Bir dilin itməsi – bir
dünyanın yoxa çıxması
Dilini itirmiş şəxsin “etnik
sütunu” qeyb olur
2013-cü ilin mayında
Fransanın aparıcı “Liberation” qəzeti tam olaraq ingilis
dilində çap olundu. Həmin sayın
manşet yazısının başlığı belə idi:
“Lets Do İt!”. Bu yazı o ərəfəyə
təsadüf edirdi ki, parlamentə
çıxarılmış qanun layihəsinə görə,
Fransanın bəzi universitetlərində təhsil ingiliscə
aparıla bilərdi. Qəzetin köşə
yazarları ictimaiyyəti özünü “mühasirədə
olan sonuncu qal kəndinin sakinləri” kimi aparmaqdan qurtulmağa
çağırırdılar.
Xatırlayırsınızsa, məşhur fransız komiks qəhrəmanı
Asteriks romalılardan müdafiə üçün “sonuncu qal
kəndinə” çəkilmiş və italyanları
“Qalların ölkəsi”nə gəlmələrinə “peşman
etmişdi”.
Sözügedən komiks ötən əsrin 50-ci illərinin
məhsulu idi.
O dövrdə Fransa iki antoqonist siyasi xəttin çəkişmə
meydanına çevrilmişdi: bir tərəfdən milliyyətçi
mövqedən çıxış edən, fransız dilinin
qorunmasını istəyən Şarl de Qol, digər tərəfdən
isə amerikapərəstlər. Məşhur
“franingilis dili” deyimi də elə həmin illərdə
qrammatikaçı Maks Rat tərəfindən dövriyyəyə
buraxılmışdı. Fransada dilin
qorunması məsələsi olduqca həssas mövzudur.
1635-ci ildə yaradılmış Fransa
Akademiyasının əsas məqsədlərindən biri də
elə fransız dilinin İtaliyadan, daha dəqiqi isə
Vatikandan gələn təsirlərdən qorumaq idi. Hazırda bu məqsədlə parlament tərəfindən
qəbul olunmuş bir sıra aktlar mövcuddur. Dil dövlət səviyyəsində qorunur və
Britaniya Birliyinə qarşı yaradılmış Beynəlxalq
Frankofoniya Təşkilatının “onurğa”sını da məhz
fransız dili amili təşkil edir.
7 min dildən tən yarısı
yoxa çıxacaq
Prezident İlham Əliyev Azərbaycan dilinin elektron məkanda
daha geniş istifadəsinin təmin edilməsi ilə
bağlı bir sıra tədbirlər haqqında Sərəncam
imzaladı. Avqustun 1-dən qüvvəyə minəcək sənədə
görə, yaxın aylar ərzində sərəncamın
adından da göründüyü kimi, ana dilinin yad təsirlərdən
qorunması məqsədilə kompleks tədbirlərin həyata
keçirilməsi planlaşdırılır. Bu artıq danılmaz bir reallıqdır ki, dilin digər
dillərin təsirinə məruz qalması
dövrümüzdə daha intensiv xarakterlidir, nəinki
yarım əsr bundan əvvəl, Fransada mövcud olan
dünyagörüşlərinin qarşıdurması
zamanında. Sərhədlər
açıq, get-gəl mütəmadi xarakter
daşıyır, KİV-lərin və bədii ədəbiyyatın
təsiri, insanların birdən artıq dili öyrənmələri
və bilmələri, ən əsası isə internet. Qorunmaq getdikcə çətinləşir və bu
baxımdan, proses savadlı kompleks yanaşma tələb edir.
Əsasən də elektron məkanda.
Bəşəriyyət dillərin kütləvi şəkildə
sıradan çıxması prosesi ilə üz-üzədir. Dilin yoxa
çıxması bütöv bir biliklər sisteminin qeybə
çəkilməsi deməkdir. Hər
dilin “ölüm”ü ilə bərpa edilməyən mədəni
irsi, ətraf dünyanın unikal perspektivini, elmi, tibbi, botanik
bilikləri itirmiş oluruq. Ən əsası
isə bütöv bir cəmiyyətin yumora, sevgiyə, həyata
olan baxışlar toplusu yaddaşlarımızdan silinir.
