Türk dünyasının elm sahəsində ilk Nobel

mükafatı laureatının uğur hekayəti

Ötən əsrin əvvəllərindən, 1901-ci ildən başlayaraq elmin ayrı-ayrı sahələrində ciddi töhfələri ilə seçilən praktik əhəmiyyətli kəşflərə görə Nobel mükafatı verilir. Hər il oktyabrın ilk günlərində dünya elmi ictimaiyyətinin diqqəti Stokholma yönəlir. Hamı nüfuzlu elm mükafatının bu il kimə qismət olacağını gözləyir. Elm sahəsində yüksək mükafatı artıq neçə illərdir ki, türk dünyası da gözləyir. Və nəhayət, 2015-ci il oktyabrın ilk günlərində çoxdan gözlənilən an yetişdi. Amerikada yaşayan biokimya professoru Əziz Səncər türk dünyasında elm sahəsində ilk dəfə Nobel mükafatına layiq görülmüş bir alim kimi öz adını tarixə yazdı. Amerikanın Şimali Karolina Çapel-Hill Universitetinin biokimya professoru Əziz Səncərin həyatı və elmi mücadiləsi ilk təhsil yollarında kövrək addımlarını atan məktəbli, ali məktəblərdə elmin sirlərini öyrənən tələbə, neçə-neçə gəncə yol göstərən müəllim, gecə-gündüz apardığı tədqiqatların nəticələrini gözləyən gənc araşdırmaçı üçün əsl örnəkdir. Əziz Səncərin zəka, istedad və çalışqanlığın bariz nümunəsi olan həyat yoluna biz də nəzər salaq.

Uşaqlıq illəri

Professor Əziz Səncər 1946-cı ildə Türkiyənin Mardın vilayətinin Savur liçəsində (kəndində) yazmaq-oxumaq bilməyən, ancaq təhsilə çox önəm verən bir ailədə anadan olub. Ailədə 8 uşaq böyüyürdü, Əziz onlardan 7-cisi idi. Bununla belə, valideynləri uşaqlarının hamısına ilk təhsil vermişdi. Əziz Səncər ailəsi və ilk təhsil illərini belə xatırlayır: “Anamın və atamın oxu-yazması yox idi, ancaq onlar təhsilin çox önəmli olduğunu bilirdilər və uşaqların hamısının təhsil alması üçün əllərindən gələni etmişdilər”.

Əziz orta məktəbdə oxuduğu illərdə öz bacarığı ilə seçilirdi, lakin futbola da marağı güclü idi. Liseyin futbol komandasının qapısını qoruyurdu. Gənc futbolçulardan ibarət milli komandanın məşqlərinə də dəvət almışdı. “Futbolçu olmaq mənim ən böyük arzum idi, hər zaman milli komandada oynamaq istəmişdim. Ancaq bir müddət sonra yaxşı bir qapıçı ola bilmək üçün boyumun kifayət qədər hündür olmadığına qərar verdim və dərslərimlə daha çox məşğul olmağa başladım”. O, bütün fənlərə eyni dərəcədə maraq göstərib. “Mən əslində kimyaçı olmağa qərar vermişdim. Ancaq Mardində liseydə oxuyanda dostlarım mənə tibb üzrə test imtahanlarında özümü sınamağımı istədilər. İmtahana getdim, həm kimya, həm də tibdən testləri uğurla verdim. Sinif yoldaşlarımdan 5-i tibb fakültəsinə girdi. Mən kimyaya daxil olmaq qərarımı bildirdim. Onlar isə “Əziz, gəl birlikdə tibbə gedək” deyərək məni qərarımı dəyişməyə razı saldılar”.

Yaxınlarının məlumatına görə, Əziz Səncər Mardində çox ağır həyat şəraitində oxuyub. O zaman işıq belə yox idi, Əziz isə dərslərini şam işığında oxuyurdu.

