Azərbaycanlı alimin əsəri

Kanadada nəşr olunub

Volter və Hüqonun yaradıcılığının Şərq qaynaqlarına dair yeni araşdırma

Bu günlərdə filologiya elmləri doktoru, professor Əsgər Zeynalovun “Volter və Hüqonun Şərq baxışı” əsəri Kanadanın Viktoriya şəhərinin “First choice books” nəşriyyatında çapdan çıxıb. Kitabın ingilis dilinə tərcüməçisi dosent Fialə Abdullayeva, redaktoru ADU-nun doktorantı Səbinə Zeynalova, rəyçilər professor Qorxmaz Quliyev və fəlsəfə doktoru Vazeh Əsgərovdur.

Müəllif Volter yaradıcılığının Şərq qaynaqlarını araşdırarkən göstərir ki, Herodotun “Tarix”, şərqşünas Bartelemi d'Erbelonun 1697-ci ildə nəşr etdirdiyi “Şərq kitabxanası” əsərləri, ixtisasca ərəbşünas olan Antuan dö Qallanın fransız dilinə tərcümə etdiyi məşhur “Min bir gecə” nağılları, görkəmli şərqşünas Peti dö la Kruanın fars dilindən fransız dilinə tərcümə etdiyi “Türk nağılları” (1707) və “Min bir gündüz” nağılları (1710-12), fransız səyyahları Tavernye və Şardənin yol qeydləri Volter yaradıcılığı üçün başlıca Şərq qaynaqları olmuşdur.

Ancaq professor Ə.Zeynalovun bu əsərində diqqətçəkən bir məqam da mövcuddur. İndiyədək əldə etdiyimiz ədəbiyyatlarda birmənalı şəkildə belə təqdim olunurdu ki, guya fransız şərqşünası Anketil dü Perronun Hindistana səyahətindən və 1771-ci ildə Parisdə fransız dilində “Avesta”nı nəşr etdirəndən sonra Avropa Şərqin bu möhtəşəm əsərilə tanış olmuşdur. Ancaq azərbaycanlı alim fransız yazıçısının “Zadiq və ya tale” (1747), “Millətlərin adətləri və düşüncə tərzi haqqında esse” (1756) əsərlərində “Avesta” dan gətirdiyi nümunələrlə Volterin dü Perronu, təxminən, 20-25 il qabaqladığı aydın olur. Tədqiqatçı onu da vurğulayır ki, Qərbdə Şərqə maraq çoxdan olsa da, ancaq XVIII əsrdə Avropada bütöv bir elm-şərqşünaslıq elmi yarandı. Tədqiqatçı monoqrafiyanın “Volter və Şərq mədəniyyəti” bölməsində oxucunun diqqətinə bir daha çatdırır ki, XVIII əsr fransız ədəbiyyatında Şərq mövzularına ən çox müraciət edən Volter olmuşdur. O, bu mövzuda həm nəsr, həm dram əsəri, həm də səkkiz cilddən ibarət “Esse” yazmışdır. Fransız ədibi tarixi prinsiplər əsasında qələmə aldığı “Millətlərin adətləri və düşüncə tərzi haqqında esse” əsərində dünya xalqlarının həyat tərzi, mədəniyyəti, elmi, adət və ənənələrindən bəhs etmiş, eyni zamanda bu əsərlərin ayrı-ayrı cildlərində Məhəmməd peyğəmbərin həyat və fəaliyyətindən, islam dininin yaranması və inkişafından, müsəlman mədəniyyəti və onun təsirindən ətraflı, geniş söhbət açmışdır.

