Təlim məqsədləri düzgün müəyyənləşdirilməlidir

Azərbaycan dili fənni üzrə təlim nəticələrini (10-cu sinif) necə çıxarmalı

Kurikulum əsaslı yeni dərsliklərin tam orta təhsil səviyyəsində ilk nəsli artıq müəllim və şagirdlərimizin istifadəsindədir. Məktəbi yeni-şəxsiyyətyönümlü təhsil hədəfinə çatdırmaqda ən mühüm tədris resursu olan müasir dərsliklərə münasibət cəmiyyətdə birmənalı deyil. Ənənəyə öyrəşmiş bəzi müəllim və valideynlər bu dərslikləri elə bu gün də qınaqla qarşılayırlar, yeni təlim strategiyası tərəfdarları isə həmin kitablarla işləməyin üstünlüklərini göstərərək faydalı olduğunu deyirlər. Təbii ki, zaman keçdikcə bu dərslik və vəsaitlər daha da mükəmməlləşəcək, müəllim və şagirdləri daha yüksək səriştə və vərdişlərə yiyələndirməkdə öz müsbət rolunu oynayacaqdır.

Bununla belə, bu gün müəllimlərə düzgün metodik istiqamət verən vəsaitlərin olması daha vacibdir. Çünki heç də hər yerdə bütün müəllimlərin lazımi texniki təminatı yoxdur, bütün müəllimlər yaradıcı və novator düşüncəyə malik deyil, hamı bu sahədə kifayət qədər təcrübə qazanmamışdır və s.

İstifadədə olan mövcud metodik vəsaitlər bu tələbi ödəyə bilirmi? Təəssüf ki, yox. Dərslik komplektinə daxil olan “Müəllim üçün metodik vəsait”lər bütünlüklə kompas təyinatlı olmalı, müəllimləri hədəflərə çatdırmağa kömək etməlidir.

Hazırda istifadədə olan 10-cu sinif üçün “Azərbaycan dili” (Müəllim üçün metodik vəsait) kitabında çətinlik doğuran məsələlərdən biri barədə-təlim məqsədlərinin düzgün müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı yazını həmkarlarımla bölüşürəm. Məlumat üçün bildirim ki, bu material 2017-ci ilin may ayında metodik kömək məqsədilə DİM-ə də təqdim olunmuşdur. Hər bir standarta uyğun təlim məqsədləri çıxarmağa çalışmışıq.

Standart 1.1.1. Dinlədiyi və KİV-dən aldığı məlumatlarda yol verilmiş məntiqi nöqsanları müəyyən edir.

- Mətndə yol verilmiş hadisə və ya faktların, onların səbəb-nəticə əlaqələrinin bilərəkdən təhrif olunmasını müəyyənləşdirir.

- Nitqin düzgünlüyünü pozan bədii təsvir vasitələrini, sinonimləri, obrazlı ifadələri, yeri gəldikcə atalar sözlərini, zərb-məsəlləri, aforizmləri mətndəki fikrə uyğun şəkildə istifadə edir.

- Mətndəki şərhi ağırlaşdıran, məzmunun dinləyicilərə çatdırılmasını çətinləşdirən, həcmcə böyük, dolaşıq, təmtəraqlı cümlələri sadələşdirir.

- Cümlələrin qrammatik cəhətdən düzgün qurulmamasını, sözlərin yerli-yerində işlədilməməsini, fikrin aydın, dəqiq, məntiqi ardıcıllıqla və ədəbi tələffüz normalarına uyğun ifadə olunmaması hallarını müəyyənləşdirib aradan qaldırır.

-Dialekt sözlərinin, alınma sözlərin lüzumsuz işlədilməsi nəticəsində oxucu və dinləyiciyə qaranlıq qalan cümlələri sadələşdirir.

St. 1.1.2. Dinlədiyi və KİV-dən aldığı məlumatları təqdimedilmə formalarına görə fərqləndirir.

- İstinad olunan məlumatın şərh kimi başlıca xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir.