Biz xalqların çoxəsrlik
yaddaşının yoxa çıxmasının şahidlərinə
çevrilirik. Düzdür, dillərin də
öz ömürləri var, dəyişirlər, yoxa
çıxırlar. Dillərin qeyb
olunması yenilik deyil. Ancaq
dövrümüzdə bu prosesin hansı sürətlə cərəyan
etməsi, həqiqətən də belə demək
mümkündürsə, qorxuludur. Yaxın yüz il ərzində hazırda mövcud olan 7000 dildən
tən yarısının yoxa çıxacağı ehtimal
edilir. Orta hesabla hər iki həftəyə bir
dil sıradan çıxır. Alimlərin fikrincə,
bu proses Yer kürəsindəki biomüxtəlifliyin getdikcə
kasadlaşmasından daha sürətlə gedir.
“Dillər nə vaxt
ölür” adlı kitabın müəllifi Devid Harrisonun
sözlərinə görə, hazırda dillərin 40 faizini
linqvistik “Qırmızı kitab”a daxil etmək olar.
Müqayisə üçün canlılar aləmində vəziyyət
nisbətən ürəkaçandır: bitkilərin 8,
heyvanat aləminin isə 18 faizi təhlükə
altındadır. Alimlər hesab edir ki, bir dilin
digərini “udması” tarix boyu olub. Ancaq
indi bütün dünyanın vahid informasiya məkanına
çevrilməsi “genosid”i sürətləndirib. Proses
iki paralel xətlə gedir: bir tərəfdən nisbətən
iri dillər xırda dilləri məhv edirlər, digər tərəfdən
isə ingilis dili bütün dilləri.
Bir qrup elm adamı dillərin digərləri tərəfindən
assimilyasiya edilməsində mənfi heç nə
görmür.
Onların fikrincə, bu imkan verəcək ki,
qloballaşan dünyada kiçik xalqlar böyüklərin
dillərində danışmaqla inteqrasiya proseslərini
asanlıqla keçsinlər. Onların sözlərinə
görə, onsuz da əvvəl-axır dünyada hamı vahid
dildə danışacaq və bu barədə müqəddəs
İncil kitabında da eyhamlar var. Təbii ki, ehtimallar öz
yerində, ancaq fakt ondadır ki, bir dilin itməsi bir
dünyanın yoxa çıxması anlamına gəlir. Məsələn, şimalda yaşayan eskimosların
dilində qarın 40 etimologiyası var. Bu zənginliyi haradan
tapacağıq, nə ilə kompensasiya edəcəyik?
Braziliyadakı kayapo dilinin 4 min nəfər təmsilçisi
yüzillər boyu arıları müşahidə edərək,
elmə böyük bir töhfə veriblər: onlar hər bir
arı növünün hansı çiçəklərlə
qidalanması, hərəkət trayektoriyasını öyrənməklə
müəyyən ediblər ki, bu uçan həşəratların
56 növü var! Özü də kayapo dilində
hər növün öz adı olmaqla. Yaxud
seltal hinduları bir-birindən fərqli olmayan kəpənəkləri
müşahidə etməklə göstəriblər ki, onlar 10
növ ayrı-ayrı canlılardır. Təbii
ki, seltal dilində hər birinin fərqli adı var. Məhz
buna görə də dilin yoxa çıxması həm də
biologiya elminə sarsıdıcı zərbə deməkdir.
“Biz elə bir əsrdə yaşayırıq
ki, informasiya və biliklər böyük varlıq hesab olunur,
ancaq biz minillər boyu toplanmış məlumatların itirilməsi
ilə üz-üzə qalmışıq. Bir çox bioloji növ yazısı olmayan dillərdə
kodlaşdırılıb. Biz o dilləri
bərpa etməklə bütöv ekosistemləri qorumuş
olarıq” - deyə Devid Harrison yazır.
Dil itəndə nələr
olur?
Hesab olunur ki, dillərin sıradan çıxması
problemindən danışarkən dünyada mövcud olan 5
qaynar nöqtə nəzərdə tutulur. Bunlardan biri
Rusiya ərazisindədir - Sibir və Uzaq Şərq.
Dünyanın itən dillərinin atlasını tərtib edən
UNESCO-ya görə, Rusiyada 120 dil təhlükə
altındadır, 15 dil tamamilə sıradan çıxıb.
Rusiyanın şimalında yaşayan kerek
xalqı var, cəmi 4 nəfər qalıblar.
Heç biri də ana dilini bilmir, çukçalar tərəfindən
assimilyasiya olublar. Ümumiyyətlə, Rusiyada yaşayan 14
xalqın yazısı tamamilə yoxdur, 40 xalq isə ana dilində
təhsil almır.
Hesab edilir ki, dilin itməsi ilə etnosun böyük bir
qisminin marginallaşması baş verir. İnsanlar hətta
təbiətə də fərqli yanaşır, onu qorumurlar.
