STEM metodunda nanotexnologiya
Təhsilin gələcək
inqilabı
Gələcəyin STEM ixtisasları sırasında
xüsusi mövqedə
dayanan prioritet sahə
Sürətlə dəyişən
və inkişaf edən dünya, dəyişikliklərə cəld
və müsbət münasibət göstərə
bilən gəncləri
(şagird və tələbələri) yetişdirmək
iqtidarına malik çevik təhsil sisteminin olmasını zəruri edir. Dünyanın inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrinin təhsil
sistemindəki irəliləyişlərə
öncüllük etmək
üçün geniş
spektrli əməli addımlar atılır. İnnovativ təlim metodu olan STEM-in əhatə dairəsinin genişləndirilməsi istiqamətində STEM kurslarının
və müsabiqələrin
təşkil olunması,
STEM ekskursiyaları, yay
düşərgələri, STEM laboratoriya və texnoparklarının təminatı
və s. daim diqqət mərkəzində
saxlanılır.
Azərbaycan Respublikasının
Təhsil naziri Ceyhun Bayramovun “Azərbaycan” qəzetində
dərc olunmuş “Təhsilin inkişaf strategiyası: nailiyyətlər
və əsas hədəflər” başlıqlı
son məqaləsində deyilir:
“...Daha bir prioritet ümumi təhsildə STEM yanaşmasının
tətbiqidir. Bu yanaşma
təbiət, texnologiya,
mühəndislik və
riyaziyyat fənlərinin
tədrisinin ayrı-ayrılıqda
deyil, əlaqəli şəkildə öyrədilməsini
və şagirdlərdə
“21-ci əsr bacarıqları”nın formalaşdırılmasını
nəzərdə tutur.
Bu istiqamətdə növbəti tədris ilindən məktəblərdə
robototexnika, nanotexnologiya,
süni intellekt, mexanika kimi sahələri
əhatə edən məzmunun tətbiqi planlaşdırılır”.
Şagirdlərimiz silsilə
olaraq “niyə ..., nə üçün...” sualları verərək hadisənin mahiyyətinə,
dərinliklərinə getməyi sevirsə, onları daha fərqli, araşdırma ruhlu fəaliyyətlərə cəlb
etməliyik.
Kainatımızın ən
böyük ölçülərinə
aid kosmonavtika, astronomiya
mövzularından başlamış,
ən kiçik ölçülərinə aid nanotexnologiya mövzuları
xüsusi qabiliyyətindən və
ya neçənci sinif olmasından asılı olmadan şagirdlərin
bir çoxu üçün tam uyğundur.
21-ci əsrin texnologiyası statusunu qazanmış nanotexnologiya
nədir:
* Nanotexnologiya-təxminən 1-100 nanometr ölçüləri
arasında (1nm-100nm) aparılan
araşdırmalar nəticəsində
elm və mühəndislik
istiqamətində inkişaf
edən texnologiya anlayışıdır. İlk dəfə
“nanotexnologiya” termini yapon
alimi Norio Taniguchi tərəfindən
1974-cü ildə işlədilmişdir.
* Nanotexnologiyanın araşdırma
ölçülərinin nə
qədər kiçik
olduğunu təsəvvür
etmək çətindir.
Bir nanometr bir metrin milyarddan
birinə və ya metrin 10-9
-na bərabərdir. Nümunə:
- Bir qarışda 25.400.000 nanometr var;
- Bir vərəqin qalınlığı 100.000 nanometrdir;
- Müqayisəli miqyasda, mərmər bir nanometr olsaydı, onda bir metr
Yerin ölçüsü
olardı.
* Nanotexnologiya və nanoelm atom və molekulları ayrılıqda
görmək və idarə etmək imkanına malikdir. Yer üzündəki hər şey - yediyimiz yemək, geydiyimiz geyim, yaşadığımız
binalar, öz bədənimiz atomlardan ibarətdir. Yəni, ətrafımız
həm də nanoaləmdir.
* Nanotexnologiya - gələcəyin
STEM ixtisasları sırasında
xüsusi mövqedə
dayanan prioritet sahədir.
* Nanotexnologiya-atom və molekullarla manipulyasiya edərək yeni keyfiyyətli materialların
alınmasını və
bu materiallardan istifadə edərək nanoölçülü maşın
və mexanizmlərin,
robotların, kompüter
çiplərinin, texnoloji
avadanlıqların “beyin”lərinin,
nazik və incə optik
cihazların, sensorların,
ətraf mühitin kimyəvi və fiziki təmizləyicilərinin,
canlı orqanizmlərə
maddələrin, o cümlədən
dərman preparatlarının
daşınmasını həyata
keçirən qurğuların
yaradılmasını nəzərdə
tutan sahədir.
* Nanoelementlər mikro və makro ölçülü
elementlərlə müqayisədə
tamamilə yeni fiziki, kimyəvi və bioloji xassələrə malikdir.
