3-cü nəsil
universitetləri: Biz hardayıq?
I yazı
İnkişafın müasir anatomiyası hər bir cəmiyyətin
tərəqqisi, rifah halı, rəqabətlilik
immuniteti, eləcə
də həmin sosiumun biliklər iqtisadiyyatına verə bildiyi töhfə, yeni texnologiyalara sahiblənmə əmsalı
ilə bağlıdır. Zamanın çağırışı
budur ki, müasir dövrdə keyfiyyətli insan gücü yetişdirən,
elmi araşdırma fəaliyyəti yürüdən
və toplumun əsas inkişaf alqoritmlərini ifadə edən başlıca təsisatlar universitetlərdir.
Bütün dünyada olduğu
kimi, Azərbaycanda da universitetlərə yönələn əsas gözləntilər
a) məzunlar əmək
bazarının daim dəyişən tələblərini
qarşılaya bilirmi?
b) yetərli keyfiyyət
və kəmiyyətdə
xidmət alqoritmini təşkil edə bilirmi? düşüncəsidir.
Son 20-30 il ərzində
dünyanın inkişaf
etmiş ölkələri
yeni nəsil universitetlərinə (3.0 konsepti)
transformasiya islahatları
aparıb. Bir tərəfdən toplumun ali təhsil
qarşısında artan
və çeşidlənən
tələblərinə cavab
vermək, digər tərəfdən qloballaşmanın
fürsət və təhdidlərini qarşılamaq
bu islahatların əsas fəlsəfi mahiyyətini təşkil
edib. Bu məqalədə
universitetlərin tarixən
keçdiyi inkişaf
yoluna qısa nəzər salınaraq yeni nəsil universitetlərin qarşısında
duran əsas hədəflər (o cümlədən
Azərbaycan təcrübəsində)
təhlil olunur.
Əvvəlcə universitetlərin tarixi inkişafına qısaca nəzər salaq. Modern universitetin əcdadı sayılan Bolonya (Bologna) universitetinin əsası
1088-ci ildə İtaliyada
qoyulub. Bolonya universitetinin ardınca
bir neçə əsr boyu bütün
Avropada universitetlərin
sayı sürətlə
artdı. XII yüzildə
sadəcə 2 universitetin
qurulduğu Avropa qitəsində XIII əsrdə
17, XIV əsrdə 22, XV əsrdə
38, XVI əsrdə 61, XVII əsrdə
37, XVIII əsrdə 24, XIX əsrdə
58 yeni universitet fəaliyyətə başlamışdı.
Professor
Hans Vissema keçdiyi
inkişaf yoluna uyğun olaraq, universitetləri üç
mərhələyə ayırır:
1.0 (tədris) universiteti
və ya “orta əsr universiteti”,
2.0 (tədris-araşdırma) universiteti və ya “Humbolt tipli
universitet” və 3.0 (tədris-araşdırma- nəticələrin
kommerisyalaşması) universiteti.
Birinci nəsil
universitetlərinin başlıca
missiyası - kilsənin
və dövlətin tələblərinə cavab
verən mütəxəssislər
yetişdirmək və
antik biliklərə yiyələnmək öhdəliyi
idi.
İkinci
nəsil universitetlərinin
ilk örnəyi 1810-cu ildə
Berlində Prussiyanın
təhsil naziri Vilhelm fon
Humboltun təşəbbüsü
ilə qurulan Humbolt universitetidir. XIX-XX əsrlər boyu universitetin Humbolt modeli (təhsil-tədqiqat) hakim olub.
Bolonya universitetinin yaranmasından
Humbolt universitetinin təşəkkülünədək olan 700 illik dövr ərzində Avropa fəlsəfə, təbiət elmləri və texnologiya sahəsində böyük
inkişaf yolu qət etmişdi.
Və nəhayət
üçüncü nəsil
universitetləri. Professor Hans Vissema universitetlərin transformasiyalarını araşdırarkən
onlar arasında keçid dövrlərinin
mövcudluğunu da nəzərə alır, üçüncü nəsil
universitetlərinin isə
fərqli bir keçid mərhələsində
olduğunu vurğulayırdı.
Vissemanın təklif
etdiyi bu model tarixi materializmə əsaslanır və universitetlərin tarixi-ictimai
kontekstdə necə dəyişib inkişaf etdiyini və hansı modullarla gələcəyə gedəcəyini
ifadə edir: (Qrafik1)
Bu şəkildən də göründüyü kimi,
3-cü nəsil universitetlərinə
yeni iqtisadi kontekstdə baxılmalı,
eyni zamanda bu tip universitetlərin inkişaf trendlərini formalaşdıran faktorları
aşağıdakı kimi
təsnif etmək olar:
1. Ali təhsilin kütləvilik
qazanması;
2. Qloballaşma;
3. Fənlərarası tədqiqatların
spektrinin genişlənməsi;
4. Biliklərin dərinləşdirilməsi
modeli kimi araşdırmaların geniş
tətbiqi;
5. Xərclərin artması;
6. Universitetdənkənar sektorların
bilik mübadiləsində
iştirak sərbəstliyi;
7. İnnovasiya kontekstində
fərdiliyin genişlənməsi;
8. Peşəkar idarəetməyə
tələbatın artması.