- Üzərində işlədiyi mətnin müsahibə kimi xüsusiyyətlərini izah edir.

- Təqdim olunmuş materialı eyni informasiya ifadə edən başqa materialla müqayisə edir.

- Akademik üslublu mətni publisistik üslublu mətndən fərqləndirir.

St.1.2.1. İfadə edəcəyi fikrə uyğun üslub seçir.

- Azərbaycan ədəbi dilinin üslublarını fərqləndirir.

- Mövzu ilə bağlı ifadə ediləcək fikrə uyğun üslubun seçir.

- Bədii, elmi, məişət və s. üslubların dil xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir (ayrı-ayrılıqda).

- Mətnin üslubunda digər üslubun əlamətlərini ayırır.

- Öz müstəqil fikirlərini bu və ya digər üslubda ifadə edir.

St. 1.2.2. Müfəssəl faktlardan, əyani vəsaitlərdən, müvafiq KİV-dən istifadə etməklə fikrini əsaslandırır.

- Məlumat kitablarından əldə etdiyi məlumatları arqumentləşdirir.

- Müxtəlif mənbələrdən əldə etdiyi məlumatları müqayisə edir.

- Ensiklopediyalardan, müxtəlif ədəbiyyatlardan və KİV-dən istifadə etməklə əldə etdiyi məlumatlara istinad edir.

- Əldə etdiyi məlumatları arqumentləşdirərək fikrini əsaslandırır.

St. 1.2.3. Fakt və sitatlardan istifadə etməklə nitqini zənginləşdirir.

- Mətn üzrə araşdırma aparmaq üçün əlavə fakt və sitatlara istinad edir.

- Əlavə mənbələrə müraciət etməklə mövzu ilə bağlı fakt və nümunələr tapır.

- Digər mənbələrdən möqsədyönlü sitatlar gətirərək fikrini əsaslandırır.

- Əlavə fakt və sitatlar gətirməklə nitqinin zənginliyini nümayiş etdirir.

- Gətirilmiş fakt və sitatları mətnin ideyası ilə uyğunlaşdırır.

St.1.2.4. Müzakirələrdə söylənilmiş mülahizələri dəyərləndirməklə təqdimatlar hazırlayır.

- Müzakirələrdə söylənilmiş mülahizələrə hörmətlə yanaşır.

- Söylənilmiş mülahizələri nəzərə alır və dəyərləndirir.

- Müzakirə zamanı daha məqsədəuyğun söylənilmiş mülahizələri seçir.

- Təqdimat hazırlayarkən söylənilmiş mülahizələrdən istifadə edir.

St. 2.1.1. Mətndəki söz və ifadələri üslubi xüsusiyyətinə görə fərqləndirir.

- Verilmiş söz və ifadələri poetik xüsusiyyətlərinə görə izah edir.

- Söz və ifadələr içərisindən terminoloji ifadələri seçib ayırır.

- Adi informativ sözlə poetizmləri müqayisə edir və fərqləndirir.

St. 2.1.2. Söz və ifadələrə əsasən oxuduğu mətnin üslubunu müəyyənləşdirir.

- Mətnin dil xüsusiyyətlərinə əsasən onun üslubunu müəyyənləşdirir.

- Mətndəki söz və ifadələri üslubi cəhətdən təhlil edir.

- Mətnin hansı funksional üsluba aid olduğunu səciyyəvi dil faktlarına əsasən müəyyənləşdirir.

- Sözün konkret üslubdakı vəzifəsinə istinad edərək onu başqa üslublarla müqayisə edir.

- Seçdiyi mətndə publisistik üslubu şərtləndirən xüsusiyyətləri müəyyənləşdirir.

- Bədii üsluba aid mətndə müəllif dilini tipin dilindən fərqləndirir.

- Bədii üsluba aid mətndə məcazları müəyyənləşdirir və seçir, fərqləndirir.

- Bədii üsluba aid mətndə işlənmiş mətnaltı mənanı müəyyənləşdirir.

- Bədii üsluba aid mətndə şeir, nəsr və dramaturgiya dilini müqayisəli təhlil edir.