Nanoelementlərlə bağlı olaraq
artıq nanoelm, sırf nanotexnologiya və nano mühəndislik
kimi istiqamətlər
yaranmışdır. Nanoelm nanomaterialların xassələrinin
və nanodiapazonda baş verən hadisələri fundamental şəkildə
tədqiq etməklə
məşğuldur. Nanotexnologiya qeyd
olunduğu kimi, nanoquruluşların yaradılması
ilə məşğuldur.
Nanomühəndislik isə yaradılmış
və tədqiq olunmuş nanoelementlərin
və quruluşların
effektiv tətbiq imkanlarını axtarır.
* Nanotexnologiya müxtəlif
sahələri özündə
birləşdirən bir
elmdir, çünki fizika, kimya, materialşünaslıq, biologiya,
səhiyyə, kompüter
texnikası və s. sahələr üzrə bilikləri və texnologiyaları birləşdirir.
* Nanotexnologiyalar bir neçə əsas istiqamət üzrə inkişaf edir. Bunlara nanobiotexnologiyalar, nanoelektronika, nanoelektromexanika,
nanoenergetika, nanomaterialşünaslıq
və s. aiddir
Ümumtəhsil məktəblərinin
fənlər üzrə
yeni təhsil proqramında tədrisi nəzərdə tutulmamış
mövzu olan “Nanotexnologiya”ya kiçik bir baxış təhsilalanlara və
təhsilverənlərə nə verə bilər?
* Elmi düşüncəyə
təşviq edir - nanotexnologiya anlayışı
ilə tanış olan təhsilalanın elmi təqdiqat istiqamətli STEM ixtisaslarına meyletmə
ehtimalı artır. STEM
qısaltmasının ilk hərfi
S-təbiət elmləri
bölməsi olaraq məhz ətraf aləmdəki hadisələrin
elmi əsaslarının
araşdırılmasını, tədqiq edilməsini təşviq edir.
* Yeni və toxunulmamış bir mövzu - maraqlı və fərqli layihə işləmək
istəyən, yüksək
təlim nəticələri
göstərən yuxarı
sinif şagirdlərinin
öz potensiallarını
kəşf etmək, öyrənmək və tətbiq etmək imkanları genişlənəcəkdir.
* Ətrafımızda nanoelmə aid bir çox nümunənin olması (tibb maddələr, foto həssas rəngləşdirmə,
suyun filtrasiyası, nano bantlar və
s.) nano mövzulu layihələr işləməklə,
Dayanıqlı İnkişaf
Məqsədlərinin reallaşmasına
doğru sadə addımlar ata bilərlər.
* Şagirdləri nanotexnologiya
mövzuları ilə
orta məktəb dövründən tanış etmək onları gələcəyin
nano istiqamətli STEM ixtisas və peşələrinə yönləndirmək,
müəyyən real dünya
problemlərinin həlli
şansını artırmaqdır.
*
2030-cu ilədək həll
edilməsi nəzərdə
tutulan 17 adda Dayanıqlı İnkişaf
Məqsədlərinin bir
çoxunun innovativ həlli yolları məhz nanotexnologiyaların
bu sahələrə səmərəli tətbiqindən
birbaşa asılıdır.
Nanotexnologiya mövzuları
fənlərarası inteqrasiyaya
əsaslandığından məktəblərin təbiət
və texniki fənn müəllimlərindən
ibarət “STEM müəllimləri
komplekti”nin birgə fəaliyyət göstərərək ümumi
fəaliyyət və
ya kiçik layihə planı qurması vacibdir. Nanotexnologiya mövzuları
istiqamətindəki ideyalar,
kiçik fəaliyyətlər,
ekskursiyalar və s. üçün məktəb
rəhbərləri BDU-nun hazırda
nanotexnologiyalar istiqamətində
tədqiqat işləri
aparan “Nano araşdırmalar mərkəzi”,
tərkibində 18 rezidentin
fəaliyyət göstərdiyi
“Sumqayıt kimya sənaye parkı” və s. kimi innovativ mərkəzlərlə
əməkdaşlığa çalışmalıdırlar. STEM sahəsində gələcəyin
ixtisasları siyahısına
liderlik edən nanotexnologiyalar üzrə
mütəxəssislər öz
ölkəsində yeni
ideyalar, yeni nəsil şirkətlər
və sənaye texnologiyaları yaratmaqla, yerli innovasiyanı və beynəlxalq səviyyədə rəqabətə
davamlılığı təmin
edə bilərlər.
Aliyə
ƏHMƏDOVA,
“STEM Azərbaycanda” layihəsinin
rəhbəri,
Sumqayıt şəhəri, 1
nömrəli tam orta məktəbin fizika müəllimi,
Azərbaycan
üzrə STEM PD səfiri
Azərbaycan
müəllimi.- 2019.-2 avqust.- S.1; 7.