Əsərdə Məhəmməd peyğəmbərin həyatı fransız mütəfəkkirinin yaradıcılığı əsasında ən incə detalları ilə təqdim olunmuşdur. Onun dünyaya gəliş tarixi, atası, babası haqqında yığcam məlumat, Xədicənin yanında qulluqçuluq etməsi və sonra onunla evlənməsi, islam dinini evdən qəbul etdirməyə başlaması, Məkkədən Mədinəyə getməsilə hicri tarixinin əsasının qoyulması, ətrafındakı ölkələri işğal edərək islam dinini yayması, dünyasını dəyişərkən camaatdan kiməsə borclu olduğunu soruşub, həmin borcu ödəməsi Volter yaradıcılığında öz əksini tapmışdır.

Onu xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, fransız ədibi Məhəmməd peyğəmbər haqqında çox yüksək fikirdə olmuş, onun o zamankı cəmiyyətdə etdiyi yenilikləri yüksək qarşılamışdı.

Monoqrafiyadan bəlli olur ki, islamın sonrakı taleyi barəsində-xəlifələr Əbubəkr, Ömər, Osman, Əli, eyni zamanda Əməvilər və Abbasilər sülalələri haqqında danışan Volter, nəhayət, “Qurani-Kərim”in üzərinə qayıdır və ondan ağızdolusu söhbət açır.

Xilafətin inkişaf dövründən bəhs edən fransız mütəfəkkiri yazır ki, xəlifə imperiyasının ümumi qollarından biri Səmərqəndə qədər uzanır, ikincisi Qara dənizə tərəf yunan imperiyasına hücum edir, digəri isə 711-ci ildə Misirdən keçib, karfagenliləri, romalıları, qotları, vandalları və nəhayət, mavrlar adlanan ərəbləri rahatca tabe edərək İspaniyaya keçir. Hətta fransız ədibi etiraf edir ki, əsgər Şarl Martel olmasaydı, Fransa Məhəmmədi əyaləti olacaqdı. Tədqiqatçı fransız ədibinin fikrinə əsaslanaraq çox maraqlı bir həqiqəti diqqətə çatdırır: “Bilinmirdi ki, bir gün ərəblər Fransanın ortalarına qədər və Məhəmmədi türkləri Vyananın bircləri qarşısına qədər gələcəklər”.

Ə.Zeynalov əsərində Volterin islam mədəniyyətinə münasibətindən də geniş bəhs etmişdir. Əsərdə göstərilir ki, Volterin fikrincə, orta əsr Şərq mədəniyyəti 786-809-cu illərdə xilafətə başçılıq etmiş Abbasi hökmdarından Harun Ər-Rəşidin vaxtında özünün növbəti mərhələsinə qədəm qoyur. Tədqiqatçı fikrini əsaslandırmaq üçün Volterin “esse”sinə müraciət edir: “Öz sələflərindən daha çox hörmət qazanan Şarlömanın müasiri Harun ər-Rəşid İspaniyadan Hindistana qədər ərazini özünə tabe etdirə bildi, elmi canlandırdı, incəsənəti yüksək səviyyədə çiçəkləndirdi, şairləri saraya cəlb edib şeirlər yazdırdı, öz geniş ölkələrində barbarlıq dalınca mədəniyyət gətirdi. Onun hakimiyyəti dövründə ərəblər qəbul etdiyi rəqəmləri Avropaya apardılar”.

Volterin həqiqəti söylədiyinin üzərinə tədqiqatçı monoqrafiyasında dönə-dönə qayıdır. Fransız ədibi Şərqdə elmin ayrı-ayrı sahələrinin erkən inkişafını göstərmək məqsədilə müqayisələr aparır: “Kimya və tibbi elmi ərəblər tərəfindən inkişaf etdirildi. Bu gün biz təkmilləşdirdiyimiz kimyanı yalnız onların vasitəsilə tanımışıq. Biz əvvəllər Qalyənin və Hippokratın məktəbində vərdiş olmuş, minoratif (əhval-ruhiyyə) adlanan faydalı və yeni dərmanlar üçün onlara borcluyuq”.