Şam işığından Nobelə uzanan yol

İlk, orta məktəb təhsilini Savur və Mardində tamamlayan Əziz Səncər 1963-cü ildə İstanbul Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olaraq oranı 1971-ci ildə başa vurub. Ali məktəbdə oxuyarkən Böyütmək üçün seçinfundamental fənlər üzrə müəllimlərinin elmi kəşflər barədə söhbətləri gənc tələbəni həyəcanlandırırdı. Əziz Səncər tezliklə biokimya tədqiqatçısı olmağa qərar verib. İstəyini biokimya müəlliminə söylədikdə, müəllimi ona ən azından bir müddət həkimlik etməsini tövsiyə edib. “Tibdən məzun olan hər kəsin fundamental elmlərlə məşğul olmazdan əvvəl bir neçə il həkimlik etməsində böyük fayda görürəm” deyən müəlliminin tövsiyəsinə əməl edən Ə.Səncər ikiillik həkimlik təcrübəsi keçib. Tezliklə Ə.Səncər başa düşüb ki, tibb onun sahəsi deyil və biokimyanı öyrənməyə qərar verib. “İkinci kursda oxuyarkən bu yolda irəliləməyə qərar vermişdim. Lakin müəllimlərimdən biri “əvvəlcə doktorluq işini müdafiə edin, sonra özəlliklə təməl elm sahəsi üzrə ixtisaslaşın” demişdi. Onun tövsiyəsi mənim üçün çox önəmli idi. Amerikaya doktorluq işi dalınca getməyimin də səbəbi bu oldu”. Türkiyədə təqaüd proqramının qalibi olan Əziz ali təhsilini davam etdirmək üçün ABŞ-a gedib. “Amerika həyatına uyğunlaşmaq çətin oldu. Müəllimlərlə dil tapa bilmirdim. Çox çalışmaqla bağlı hər hansı problemim yox idi. Müəllimim çox nüfuzlu alim idi. Hər gün yeni bir fikirlə onun yanına gedirdim. Bir gün mənə “Əziz, müəllim kim, tələbə kim? - mənim sənə deyəcəyimi sən mənə deyirsən” dedi. Məndə isə “biz türklər hər kəsdən üstünük” kompleksi var idi. Uşaq deyildim, ancaq o zamankı düşüncəm belə idi. Con Hopkins Universitetində ingilis dili ilə bağlı problemi həll etdikdən 6 ay sonra mən artıq amerikalılara dərs deyirdim. Elmi çətinliyim yox idi, sosial problemlərim oldu”, - deyən alim Amerikaya getdiyi ilk illəri xatırlayır. ABŞ-da ilk çətinliklərdən sonra vətənə dönən gənc tədqiqatçı 1 ildən sonra təkrar olaraq ABŞ-a, Çapel-Hill Universitetinə yollanıb. Universitetdə tədris ingilis dilində idi. Əziz isə fransız dilini öyrənmişdi. Az vaxt ərzində ingilis dilini mükəmməl surətdə mənimsəyən gənc tədqiqatçı həmkarlarını və onunla işləyən müəllimlərini belə təəccübləndirib. Uzaq ölkədə üzləşdiyi bir sıra çətinliklərə baxmayaraq gənc tədqiqatçı heç vaxt ruhdan düşməyib, inandığı sahədə daha da irəliləməyə qərar verib: “Bir dəfə ilkin qoyduğum təcrübələrdən biri nəticə verməyəndə mən öz qabiliyyətlərimə olan ümidlərimi itirməyə başladım. Hətta vəziyyət elə bir həddə çatdı ki, mən fikirləşdim:”Səndə eksperimental təcrübələr üçün istedad yoxdur. Sən yaxşı həkim olmusan, niyə də həkimlik praktikasına geri qayıtmayasan? Lakin mən elmdə qaldım”. O, ABŞ-ın Dallas ştatındakı Texas Universitetində molekulyar biologiya sahəsində DNT-nin təmiri üzrə doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. Daha sonra Yel Universitetində DNT-nin bərpası üzrə dosent vəzifəsi alıb.