- Elmi üslublu mətndə sözlərin terminoloji vəzifəsini müəyyənləşdirir.

- Bədii üsluba aid mətndə məişət üslubuna aid olan xüsusiyyətləri müəyyənləşdirir.

- Bədii üsluba aid mətndə obrazlılığın müxtəlif səviyyələrdə təzahürünü müəyyənləşdirir.

St. 2.2.1. Mətni ədəbi dilin normalarına uyğun oxuyur.

- Mətndə ədəbi dilin fonetik, leksik və qrammatik normalarına aid xüsusiyyətləri müəyyənləşdirir.

- Mətndə fonetik, leksik və qrammatik norma tələblərinin pozulduğu məqamları müəyyənləşdirir.

- Fərqləndirilmiş cümlələrdə məntiqi vurğulu sözü müəyyənləşdirir.

- Mətndə yerinə düşməyən sözləri müəyyənləşdirir.

- Mətndə işlənmiş alınma sözləri milli qarşılığı ilə əvəz edir.

- Mətnin lüğət tərkibində işlənmiş özləşmə göstəricilərini müəyyənləşdirir.

- Mətndə qrammatik normanın pozulduğu cümlələri fərqləndirir.

- Poetexniki tələblərlə bağlı söz sırasının pozulma hallarını müəyyənləşdirir.

- Şeiri nəsrə çevirir, onların sintaksisi arasında fərqləri göstərir.

St.2.2.2. Mətnin hissələrini tezislər şəklində ifadə edir.

- Mətni oxuyub əsas tərkib hissələrini müəyyənləşdirir.

- Mətnin girişindəki fikrin məntiqi davamını müəyyənləşdirir.

- Əsas hissədə böyük abzasları tezislər şəklində ifadə edir.

- Nəticəni ayırır, fikrin ifadəsində rolunu müəyyənləşdirir.

- Nəticə hissəsini tezislər şəklində ifadə edir.

St. 2.2.3. Mətnin məzmununu xülasə şəklində ifadə edir.

- Mətndən əsas fikri ifadə edən cümlələr seçir, fərqləndirir.

- Əsas fikri saxlamaqla mətnin məzmununu öz cümlələri ilə qısa və lakonik şəkildə ifadə edir.

- Mətnin məzmununun əsas məğzini əks etdirən xülasəsini təsvir edir.

St.3.1.1. Mövzuya uyğun üslub seçir.

- Müxtəlif mənbələrdən verilmiş mövzuya dair materiallar tapır.

- Yazısında ifadə edəcəyi fikrə uyğun üslub seçir.

- Seçilmiş üsluba uyğun dil vasitələrindən istifadə edir.

- Bədii üslublu yazısında bədii suallardan, xitablardan, məcazlardan istifadə edir.

- Məqsədinə uyğun olaraq poetik və ya elmi sitatdan istifadə edir.

- Fikrini ifadə edərkən şərhlərində xüsusi ifadələr (“mənbələrdən öyrəndim ki...”, “belə nəticəyə gəlmək olur ki...”, “bu nöqteyi-nəzərdən...” və s. kimi) işlədir.

St.3.1.2. Mövzu ilə bağlı müxtəlif mülahizələri müqayisə etməklə mətni formalaşdırır.

- Toplanmış materiallardakı müxtəlif mülahizələri müəyyənləşdirir.

- Topladığı materiallardakı fikirləri müqayisə edir.

- Mövzu ilə bağlı topladığı materiallardakı fikirləri təhlil edir.

- Mövzu ilə bağlı topladığı materiallardakı fikirləri ümumiləşdirir.

- Mövzu ilə bağlı topladığı materiallardakı fikirlər əsasında mətn fomalaşdırır.

St.3.1.3. Mətnin üslubu üzərində işləməklə yazıya düzəlişlər edir.

- Özünün və ya başqasının yazdığı mətni oxuyur və dil xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir.

- Mətnin üslubunda çatışmayan cəhətləri tapıb müəyyənləşdirir.

