırırdı. Görəsən dövlətimiz tərəfindən yaradılan bu yüksək imkanlardan şagirdlərin bilik və bacarığının artırılması üçün lazımi qədər istifadə olunurmu? Bu məqsədlə kimya laboratoriyasında XI sinfin dərsini izlədik. Onların bu laboratoriyadan necə istifadə etdiklərini görmək istədik. Lakin şagirdlərlə söhbətimizdən məlum oldu ki, onlar çox az hallarda bura gəlirlər və laborantı isə ümumiyyətlə tanımırlar. Kimya müəllimi isə laborantın məktəbdə olmadığını bildirdi.

Fizika laboratoriyasında da vəziyyət eyni idi. Şagirdlər laborantı tanımadıqlarını və ümumiyyətlə dərs prosesinə hazirlıq mərhələsində görmədiklərini bildirdilər. Onlara ən adi bir cihazı- voltmetri göstərərək bunun nə olduğunu soruşduqda isə heç bir şagird onun adını bilmədi. Məktəbdə olan laborantlardan sonuncu dəfə nə vaxt laborator məşğələdə iştirak etdiklərini soruşduqda isə heç biri cavab vermədi. Görünür, bu müəssisədə də məktəb rəhbərliyinin gələcəyimiz vaxtdan və mövzudan xəbərləri olmadığı üçün şagirdləri yaxşı “təlimatlandıra” bilməmişdilər.

Sonra paytaxtın mərkəzində yerləşən 132-134 nömrəli təhsil kompleksində olduq. Əvvəlcə kompleksin direktoru Sara Xanlarova ilə görüşüb gəlişimizin məqsədini dedik. Direktor birinci növbənin artıq bitdiyini və buna görə də yalnız kompüter laborantlarının işdə olduğunu diqqətə çatdırdı. S.Xanlarova bizimlə söhbətində səmimi olaraq etiraf etdi ki, təhsil kompleksində də laborantların işi bir o qədər ürəkaçan deyil. Düzdür, onlar dərs müddətində laboratoriyada olurlar, müəllimə dərs prosesi zamanı bəzi köməklik də göstərirlər, ancaq düşünürəm ki, laborantlar xüsusi ixtisaslı olsalar, bu bizə daha çox fayda verər.

Araşdırmalarımızdan məlum oldu ki, orta ümumtəhsil məktəblərimizin əksəriyyətində laborant vəzifələri formal xarakter daşıyır. Onlar qanunvericiliklə üzərlərinə düşən işlərdən daha çox məktəb rəhbərlərinin müxtəlif tapşırıqlarını yerinə yetirirlər. Məsələnin digər tərəfi isə laborantların qeyri-ixtisaslı olmaları ilə bağlıdır. Belə ki, bir çox hallarda aidiyyəti olmayan müxtəlif ixtisas sahibləri bu vəzifədə çalışırlar ki, bu da dərs prosesinə mənfi təsir göstərir. Təhsil Nazirliyinin göstəriş və tövsiyələrinə məhəl qoymayaraq, Sovet dövründə olduğu kimi, ədəbiyyat müəllimini kimya, fizika laborantı vəzifələrinə qəbul edənlər bu müəssisələrdə hansı keyfiyyətdən danışa bilərlər? Təhsil Nazirliyinin apardığı imtahanlarda yüksək nəticə göstərərək müəllim adı qazananları, uzun illər çalışan təcrübəli pedaqoqları kənarda qoyaraq, əvəzçilik saatlarının bu imtahanlardan keçə bilməyən, bilik səviyyəsi bir o qədər də yüksək olmayan laborantlara verilməsi, görəsən, hansı zərurətlə bağlıdır? Bundan başqa, dövlətə yüksək maliyyə xərcləri bahasına başa gələn laboratoriyalardan çox nadir hallarda istifadə olunur. Müşahidələrimiz onu da göstərdi ki, laborant ştatına işə götürülənlərə onların vəzifə funksiyaları izah olunmur, iş planı tələb edilmir.

Təəssüf ki, bu problemlər direktorların vəzifə məsuliyyətlərindən asılı olaraq, məktəblərin bəzisində az, bəzisində çox olmaqla, demək olar ki, əksər müəssisələri əhatə edir. Şübhəsiz ki, bu sahədə olan qanunvericilikdə də müəyyən boşluqlar mövcuddur. Yəqin ki, Sovet dövrünün məhsulu olan, bəzi saralmış vərəqləri, öz əhəmiyyətini itirmiş bəzi qaydalarımızı dəyişməyin vaxtı artıq çatıb. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu məsələ ilə bağlı Təhsil Nazirliyində müəyyən addımlar atılmaqdadır. Ötən ildən başlayaraq, paytaxt məktəbləri üçün laborantların seçimi mərkəzləşmiş qaydada aparılır. Bu seçimdə ixtisas və peşə bacarıqlarına isə xüsusi önəm verilir. Ancaq eyni zamanda, müəssisə rəhbərlərinin də üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Ölkə rəhbərimizin istədiyi kimi, müasir tələblərə cavab verən bir təhsil sistemi qurmaq istəyiriksə hər bir kəs üzərinə düşən vəzifələri vicdanla, məsuliyyətlə yerinə yetirməlidir. Görünür, Təhsil Nazirliyinin bu istiqamətdə apardığı işlər, neqativ hallara qarşı və nizam-intizamla bağlı atdığı prinsipial addımlar hələ də bəzilərini qəflət yuxusundan ayıltmayıb.

Yusif Əliyev,

Niyazi Rəhimov

Azərbaycan müəllimi.- 2015.- 17 oktyabr.- S.5.