“DNT-nin təmiri”

1982-ci ildən Şimali Karolina Çapel-Hill Universitetində biokimya və biofizika sahələrində çalışan alim burada DNT-nin təmiri, hüceyrə düzülüşü, xərçəngin müalicəsi və vücudun bioloji saatı üzərində çalışıb. Tədqiqatlar gedişində Əziz Səncəri təəccübləndirən o idi ki, ultrabənövşəyi şüaların öldürücü dozalarını alan bakteriyalar müşahidə olunan diapazonda mavi işıqla şüalandıqdan sonra öz qüvvələrini bərpa edirlər. Artıq Texas laboratoriyasında işlərkən Ə.Səncər ultrabənövşəyi şüalanmanın (fotoliaz) vurduğu zərərin aradan qaldırılmasına cavabdeh olan gen fermentini uğurla müəyyən edə bilib və kodlaşdırıb. 1970-ci illərdə bu kəşf Amerika universitetlərində böyük maraqla qarşılanmışdı. O, az sonra öz tədqiqatlarını Yel Universitetində davam etdirməli olmuşdu. Məhz Yel Universitetində alim ultrabənövşəyi şüalanmadan sonra hüceyrə təmirinin ikinci sisteminin təsvirini verib. Fotoliazdan fərqli olaraq ikinci sistemdə bərpa qaranlıq şəraitdə davam edir. 1980-ci ildə Səncər Çapel-Hill Universitetində daimi vəzifə alır və tezliklə istər bakteriya, istərsə də insan DNT-sinin təmir olunması problemini tədqiq etməyə başlayır. Hələ 2005-ci ildə Türkiyədə keçirilən elmi forumda Ə. Səncərin bu işlərinin Nobel mükafatına layiq olduğunu əvvəlcədən xəbər vermişdilər. O isə öz açıqlamalarında “ötən illər ərzində Əhməd Ayıq və Nəim Süleymanoğlu (məşhur türkiyəli idmançılar) qızıl medal qazananda çox sevinər, onların rəsmlərini otağımda yuxarı başda asardım. Kaş ki, mən də türk millətinə belə bir şərəf qazandıra biləydim deyə düşünürdüm. İndi bu uğurlarım türk gənclərini elmə təşviq edə bilsə, çox xoşbəxt olaram“,- deyə bildirirdi. Səncər Nobel mükafatı məsələsində “mənim Nobeldə gözüm yox, onu da tələbələrimə verirəm” deyirdi.

34 illik zəhmətin bəhrəsi

Əziz Səncər DNT-nin təmiri ilə əlaqədar tədqiqatlara tam 34 il əmək sərf edib. Nəhayət, 2015-ci il oktyabrın 7-də İsveç Elmlər Akademiyası yanında Nobel Mükafatları Komitəsi bütün türk dünyasını sevindirən qərarını açıqlayıb: Ə.Səncər DNT-nin təmiri sahəsində xidmətlərinə görə isveçli alim Tomas Lindal, amerikalı Pol Midriçlə birgə Nobel mükafatına layiq görülüb. Nobel Komitəsinin mətbuat üçün açıqlamasında bildirilib ki, alimlər DNT-nin “təmiri” və genetik informasiyaların qorunub saxlanılması zamanı molekulyar səviyyəni göstərən üsulun tapılmasına görə bu mükafata layiq görülüblər. Nobel komitəsi alimlərin işlərini yüksək qiymətləndirib. Açıqlamada bildirilib: “Üç alimin sistemli işləri canlı hüceyrələrin necə çalışması ilə yanaşı, irsi xəstəliklər, xərçəng və qocalmanın arxasındakı amilləri anlamaqda böyük rol oynayır.”

