Orta məktəblərdə vurğunun
tədrisi metodikasına dair
Şagirdlər vurğu haqqında ilkin
biliklərə ibtidai sinifdən yiyələnməlidir
Azərbaycan
dilçiliyində, daha konkret
desək, dilçiliyin fonetika
bölümündə mühüm mövzulardan biri də vurğudur. Sözlərin düzgün
orfoepik səslənməsini məhz vurğu tənzimləyir. Qrammatikaya aid
ədəbiyyatlarda vurğunun bir çox növündən
bəhs olunsa da (dinamik vurğu, sərbəst
vurğu, sabit vurğu və s. Bax: Ə.Dəmirçizadə
“Müasir Azərbaycan dili”,
2007), orta məktəb dərsliklərində
vurğunun, əsasən, üç növü tədris edilir: heca vurğusu, məntiqi
vurğu,
həyəcanlı vurğu.
Bu vurğu növlərinin içərisində daha geniş tədris olunansa, əlbəttə ki, heca vurğusudur. Sözdə hecalardan, daha dəqiq desək, saitlərdən birinin daha qüvvətli səslənişi heca vurğusu adlanır. Azərbaycan dilində, o cümlədən, türk dilləri ailəsinə mənsub olan dillərdə vurğunun əsas mövqeyi son hecadır. Bunu aşağıdakı nümunələrdə aydın müşahidə etmək olar: ana`, baba`, torpaq, kəpənək, qonaqların və s. Biz, həmçinin, onun da şahidi oluruq ki, vurğu bir sıra şəkilçiləri də özünə təhkim etmiş olur. Baxmayaraq ki, vurğu sözə aid fonetik qaydadır, şəkilçilər, adətən, vurğusuz olur. Lakin sözün sonuna bitişdirilən şəkilçilər vurğunun təhkimçisinə çevrilmiş olurlar. Əgər çiçə`k sözündə vurğu sonuncu “çək” hecasındadırsa, -lar2 şəkilçisini bu sözə artırdıqda vurğu sözün sonuna doğru hərəkət edərək yerini dəyişir, ardınca hal şəkilçisi olan -ın4 şəkilçisini artırsaq, bu dəfə də ən sonuncu şəkilçinin üzərində qərarlaşır. Nümunələrdə bunu tam aydın görə bilərik: çiçə`k-çiçəklə`r-çiçəkləri`n.
Bununla yanaşı, o cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, dilimizdə vurğu qəbul etməyən şəkilçilər də var. Belə şəkilçilər sözə qoşulduqda isə yuxarıda müşahidə etdiyimiz halların əksinə olaraq vurğu sözün sonuna doğru yönlənmir, sabit qalır. Bunlar vurğu qəbul etməyən şəkilçilərdir: -gil, -ma2 (inkarlıq şəkilçisi), -casına2, -ca2, -madan2, -ov, -ova, -yev, -yeva, -arkən2, -ınca4, -araq2 və s.
Buradan aydın olur ki, dilimizdə heca vurğusunun əlamətləri təkcə söz kökü deyil, eyni zamanda onlara bitişdirilən şəkilçilərin xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Buna görə də vurğunun əsas xüsusiyyətini dəqiq təyin etmək və şagirdlərə mənimsətmək üçün sözlərlə yanaşı şəkilçilərin də vurğuya görə nə kimi özəlliklərə malik olduğunu müəyyənləşdirmək lazımdır.
Vurğunun tədrisinə hələ ibtidai sinifdən başlamaq məqsədəuyğundur. Şagird vurğu haqqında ilkin biliklərə məhz ibtidai sinifdən yiyələnməlidir. Daha sonra isə vurğu haqqında öyrəndikləri məlumatlar sistemləşdirilməli və dərinləşdirilməlidir. Müşahidələrimizə əsasən deyə bilərik ki, duyumu güclü olan şagirdlər sözlərdə vurğunun yerini təyin etməkdə heç bir çətinlik çəkmirlər. Lakin zəif şagirdlərə vurğu bəhsi mənimsədilərkən bir çox çətinliklər meydana çıxır. Bu mərhələdə vurğuya aid bütün məqamları ən kiçik detalına kimi şagirdlərə tədris etmək lazım gəlir.
Vurğunun əsas xüsusiyyətləri sırasına daxil olan aşağıdakı məqamlar şagirdlərin diqqətinə çatdırılarsa, bu sahədəki çətinliklər də aradan qaldırılmış olar:
1. Milli sözlərimizdə, adətən, vurğunun sözün son hecasına düşməsi: qoru`q, baba`, əlcə`k, bildiri`ş və s.
2. Alınma sözlərdə vurğunun əsasən əvvəlki hecalara düşməsi: o`pera, ko`smos, rea`ksiya, ele`giya və s.
Qeyd: Eyni zamanda istisna olaraq vurğusu əvvələ düşən milli sözləri (dü`nən, ba`yaq, so`nra) və vurğusu sona düşən alınma sözləri (dialo`q, enerji`, qələ`m, məktu`b) şagirdlərin diqqətinə çatdırmaq lazımdır.