Nəhayət, tədqiqatçı fransız ədibinin fikrini ümumiləşdirərək yazır ki, Volter bütün elmlərə-kimya, astronomiya, riyaziyyat, tibb, poeziya və dilə toxunaraq bütün sahələrdə Şərq mədəniyyətinin güclü inkişafını və Avropanı bir neçə əsr qabaqladığını tutarlı faktlarla, müqayisələrlə təsdiq edir.

Ancaq bütün bunlarla yanaşı, azərbaycanlı alim fransız mütəfəkkirinin fikirlərinin hamısını adi bir şəkildə qəbul etmir, lazım gəldikdə ona öz münasibətini də bildirir. Volterin bəhs eydiyi dövrdə Şərqin yetirdiyi dahi simaların heç birinin adını çəkməməsi, bura daxil olan ölkələrdə həmin vaxtlarda fəaliyyət göstərən universitetlər və türklərin xilafətdə oynadığı rol haqqında heç bir söz deməməsi tədqiqatçıda təəssüf hissi doğurur.

Professor Ə.Zeynalovun monoqrafiyada yaradıcılığını tədqiqata cəlb etdiyi ikinci ədib kitabın adından göründüyü kimi dahi fransız yazıçısı Viktor Hüqodur.

Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqatçı Volter yaradıcılığından doktorluq dissertasiyası müdafiə etsə də o, istər respublikamızda, istərsə də beynəlxalq aləmdə daha çox Hüqonun mütəxəssisi kimi tanınmışdır. Çünki müəllifin respublikamızla yanaşı, dünyanın ən böyük dövlətlərində - Fransa, ABŞ, Almaniya, İngiltərə və Kanadada fransız ədibi haqqında kitabları işıq üzü görmüşdür.

Ayrı-ayrı vaxtlarda araşdırıcı fransız ədibinin bir sıra nəsr əsərlərini, poeziyasını, publisistikasını təhlil süzgəcindən keçirib, şeirlərini dilimizə çevirmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Volter və Hüqo haqqında ilk monoqrafiyaların müəllifi olan tədqiqatçı bu kitabda Hüqonun Şərq motivlərinin yaranma səbəblərinə münasibətini bildirmiş, şairin bu mövzuda yazdığı şeirləri geniş şəkildə araşdırmağa çalışmışdır. Ancaq onun “Hüqo islam dinini qəbul etmişdirmi?” ritorik sualla təqdim etdiyi yazı öz aktuallığı ilə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müsəlman-xristian münasibətlərinin bu qədər kəskinləşdiyi bir vaxtda Bakıdan sonra İngiltərənin paytaxtı Londonda və Kanadada bu yazını ingilis dilində nəşr etdirmək və zəngin faktlarla Hüqonun islam dinini qəbul etməsini sübuta yetirmək azərbaycanlı alimin nə dərəcədə cəsarətli bir insan olduğunu əyani surətdə göstərir. Tədqiqatçı Hüqonun islam dinini qəbul etməsini sübuta yetirmək üçün nə qədər faktlara müraciət edir, bu mövzuda beynəlxalq konfrans və forumların çağırıldığını bildirir, fransız ədibinin islam dininə həsr etdiyi “Hicrinin doqquz ili”, “Məhəmməd” və “Sidr ağacı” əsərlərinin 100 il müddətinə nəşrinə qadağa qoyulması barədə Fransa dövlətinin sərəncamını diqqətə çadırır. Bu yazıda ən çox diqqət çəkən məqamlardan biri “Hüqonun ömrünün son günlərində dəfələrlə “Qurani-Kərim”in” “Əl-Fatihə” surəsindən “İhdinəs siratəl müstəqim!” - “Tanrı, özün bizə doğru yol göstər!” kəlamını deyib ağlamasıdır.

Mən zəhmətkeş alim, səmimi, cəsarətli tədqiqatçı, təvazökar insanı “Volter və Hüqonun Şərq baxışı” monoqrafiyası münasibətilə təbrik edirəm.

Şahin XƏLİLLİ,

filologiya elmləri doktoru, professor

Azərbaycan müəllimi.- 2017.- 8 aprel.- S.15.