Əziz Səncər DNT-də bir sıra genetik qüsurların aradan qaldırılması üsulunu kəşf edib ki, bu da xərçəngdən əziyyət çəkən xəstələrə sağalmaq ümidi verir.

Professor Əziz Səncərin xərçəng xəstəliyi sahəsində apardığı mühüm tədqiqatlar bütün dünyada alimlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. O, xərçəng xəstəliyində “vücudun ritmik saatı” nəzəriyyəsinin müəllifidir. Ə.Səncər hesab edir ki, “ritmik saat” orqanizmin bütün funksiyalarına nəzarət edir. Mexanizm xərçəng hüceyrələrinin yaranması, bölünməsi və inkişafını da müəyyən edə bilər. Əgər bu saatın işləmə mexanizmi müəyyən edilsə, xərçəng xəstəliklərini müalicə etmək üçün təsirli dərmanlar yaratmaq olar.

“Bu xəbəri gözləmirdim”

Əziz Səncər ailəsi 2015-ci il oktyabrın 7-də Stokholmdan gələn telefon zənginə oyandı. Telefonun dəstəyini alimin həyat yoldaşı götürüb. Telefonda olan şəxs həyəcanla Əziz Səncəri soruşub və çox önəmli bir xəbər üçün onu oyatmağı xahiş edib. “Yarım saat öncə (səhər saat 05:00 ) bir telefon zəngi gəldi. Telefonu yoldaşım götürdü və məni oyatdı. Mənə dedilər ki, Nobel mükafatına layiq görülməyiniz barədə xəbər almısınızmı və Stokholma mükafatı almağa gələ biləcəksinizmi. Heç gözləmirdim, xeyli çaşbaş qaldım. Məntiqli olmaq və fikirlərimi düzgün çatdırmaq üçün əlimdən gələni etdim. Yoldaşımla bir müddət bir-birimizin üzünə baxdıq. Amma ən gözəl an idi. İllərdir məndən nə zaman Nobel alacağımı soruşurdular və mən bu sualı eşitməkdən yorulmuşdum. Dolayısı ilə ölkəm üçün də ayrıca qürur duyuram. ...Mənə çox gözəl təhsil verən vətənimdir. Mənə fövqəladə tibb təhsili verdi və buradakı uğurlarımın qaynağı oldu. Bu baxımdan vətənimə çox minnətdaram. Bütün Türk millətinə sevgi və salamlarımı çatdırıram”, -deyə alim Nobel komitəsinin saytına eksklüziv müsahibəsində bildirib. Ə.Səncər bu il Nobel mükafatını, xüsusən də kimya sahəsində almağı gözləmədiyini deyib. O, nə vaxtsa bu mükafatı gələcəkdə, özü də tibb sahəsində ala bilməsini güman edirdi.

“Bu kəşf həyatda mənə ən çox məmnunluq yaşadan kəşfdir. Xatırlayıram, bu kəşfi etdiyim gün biokimyaçı olan həyat yoldaşıma dedim ki, indiyə qədər tək Allahın bildiyi mühüm bir şeyi bütün dünyada bu an bir mən bilirəm”.

“Gənclər mənim etdiyimi etməsin”

Əziz Səncər onu Nobelə qovuşduran böyük elmi yolun təməlinin ABŞ-da deyil, Türkiyədə qoyulduğunu bildirib. Xaricdə oxumağa gedən türk gənclərə üz tutan nobelçi alim qeyd edib: “Elmi düşüncəni Türkiyədə öyrəndim. Xarici ölkələrə oxumağa getsinlər, oraları görsünlər, çalışsınlar, lakin mənim etdiyimi etməsinlər, Türkiyəyə dönsünlər”. Jurnalistlərlə görüşündə alim xarici ölkələrdə təhsil alan gənc tədqiqatçıların təhsillərini başa vurduqdan sonra vətənə dönmələrini tövsiyə edib.