Vurğusu son hecaya düşməyən sözlər müasir ədəbi dilimizdə azdır və belə sözlərin çoxu alınmadır:
a) Bəzi
coğrafi adlar: Avro`pa, A`siya, Lo`ndon, Tü`rkiyə, Fra`nsa, Pra`qa və s.;
b) Ərəb və fars
dillərindən keçmiş
bəzi zərf, bağlayıcı və ədatlar: xüsu`sən,
mə`sələn, həqi`qətən,
bə`zi, bə`lkə,
a`mma, hə`mişə,
la`kin;
c) Rus və Avropa
dillərindən alınan
sözlər, xüsusən,
terminlər: o`çerk,
si`ntaksis, la`va, kome`diya, rema`rka, si`nus və s.
Bu bölmədən bəhs
edərkən şagirdlərin
nəzərini vurğusu
əvvəlki hecalara düşən milli sözlərlə alınma
sözlərdə şəkilçi
qəbul edərkən
baş verən dəyişikliklərə cəlb
etmək lazımdır. Belə
ki, vurğusu əvvələ düşən milli
sözlərə vurğu
qəbul edən şəkilçi artırdıqda
vurğunun yeri dəyişir. Əgər
“ba`yaq” sözündə
vurğu ilk hecanın
üzərinə düşürsə,
bu sözə vurğu qəbul edən şəkilçi
qoşulduqda vurğu sözün son hecasına,
yəni şəkilçinin
üzərinə düşür:
ba`yaq-bayaqda`n
vurğusu əvvəlki
hecalara düşən
alınma sözlərə
şəkilçi artırdıqda
isə vurğunun yeri sabit qalır:
e`tika-e`tikanın-e`tikaya
3. Vurğusu əvvələ
düşən bəzi
mürəkkəb sözlər:
rə`ngbərəng, gü`nbəgün,
qızı`lgül, dünya`görüşü
və s.
4. Morfoloji üsulla yaranan (m, p, r, s samitlərinin
köməyi ilə) sifətin çoxaltma dərəcəsinə aid olan
sözlərdə də
vurğu əvvəlki
hecaya düşür:
sa`psarı, dü`mdüz, qı`pqırmızı
və s.
5. Vurğu qəbul etməyən şəkilçiləri
şagirdlərə əzbərlətmək:
a) İsim düzəldən
-gil və soyad düzəldən -ov, -ova, -yev, -yeva şəkilçiləri: əmi`mgil, Əli`yev, Həsə`nova və s.
b) İsim və feillərdə şəxs
(xəbərlik) şəkilçiləri:
-am2, -san2, -dır4, -ıq4, -sınız4, -dır4, lar2. Məsələn,
şagi`rdəm şagi`rdik
şagi`rdsən şagi`rdsiniz
şagi`rddir şagi`rddirlər
Qeyd:
-lar2 şəkilçisi adlarda
vurğu qəbul edir: kitabla`r, birincilə`r, yuxarıla`r.
Feillərdə -lar2 şəkilçisi
şəxs sonluğu
qismində çıxış
edərkən vurğu
qəbul etmir: yazı`rlar, oxuyası`dırlar,
gələcə`klər. Lakin
feillərdə aşağıdakı
hallarda -lar2 şəkilçisi
vurğuludur:
* Şühudi keçmiş
zamanda: bildilə`r, oxudula`r;
* Əmr şəklində:
bilsinlə`r, oxusunla`r;
* Şərt şəklində:
bilsələ`r, oxusala`r;
c) Əmr şəklinin qəbul etdiyi şəxs (xəbərlik)
şəkilçiləri vurğu
qəbul etsə də, II şəxs cəminin şəxs(xəbərlik) şəkilçisi -ın4 şəkilçisi
vurğu qəbul etmir: düşü`nün,
ya`zın, daya`nın
d) Zərf düzəldən
şəkilçilər:
-la2 - təla`şla, həyəca`nla;
-ca2 - tü`rkcə, ru`sca;
-casına2
- igi`dcəsinə;
-ən-qə`lbən, ru`hən.
Qeyd 1: -la2 feil düzəldən şəkilçi kimi vurğuludur: başla`, işlə`, səslə`.
Qeyd 2:
-ca2 zərf düzəldən
şəkilçi qoşma
kimi vurğu qəbul etməsə də, ədat kimi vurğu qəbul edir: yaxşıca`, körpəcə`.
e) İdi, imiş, isə hissəciklərinin
qısalmış formaları:
gəli`rdim, oxuyaca`qmış,
deyi`rəmsə.
ə) Feli bağlama şəkilçiləri: -araq4, -arkən2,
-dıqca4,-ınca4: anlaya`raq, eşidə`rkən, gəzdi`kcə,
danışı`nca.