XX əsrin ikinci
yarısından etibarən
formalaşmağa başlayan
biliklər cəmiyyətində
universitet yeni və fərqli funksiyaları yerinə yetirməli idi. Belə ki,
biliklər cəmiyyəti
hər şeyin idrakla dərk edilə bildiyi və biliyin insanlara daha çox fayda verəcəyi bir mərhələdir. Bu transformasiyada universitetlər
vacib həlqəni təşkil edir. Xüsusilə, bu 3-cü nəsil
universitetlərindən olan
gözləntidə daha
böyükdür.
Biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatda universitetlər - təhsil,
tədqiqat və biliklərin kommersiyalaşması
missiyasına uyğun
fəaliyyət çevrəsinə
malik olur. 3-cü nəsil universitetlərinin
ilk yaranma prosesi
ABŞ-da olub. ABŞ-da 1980-ci ildə
qəbul olunan Bey-Doul qanunundan sonra universitetlərdə texnologiyaların kommersiyalaşması
ilə məşğul
olan minlərlə şirkət yarandı.
Bu gün Birləşmiş
Ştatlarda əksər
aparıcı sənaye
sahələrinin formalaşmasının
80%-dən çoxu universitetlərdə icad edilən yeniliklərlə
bağlıdır. Bu, ABŞ universitetlərinin keçdiyi
tarixi təkamül prosesinin məntiqi yekunu olmaqla, təkcə ABŞ-da deyil, bütün dünyada ali
təhsildə qlobal trendlərin formalaşmasında
zəmin rolunu oynayıb. Təqdim olunan cədvəldə bu prosesin ayr-ayrı
hissələri təsvir
olunur: (Qrafik2)
Qeyd olunan bu çərçivə
yeni nəsil universitetlərinin yaranması
üçün tarixi
təkamülün bazisi
və perspektiv tərəqqi xəttini təmin edəcək invariantlardır.
Bu çərcivədən Azərbaycan universitetlərinin
transformasiyasına baxdıqda
məqsədin innovativ
inkişaf olduğunu hədəf götürərək
yeni ekosistemin yaranmasına ehtiyac vardır. Bu mərhələdə
Azərbaycan universitetlərinin
idarəetmə fəlsəfəsində
baş verən dəyişikliklər (publik
hüquqi şəxslərin
yaranması) həmin qurumların innovasiyalı
inkişafda və beləliklə, iqtisadi artımda həlledici roluna zəmin yaratmalıdır. Deməli, universitetlərin
sosial-iqtisadi funksiyalarının
dəyişməsi qaçılmazdır.
Təkcə təhsil və
elm funksiyaları deyil,
iqtisadi artımın təmin olunmasında da universitet yeni funksionallıq qazanır. Bu da 3-cü nəsil universitetin yarada biləcəyi ekosistemdir.
Professor Kamran İmanovun
təbirincə desək,
“biliklər iqtisadiyyatında
universitetlər korporativ
subyektlərə çevrilərək,
“Universitet 3.0” adını
əldə etmişlər
və onların adındakı rəqəm
şəklində informasiyalı
metaforanın məntiqi
universitetin missiyasının
sayını nəzərdə
tutur: 1.0-yalnız təhsil,
2.0-təhsil və tədqiqatlar,
3.0-təhsil, tədqiqatlar və
biliklərin kommersiyalaşması.
Professor Kamran İmanov Azərbaycanda 3-cü nəsil universitetlərinin yaranma gerçəkliyini aşağıdakı kimi təsvir edir: “Azərbaycan üçün 3.0 universitetlərin təkamülü ciddi sosial və iqtisadi problemdir. Belə ki, bu növ universitetlər bu gün cəmiyyətin modernləşdirilməsində və bilik iqtisadiyyatına transformasiyasında aparıcı rol oynamalıdırlar. Digər vacib amil isə əqli mülkiyyətin müasir “biliklər cəmiyyət”ində dəyişən rolu ilə bağlıdır”.