Bizim məmləkətdə çox gözəl bir təhsil var. Türkiyədə ibtidai, orta məktəblərimiz, liseylərimiz, universitetlərimiz pulsuzdur. Mənə bu imkanlar təmin edildi. Türkiyədə universitetdə oxuyarkən orada gördüyüm təhsil buradakı universitetlərin səviyyəsində idi. Türkiyə bizləri çox gözəl təhsillə təmin edir. Bunu Amerikada edə bilməzsiniz. O baxımdan mən bu mükafata görə məmləkətimə və respublika dövrünün başlatdığı təhsilə borcluyam. Mən buraya gəldim, müvəffəqiyyət qazandım, amma mənə bu təməli verən Türkiyədəki təhsildir. Mən buraya 1974-cü ildə gəldim, o gəldiyim dövrdə Türkiyənin bugünkü imkanları yox idi. Lakin məni Türkiyə hazırlamışdı. Mən buraya gələndə araşdırma edə biləcək səviyyədə idim”. Nobel aldıqdan sonra da araşdırmalarını fəal surətdə davam etdirəcəyini bildirən alim “elmin sonu yoxdur, araşdırmalarımız davam edəcək” deyib. Alim Avropa və Amerikada çox bacarıqlı, parlaq türk elm adamlarının olduğunu qeyd edib: “Amerikada Nobel mükafatı ala biləcək səviyyədə tədqiqatlar aparan insanlarımız var. İnşallah onlar da uğur qazanar. Ümidliyəm, başqa Nobel mükafatı alanlarımız da olacaq”.

Tələbkar, qayğıkeş müəllim

34 ildir ki, Çapell-Hill Universitetində həftənin 6 günü gündə 12 saat işləyən Ə.Səncər tələbələrini çox sevir, onlara hər zaman əl tutur. Elmi araşdırmalarda onlara hərtərəfli dəstək olur. Diqqət və qayğısı sayəsində Türkiyədən Amerikaya gəlmiş onlarla gənc Harvard Universiteti də daxil olmaqla ölkənin nüfuzlu ali məktəblərində, elmi-tədqiqat mərkəzlərində fəaliyyətlərini davam etdirməkdədirlər. Onun iş kabinetinin divarları yetirmələri olan tələbələrinin şəkilləri ilə doludur. Tələbələri qeyd edirlər ki, professor Ə.Səncər çox tələbkar, nizam-intizamı sevən alimdir. Çalışmağı çox sevən alim Amerikaya getdiyi ilk vaxtlarda universitet laboratoriyasında gündə 16-18 saat tədqiqat aparmaqla məşğul olub, barəsində rektorluğa şikayət edilib və ona mövcud qanunların buna icazə vermədiyi izah olunub. Əziz Səncər tələbələrinə və tədqiqatlarına o qədər vaxt ayırır ki, bəzən konfranslarda belə onu az-az görmək olar. Çox vacib konfranslara isə laboratoriya xələtində qatılır. Müəllim həmkarları, professorlar Səncər barədə “o, sadəcə elm fədaisidir” deyirlər. Səncərin laboratoriyasında hazırda 12 tələbə tədqiqatlar aparır. Onların arasında türkiyəli gənclər də var. Ə.Səncər bir alim, bir tədqiqatçı, bir şəxsiyyət kimi onlar üçün örnəkdir. 40 ilə yaxındır ki, Amerikada müəllimlik edən nobelçi alim pedaqoji fəaliyyətinin ilk günlərinə aid bir maraqlı hadisəni açıqlayıb: “Amerika yaxşı bir yerdir, amma yad oldunmu, türk də olsan, çinli də olsan, koreyalı də olsan, bir çatışmazlığımız var. Çünki gəlib burada dərs verəcəksən. Ləhcəmiz hiss olunur. Amerikalı uşaq bizim söylədiklərimizi başa düşmür. Xatırlayıram, burada ilk dərsimi verəndə, bilirsinizmi, tələbələrin müəllimlərlə bağlı qiymətləndirmələri olur, bir uşaq barəmdə “Onu ilk gəmiyə mindirib, Türkiyəyə geri göndərin” deyə yazmışdı. Məndə türk ləhcəsi açıqca hiss olunurdu”.