Belə demək mümkündürsə, bir
günlə yaşayırlar. Dilini
itirmiş şəxs “etnik sütunu”nu qeyb etmiş olur.
Rusiya üçün aktual olan səhnə bundan ibarətdir:
kiçik xalqlardan olan ailələrdə milli mənsubiyyətin
qorunması cəhdləri varsa, övladları təsirləri
daha asan keçirirlər. O ailədə ki, dil və milli
identlik itirilir, yeniyetmə və uşaqlarda belə, alkoqolizm
və narkotiklərə meyil çoxalır.
Dilin itməsi ilə daha nələr itir? Mətbəx, adətlər,
ənənələr, şifahi ədəbiyyat, qısası
- qan yaddaşı! Rusiyanın şimalındakı əhalinin
yediyi yeməklər getdikcə dünyanın əksər yerlərində yeyilən
vitaminsiz “fastfud”dan ibarət olur. Halbuki bu xalqlar
minillər boyu dəniz məhsulları, vitaminlərlə bol
heyvan əti ilə qidalanıblar. Bu, ilk
növbədə azyaşlı nəslə təsirsiz
ötüşmür.
Dil niyə yoxa çıxır? Yuxarıda
ümumi səbəbləri yazdıq. Əlavə
edək ki, daha bir güclü amil sosial səbəblərdir.
Rəqabətə tab gətirmirlər. Gəlin
ingilis, fransız, Çin, ispan, rus dillərini qoyaq kənara,
Qafqazda xırda dillər var ki, heç bir təhlükə
hiss etmirlər. Məsələn,
beştin dilində bir neçə yüz nəfər
danışır. Yüksək
dağlıq ərazilərdə yaşadıqlarından iri
dillərin təsirindən sığortalanıblar. Uzaq Şərqdə ulçi xalqı var, təqribən
1500-1700 nəfərdirlər. Onlar da eyni səbəbdən
heç bir təhlükə hiss etmirlər. Yakutiyada
300 min nəfərlik yakutlar bütün digər xırda dilləri
assimilyasiya ediblər. Çünki
çox sıx yaşayırlar. Mordvalılar,
təqribən, bir milyondurlar. 2013-cü
ilin siyahıyaalmasının nəticələrinə görə,
mordva dilində danışanların sayı 200 min nəfər
azalıb. Onlardan az olan mariylər və
komilərdə bu tendensiya elə də sürətlə
getmir.
İtmiş dil bərpa oluna
bilərmi?
Bunun bariz nümunəsi var - ivrit dili. Neçə əsrdir
bu dil dini rituallar üçün istifadə edilib. İndi isə minlərlə insan ivrit dilində
danışır. Reallıq göstərir
ki, belə əks proseslərin baş verməsi
üçün xalq yüksək etnik özünüdərkə
malik olmalıdır. Elə hallar da olur ki,
itmiş, yaxud itmək astanasında olan dil mənsub olduğu
xalqın daha iri qonşusu tərəfindən xilas edilir.
Məsələn, Yaponiyada ayn dili. Aynlar bir neçə min nəfərdirlər. Demək olar heç biri doğma dildə
danışmır. Hazırda Yaponiya
hökuməti dilin bərpası istiqamətində bir
sıra addımlar atır. Dərnəklər
yaradılır, KİV-də elanlar verilir. Hesab olunur ki, bu addımlar dili tam bərpa etməsə
də, aynlarda milli özünüdərk hissini yüksəldəcək.
Yeri gəlmişkən, tarixçilərə
görə, yaponların bu addımı bir növ “günah
yumaq”dır, çünki aynları vaxtilə özləri
assimilyasiya ediblər.
Elə hallar da olur ki, dil faktiki olaraq itir, ancaq xalqlar
qalır. Tipik nümunə şotlandlar və irlandlardır.
Şotlandların çox az qismi öz
dilində danışır, ancaq
özünüidentifikasiyaları qalır. İrlandlardan,
ümumiyyətlə, danışmağa dəyməz.
Öz dillərində çox az
danışırlar, ancaq heç biri deməz ki, mən
ingilisəm.