“Azərbaycan universitetlərinin 3-cü nəsil konseptinə uyğunluğu” mövzusunda aparılan sorğu maraqlı nəticələrlə yekunlaşıb. BDU, UNEC, Azərbaycan Texniki Universiteti, Mingəçevir Dövlət Universitetinin professor-müəllim heyəti arasında keçirilən sorğunun nəticələrini təqdim edirik. Diaqramlardan da göründüyü kimi, “çalışdığınız universitet 3.0 konseptinə uyğundurmu?” sualına paytaxt ali məktəblərinin professor- müəllim heyəti təxminən eyni cavabı veriblər. Ancaq “universitet sənaye işbirliyi” diaqramında qeyd olunan məsələyə (universitetlərdə tədqiqatların kommersiyalaşması uğurla aparılır sualına) əvvəlki diaqramdakından fərqli cavab verilir. Problem ondadır ki, universitetlərdə çalışan müəllim heyəti 3.0 universiteti haqqında demək olar ki, məlumatlı deyillər və 3-cü nəsil universitetlərinin əsas mahiyyətinin tədqiqatların kommersiyalaşması olduğunu yəqinləşdirə bilmirlər. Mingəçevir Dövlət Universitetində sorğuya cəlb olunan müəllim heyəti ümumiyyətlə, 3.0 universitetlərinin nə anlam daşıdığını qeyd etməyib. Ancaq yaxşı hal ondan ibarətdir ki, 4 universitetdən hər biri mənsub olduqları universitetlərdə texnoparkların yaradılmasını təqdir və birmənalı qeyd edirlər ki, universitetlər iqtisadi resurslar yaratmalıdırlar.(Qrafik3,4,5 )
Dünyanın nüfuzlu universitetləri üçün məşhur sloqan olan “iş yerini tutma, iş yeri yarat” düşüncəsi son illərdə Azərbaycanın bir çox universitetlərində (UNEC, ADNSU, BMU) yaranan startap ideyasının əsas fəlsəfəsidir. Bu yanaşma yeni nəsil universitetlərin yaranmasında sistemyaradıcı həlqə olaraq biliklərin kommersiyalaşmasına təkan verəcək. Doğrudur, ölkəmizin universitetlərində hələ də mövcud olan klassik universitet ənənəsinə uyğun olaraq tədiqiqatların kommersiyalaşması zəif inkişaf edib. Məsələn, Global İnnovatioan İndex-də universitet tədqiqatları dəyərləndirilməsinə görə Azərbaycan (2017-ci il) 70-ci yerdədir. Mənbə: (www.globalinnovationindex.org/gii-2017-report#pdfopener).
Bu nisbət həm də digər statistikada da öz yerini göstərir. Belə ki, Azərbaycanda bilik iqtisadiyyatına aid olan sahələrin ÜDM-dəki payı 8 % civarındadır. Digər bir göstərici, 2017-ci ilin ilk yarısına olan məlumata görə, Azərbaycanda 34 startap fəaliyyət göstərir, bu say qonşu Qazaxıstanda 166, Türkiyədə isə 2.226-dır.
Mənbə: (www.startupblink.com).
Ənənəvi (klassik) universitetlərin yeni nəsil universitet statusuna transferi bir çox
hallarda uğurlu baş vermir. “İctimai dəyişikliklər
zamanı universitetlərin
rolu” adlı hesabatda məşhur sosioloq Ralf Dahrendorf qeyd etdiyi kimi,
“Dəyişməyən universitetlər
əsasən keçmişdə
qalan və tükənmiş statusun,
dünənki dünyanın
mühafizə edildiyi
qiymətli və effektsiz abidələrdir”.
Bu durum ən çox da özünə
qapalı və cəmiyyətdən təcrid
olunmuş universitetlər
üçün bir təhlükədir.
Biliklər cəmiyyətində iqtisadi artım mərkəzi və innovasiyaların episentri sayılan universitetlərin cəmiyyətin bütün təbəqələri ilə daha yaxın və daha güclü əlaqələr qurması xüsusilə əhəmiyyətlidir. Yeni informasiya fəzasının yaradıcılarından biri olan Bill Qeytsin qeyd etdiyi kimi, “Rəqiblə mübarizənin ən yaxşı üsulu informasiya (burada hər informasiya bilik deyil, hər bilik informasiyadır tezisi qeyd olunmalıdır) ilə işləyə bilməkdir. İnformasiyanın toplanması, təşkili və istifadəsinin hansı keyfiyyətdə olması sizin qalib və ya məğlub olmağınızı şərtləndirir”. Mənbə: (Ðèä Õîôôìàí, Âåí Êàñíî÷à, Æèçíü êàê ÑÒÀÐÒÀÏ. Ñòðîé êàðüåðó ïî çàêîíàì Êðåìíèåâîé äîëèíû. Àëüïèíà ïàáëèøåð, Ìîñêâà 2017,ñòð 199). Universitet istehsal etdiyi biliyi cəmiyyət ilə birgə çoxaltmağın, yaymağın və təkrar emal etməyin yollarını aramalıdır. Uzun müddət cəmiyyət qarşısında cavabdehlik tərzi ilə topladıqları gücdən sosiumun ehtiyaclarına uyğun şəkildə faydalanmayan müəssisələr zaman ötdükcə bu güclərini itirməyə məhkumdurlar.
Azərbaycanda 3-cü nəsil universitetlərinin yaranması üçün münbit zəminin formalaşmasında universitetlərin publik hüquqi şəxslərə çevrilməsi prosesi təkanverici rol oynayır. Bu həm yeni nəsil tədqiqat universitetlərinin yaranmasında, həm də universitetlərin ənənəvi (klassik) idarəetmədən uzaqlaşaraq hesabatlılğı təmin etməklə daha çevik idarəetmə formulunu tətbiq etməyə imkan verəcək.
Cəsarət VALEHOV
Azərbaycan müəllimi.- 2017.-
14 iyul.- S.4.