Akademik sahədə az rast

gəlinən bir uğura imza atıb

Əldə etdiyi elmi nəticələri ilə bütün dünya miqyasında tanınan Ə.Səncər 2005-ci ildə dünyanın ən nüfuzlu elm təşkilatlarından olan Amerika Milli Elmlər Akademiyasının, 2006-cı ildə Türkiyə Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilib. 1997-ci ildən bu günə qədər ABŞ-ın Şimali Karolina Çapel-Hill Universitetində biokimya və biofizika fakültəsində müəllim işləyən professor Ə.Səncər nəşr etdirdiyi 33 kitab, 300-ə yaxın elmi məqalə və bu məqalələrə edilən 12 mindən çox istinadla akademik sahədə az rast gəlinən bir uğura imza atıb. Professor Əziz Səncər 1984-cü ildə Amerika Prezidentinin Gənc Araşdırmaçı, 2004-cü ildə Amerika Elm və Sənət Akademiyasının, 2005-ci ildə Amerika Milli Elmlər Akademiyasının, 2006-cı ildə Türkiyə Elmlər Akademiyasının, 2007-ci ildə Türk Koç, 2009-cu ildə Texas Universitetinin “Seçilmiş məzunlar”, 2014 -cü ildə “Dəvət olunmuş ən yaxşı professor” mükafatlarına layiq görülüb.

Nobel mükafatını “Türk evi”nə bağışlayacaq

Əziz Səncər Kaliforniya Universitetinin professoru olan Gven Boles Səncər ilə evlidir. Gven Səncər Şimali Karolina Çapel-Hill Universitetinin biokimya və biofizika bölümünün müəllimidir. Onlar birlikdə Amerikada oxuyan türk tələbələrə yardım göstərmək və Türkiyə-Amerika əlaqələrinin inkişafına xidmət üçün “Əziz və Gven Səncər Vəkfi”-ni qurmuşlar.

Əziz Səncər 34 il əmək sərf etdiyi kəşfə görə aldığı Nobel mükafatını da “Türk evi”nə xərcləyəcəyini bildirib.

Türk dünyasına şərəf gətirmiş nobelçi alimə həsr olunmuş məqaləni onun aşağıdakı xatırlaması ilə son vurmaq istərdik. Bu xatırlamada iti zəkası, möhkəm iradəsi, çalışqanlığı sayəsində zəmanəmizin ən görkəmli alimlərindən biri zirvəsinə yüksəlmiş Əziz Səncərin həyat kredosu əksini tapıb:

“Xatırlayıram, 1-2 il əvvəl bir tədqiqatçı həmkarımla elmi kəşflərin mənəvi və maddi dəyərlərini danışırdıq. Həmkarım mənə bu kəşfə maddi bir qiymət verməyimi istədi. “Sənə on milyon dollar versək, bu kəşfi bir başqasına verərsənmi?” desələr heç düşünmədən “Yox” deyərəm. Çünki kəşf hər cür maddi mükafatdan başqa, mənə nadir hallarda tapa biləcəyim daxili bir rahatlıq vermişdir. Bundan başqa, gələcək nəsil türk tədqiqatçıları biokimya və molekulyar biologiya dərslərində bunu görüb “Bu kəşfi bizdən biri etdi” - deyəcəklər. Onlara bu etimadı verməklə vətən torpağıma xidmət etdiyimi hiss edirəm”.

Məqalədə Nobel Mükafatları Komitəsinin,

Şimali Karolina Çapel-Hill Universitetinin

materiallarından istifadə olunub.

Oruc MUSTAFAYEV

Azərbaycan müəllimi.- 2015.- 31 oktyabr.- S.9.