- Yazının vahid üsluba uyğunsuzluğunu yaradan xüsusiyyətləri müəyyən edir.

- Uyğunsuzluqları aradan qaldırmaq üçün yazıya düzəlişlər edir.

St.3.1.4. Müxtəlif əməli yazılar (rəy, məruzə) yazır.

- Rəsmi-işgüzar üslubun tələblərini öyrəndiyini nümayiş etdirir.

- İşgüzar üslubda müvafiq dil materiallarından istifadə etməklə müxtəlif rəy, məruzə və s. əməli yazılar yazır.

- Əməli yazılar yazmaqla yazı vərdişlərini inkişaf etdirir.

- Rəy, məruzə və digər əməli yazılar yazarkən dilin yığcamlığına və mükəmməlliyinə əməl edir.

St. 4.1.1. Ədəbi dilin normalarına uyğun müxtəlif cümlə konstruksiyaları qurur.

- Mətnin ədəbi dilin normalarına uyğunluğunu müəyyənləşdirir.

- Ədəbi dilin normalarına (fonetik, leksik, qrammatik) müvafiq olaraq müxtəlif cümlə konstruksiyaları qurur.

- Mətndə ədəbi dil normalarına tabe olmayan xüsusiyyətləri tapır.

- Müxtəlif cümlə konstruksiyalarını dilin normallılığı baxımından təhlil edir.

- Yazılı və şifahi nitqində fonetik, leksik və qrammatik normaların tələbinə əməl edir.

St.4.1.2. Sözün qrammatik-məna xüsusiyyətlərini gözləməklə ədəbi dil normalarına riayət edir.

- Yazılı və şifahi nitqində sözün qrammatik-məna xüsusiyyətlərini gözləyir.

- Yazısında və nitqində ədəbi dil normalarına (leksik, qrammatik) riayət edir.

- Mətnin fonetik, leksik və qrammatik dil normalarına uyğun olaraq düzgün yazıldığını müəyyənləşdirir.

- Fikirlərini ifadə edərkən sözün məna və qrammatik xüsusiyyətlərini nəzərə alır.

St.4.1.3. Müxtəlif cümlə konstruksiyalarında durğu işarələrindən istifadə edir.

- Yazısında ayrı-ayrı cümlə konstruksiyalarında durğu işarələrindən düzgün istifadə edir.

- Sadə cümlələrdə tələb olunan durğu işarələrini düzgün işlədir.

- Müxtəlif tipli mürəkkəb cümlələrdə vergül, qoşa nöqtə, tire, nöqtəli vergüldən düzgün istifadə edir.

- Dialoqlarda və vasitəsiz nitqli cümlələrdə durğu işarələrini yerində işlədir.

St. 4.1.4. Mətnin tərtibatı zamanı müxtəlif yazılış formalarından istifadə edir.

- Verilmiş hər hansı mövzuya uyğun yazı forması seçir.

- İfadə, inşa, hekayə və s. yazı formalarından istifadə edərək mətn tərtib edir.

- Mövzuya uyğun mətn tərtib edərkən yaradıcılıq qabiliyyəti nümayiş etdirir.

- Mövzuya uyğun təqdimatlarında rəngarənglik nümayiş etdirir.

- Mövzuya uyğun müxtəlif yazılış formasında mətn tərtib edərək onu təkmilləşdirir.

Göründüyü kimi, təlim məqsədləri fənn üzrə alt-standartların fəaliyyət hissəsinə istinad edilməklə çıxarılmışdır. Ümid edirəm ki, müəllimlərimiz yaradıcı şəkildə alt-standartlardan strateji hədəflərinə daha uyğun olan məqsədlər çıxarmağa nail olacaqlar.

Hüseyn ŞAHBƏNDƏYEV,

Avropa Azərbaycan Məktəbinin

Azərbaycan dili və ədəbiyyat kafedrasının rəhbəri,

Əməkdar müəllim, “Azərbaycan dili” dərslikləri üzrə ekspert

Azərbaycan müəllimi.- 2018.- 26 yanvar.- S.8.