Avropanın iri dilləri də təhlükədədirlər. Bu təhlükə,
məlum olduğu kimi, Dumanlı Albion və okeanın o
tayından gəlir. Alman, fransız,
italyan, rus, ispan dilləri ingilis dilindən ciddi təsirlər
görürlər, gündəlik dövriyyəyə, əsasən
də KİV dilinə saysız-hesabsız ingilis sözləri
və ifadələri daxil olur. Bu dillər
də itəcəkmi? Çünki
proqnozlaşdırılır ki, bir müddət sonra
dünyada vahid ünsiyyət dili olacaq və istisna deyil ki,
söhbət ingiliscədən gedir. Rus dili mütəxəssisi
Leonid Krısin qorxmamağı məsləhət görür
və onun öz arqumentləri var: “İngilis dilindən gələn
təsirlər qrammatikaya toxunmur. Qrammatika hər
bir dilin fəqərə sütunudur. Yeni
sözlər gəlir, qrammatika qalır, leksika isə “zibillənir”,
dil özünü qoruyub saxlayır”.
Krısinin fikrincə, qlobal dəyişikliklər dərhal
baş vermir, bəzən minillər tələb edir. Dilin dəyişməsi
miqrasiya, etnik proseslərin nəticəsidir. Məsələn, Rusiyada daha təhlükəlisi
digər etnoslardan olan böyük miqrant ordusunun cəmiyyətdə
özünə yer etməsidir. Rus dilinə
təhlükə buradan gələ bilər. O ki
qaldı ingilis dilinə, paradoksal mənzərə
müşahidə olunur: dünyanın yarısı ingiliscə
danışır, amma onlar bu dili özlərinə doğma
hesab etmirlər. Çin, ərəb və ispan
dilləri ilk “üçlüy”ü müəyyən edirlər.
Ona görə də demək olmaz ki, hamı
ingiliscə danışacaq. Sadəcə
olaraq, əksəriyyətin iki dili olacaq. Belə
bir ehtimal var ki, dünyada ingilis dilini də əvəzləyəcək
ortaq bir dil peyda olacaq, ancaq hətta bu halda belə iri dillər
özlərini qoruyub saxlaya biləcəklər. Bizdən sonrakı nəsillər qlobal ikidillilik
mühitində yaşayacaqlar.
Dilimizi qoruyaq!
Ölkələrdən
asılı olaraq dillərin də statusları müxtəlifdir:
dövlət, rəsmi, hərdən milli. O ölkədə
ki, əhali birdən artıq dildən istifadə edir, burada rəsmi
statuslu dillərin sayı da birdən çox olur.
İsveçrədə 3 rəsmi dil var: alman, fransız,
italyan. Dövlət dili isə 4-dür. Adları çəkilənlərlə
yanaşı, bir də retroroman dili. 1982-ci ildə
Kanadada qəbul edilmiş 12 saylı Konstitusiya aktına əsasən
iki rəsmi dil var: ingilis və fransız. Halbuki
fransızca danışanlar cəmi iki əyalətdə məskunlaşıblar.
İrlandiyada yerli və ingilis, Finlandiyada fin və isveç
dilləri rəsmi statusa malikdirlər. Elə
yerlər var, orada etnoslar arasındakı ünsiyyət
üçün ən azsaylının dili qəbul edilib.
Məsələn, Tanzaniyada suaxili, İndoneziyada malay dili.
Elə ölkələr və regionlar da var, ünsiyyət
üçün kənardan əxz olunmuş dil istifadə
edilib. Misal
üçün, orta əsrlərdə Avropada latın
dili ünsiyyət üçün istifadə edilirdi. VI-X əsrlərdə İran və Orta Asiyada ərəb
dili bu statusa malik olub. Klassik çincə
- venyan Yaponiya, Vyetnam, Koreyada işlənilib. Bəzi keçmiş müstəmləkələrdə
bir vaxt işğalçı sayılan dil rəsmi dil kimi qəbul
edilib. Qana, Qambiya, Keniya, Nigeriyada ingilis rəsmi dildir. Qabon, Zair, Konqo, Mali, Niger, Toqoda fransız dili. Anqola, Mozambikdə portuqalca. Keniyada
ingilis dili ilə yanaşı, fransızca da rəsmi
statusludur. Mavritaniyada milli dil ərəbcədir,
rəsmi dil fransızca.
Fransız filosof və ədəbiyyatşünas Rolan
Batr deyir ki, hər bir dil bizi nəyəsə məcbur edir. O dildə
danışmağa, yaxud düşünməyə. Necə ki, biz dil vasitəsilə danışırıq,
eləcə də dil bizim vasitəmizlə danışır.
Belə bir deyim var: fransızlar dillərini ingilislər
valyutalarını qoruduqları kimi mühafizə edirlər.
Gəlin biz də dilimizi qoruyaq, elə öz valyutamızla
birlikdə!
Rüstəm QARAXANLI
Azərbaycan müəllimi.- 2018.-
20 iyul.- S.6.