Qeyd: Bu sadalanan şəkilçilərin
1-ci hissəsi vurğu
qəbul edir, 2-ci hissəsi isə qəbul etmir, -madan2 şəkilçisi
isə bütövlükdə
vurğu qəbul etmir: unu`tmadan, de`mədən.
f) Şəkilçiləşmiş qoşmalar: -dək, -tək, -can2, -ca2: evə`cən,
qapıya`dək, qu`ştək.
g)
-mı4 sual ədatı:
aldı`nmı, yazı`mmı;
ğ) -ilə bağlayıcısının
və qoşmasının
şəkilçiləşmiş variantı: dostu`mla, qələ`mlə;
h) -ma2 inkarlıq şəkilçisi:
danı`şma, axta`rmamışam.
Qeyd:
-ma2 feildən isim və sifət düzəldən şəkilçi
kimi vurğu qəbul edir: dondurma`, qovurma`, burma` (saç).
Qeyd 2: Vurğu qəbul etməyən şəkilçidən
sonra vurğu qəbul edən şəkilçi işlənsə
belə, vurğunun yerini dəyişmir: qurta`rmayıb.
6. Adi tələffüz qaydasında
vurğusu sona düşən söz xitab kimi işləndikdə
vurğu əvvələ
keçir:
Yanında balası yağış
gölündən
Əyilib
su içir bir ana ceyra`n!
Bir mən deyiləm ki, hüsnünə heyran.
Şöhrətin yayılıb hər
yana, ce`yran!
7. Vurğusu
dəyişməklə mənası
dəyişən sözlər:
oyu`n-o`yun, dimdi`k-di`mdik,
liri`k-li`rik, akademi`k-akade`mik
(Bu sözləri şagirdlərə
əzbərlətmək lazımdır).
Vurğuya aid bu sadalanan
xüsusiyyətlər mənimsədildikdən
sonra şagirdlərdə
vurğu haqqında aydın təsəvvür
formalaşır. Eyni
zamanda, müəllim öz təcrübəsinə
əsaslanaraq qazandığı,
müşahidə etdiyi
müəyyən kiçik
detalları da bu siyahıya daxil edə bilər:
* Sonu -at2 hissəciyi ilə bitən sözlərdə vurğu
son hecaya düşür:
islaha`t, məluma`t, demokra`t, adekva`t.
* Sonu-ji hissəciyi ilə bitən sözlərdə vurğu
son hecanın üzərinə
düşür: enerji`,
nostalji`, ideoloji`, morfoloji`.
* Tərkibində -logiya hissəsiyi olan sözlərdə vurğu
-lo hecasının üzərinə
düşür: astrolo`giya,
ekolo`giya, leksikolo`giya.
* Sonu -ka hissəciyi ilə bitən alınma sözlərdə
vurğu əvvəlki
hecaların üzərinə
düşür: fone`tika,
kli`nika, aku`stika.
Qeyd: Bu sözlərin
bir qisminin sonundan”a” saiti atılıb yeni mənalı söz yaradıldıqda isə vurğu son hecaya düşür: foneti`k, eti`k, esteti`k, sintakti`k.
Bundan başqa,
səs uzanması olan saitlə vurğu qəbul edən saitin üst-üstə düşməməsi
vəziyyətini də
diqqətdən kənar
saxlamaq olmaz. Məsələn:
musiqi, rütubət, səliqə, ədalət
kimi səs uzanması olan sözlərdə vurğunu
səs uzanmasından sonrakı hecalarda axtarmaq lazımdır. Məsələn: nadir sözündə
səs uzanması “a” saitinin üzərindədirsə
[na:dir], vurğu son hecanın üzərindədir: nadi`r.
İstisna olaraq, məsələn, səs uzanması ilə vurğusu eyni hecaya düşən sözlər də var: yəni, bəli, sonra, lakin, bəzi, daim, daima.
Vurğuya aid nəzəri hissənin
mənimsədilməsi ilə
yanaşı əyani
və praktik olaraq da iş
aparılması xüsusi
önəm kəsb edir. Təlim texnologiyalarının inkişaf etdiyi müasir dövrdə təlim prosesində bu vasitələrin istifadəsi, əlbəttə,
zəruridir. Tədris olunan
mövzuların müasir
texniki təlim vasitələri ilə mənimsədilməsi onların
daha tez dərk olunması və yadda qalmasına
səbəb olur.
Buna görə də vurğu bəhsini tədris edərkən xüsusi səsləndirmələrlə sözlərin düzgün
tələffüz qaydasını
dərs prosesində şagirdlərə dinlətmək
sözlərdə vurğunun
yerini dəqiq təyin etməkdə onlara istiqamət vermiş olar. Sözdə vurğunun yerini dəyişdikdə mənanın necə dəyişdiyini (vurğusu
dəyişməklə mənası
dəyişən sözlər)
və ya vurğunu
hecada düzgün tələffüz etmədikdə
sözün mənasının
itdiyini səs yazısı şəklində
əyani olaraq şagirdə dinlətmək
onların vurğu haqqındakı dumanlı
təsəvvürlərinə aydınlıq gətirmiş
olar.
Aygün ƏZİZOVA,
Salyan şəhər 2 nömrəli
tam orta məktəbin
Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi
Azərbaycan müəllimi.- 2018.- 21
dekabr.- S.8.