Görkəmli maarifçi

Mirzə Vəli Qəmərli

Böyük Öndərimiz Heydər Əliyev milli-mənəvi dəyərlərimizi mütəmadi olaraq toplamağı və gələcək nəsillərə çatdırmağı daim tövsiyə edirdi. Milli-mənəvi dəyərlərimizi toplayaraq dərc etdirməklə pedaqoji fikir tariximizi zənginləşdirən, lakin pedaqoji tədqiqatlardan kənarda qalan maarifçilərimizdən biri də Mirzə Vəli Qəmərlidir. Azərbaycanımızın ən dilbər guşələrindən biri, xalqımıza çox görkəmli simalar bəxş edən və hazırda düşmən tapdağı altında olan İrəvan mahalının yetişdirdiyi pedaqoqlarımızdan biri Mirzə Məhəmmədvəli Qəmərlinin anadan olması haqqında məlumat olmasa da təhsil illəri və pedaqoji fəaliyyəti ilə bağlı əldə olan arxiv materiallara və İrəvan mühitilə bağlı çap olunmuş kitablarda onun haqqındakı məlumatlara istinad etməklə böyük maarifçinin təvəllüd tarixini və bioqrafik xarakteristikası üçün bəzi müfəssəl izahatlar vermək mümkündür. Mənbələrdə Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinin 1898-ci ildə İrəvan Rus-Tatar məktəbinə qəbul olunması və 1903-cü ildə oranı bitirməsi aydın yazılıb. Lakin Qəmərlinin bioqrafiyasındakı ziddiyyətli rəqəmlərin və bu rəqəmlərə görə onun müəllim işləməsilə bağlı faktların inandırıcı olmaması bir növ oxucunu zidiyyətli məqamlarda qarşılaşdırır. Bir sıra kitablarda Qəmərlinin Rus-Tatar məktəbini 1903-cü ildə bitirməsi, digərlərində 1900-cü ildə müəllim işləməsi göstərilir. Əgər Rus-Tatar məktəbindəki təhsilin müddəti 5 il olmuşsa, deməli, bu faktlar təhrif olunmuş şəkildə yazılı mənbələrdə yer almışdır.

Əslində bu ziddiyyətli fikirlərin hamısı onun doğum tarixinin düzgün müəyyənləşdirilməməsi ilə bağlıdır. Bu səbəbdən bəzi ehtimalların düzgün seçilməməsi ucbatından Mirzə Vəli Qəmərlinin 12 yaşında məktəbə getməsi, 14 yaşında müəllim işləməsi kimi informasiyalar gerçək olmayan faktlar kimi yazıya alınmışdır. Bir həqiqəti danmaq olmaz ki, Qəmərlilər kimi ziyalı ailəsi 12 yaşına qədər övladlarını təhsildən kənarda qoya bilməzdilər.

Azərbaycan maarifçilik tarixindən hamıya məlumdur ki, “Dərsi-üsuli-cədid” məktəblərinə qədər Azərbaycanda yalnız dini təhsil olmuş və mollaxanalar, mədrəsələr, orta, orta ixtisas təhsili vermişlər. Qəmərlilər ailəsində böyüyən nəslin bütün nümayəndələrinin həmin dövr üçün örnək hesab olunan təhsil formasından bəhrələnmələri haqqında söhbət açmamaq düzgün sayıla bilməz. Əgər bizim bu ehtimalımıza söykənsək deyə bilərik ki, Mirzə Məhəmmədvəli 1898-ci ildə Rus-Tatar məktəbinə gələndə artıq kamil dini təhsilini başa vurmuş, Mirzə titulu qazanmış insan hesab olunmuşdur. Ehtimalımızın dürütslüyünü təsdiq edən tərəflərindən biri Qəmərlinin Rus-Tatar məktəbini vaxtından əvvəl bitirməsi ilə bağlıdır. Çünki arxiv sənədlərində Qəmərlinin 1900-cü ildə, mart ayının 13-də İrəvan Quberniya Məclisində müvəffəqiyyətlə imtahan verərək müəllim işləmək hüququ qazanması faktı artıq ortadadır. Bu faktlar da bizim ehtimalımızın düzgünlüyünü sübut edir. Əgər belədirsə, deməli, Qəmərli 17-18 yaşlarında tam orta dini təhsil alandan sonra Rus-Tatar məktəbinə gəlmiş, ekstern yolu ilə təxminən 19-20 yaşlarında məktəbi bitirərək istisna hal kimi İrəvan Quberniya Qəza Məclisinin qərarı ilə məktəbdə müəllim işləməyə göndərilmişdir. Belə olduqda Qəmərlinin doğum ilinin 1880-81-ci il olması təxmin edilə bilər. Bu təqdirdə Qəmərlinin 20-21 yaşlarında müəllim işləməsi və müəllim işlədiyi ilk illərdə atalar sözlərini toplayıb kitab halına salması 1899-cu ilə təsadüf edə bilər. Məhəmmədvəli Qəmərlinin atası Əli Qəmərli çar ordusunun generalı olmuş və ailənin təhsilinə ciddi fikir vermişdir. Burada daha bir ehtimalı irəli sürək. Çar ordusuna rəhbərlik edən Abbasqulu Ağa Bakıxanov və İsmayıl Bəy Qutqaşınlı kimi görkəmli simalar da ilk təhsil illərində ərəb-fars dillərini mükəmməl öyrəndikdən sonra Rus-Tatar məktəbləri tipində olan təhsil sisteminin müvafiq pillələrini keçmişlər. Bu ehtimal bizə deməyə əsas verir ki, çar ordusunun generalı Əli Qəmərli öz oğlu Məhəmmədvəli Qəmərliyə əvvəlcə ərəb-fars təhsili (yəni mollaxana təhsili) vermiş, sonra Rus-Tatar məktəbinə qoymuş, daha sonra isə onun müəllim işləmək üçün İrəvan Quberniya Məclisinə imtahan verməyə yönəltmiş və nəhayət Rus-Tatar seminariyasında müəllim işləməsinə nail olmuşdur.

Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, Qəmərlilər o zamanlar üçün çox məşhur olan Azərbaycanın ən iri və ən nüfuzlu mahalları sırasında seçilən Gərnibasar mahalındandırlar. Vedibasar, Qırxbulaq, Gəncəbasar, Zəngəzur, Dərələyəz, Basarkeçər mahalları kimi sayılıb-seçilən mahallardan biri olan Gərnibasar mahalının ən qədim tayfalarından birinin adı ilə adlandırılan Qəmərli məhəlləsində dünyaya göz açan Məhəmmədvəli Qəmərli çox dəyərli bir ziyalı ailəsində böyüyüb tərbiyə almışdır. Atası Əli Qəmərli Ərəseydə (Rusiyada) hərbi təhsil almağa gedənə qədər ərəb-fars dilli təhsil almış, sonra rus və fransız dillərini öyrənmişdir.

Belə bir ailənin övladı olan Məhəmmədvəli Qəmərli özü də övladlarına intellektual səviyyə qazandırmaq üçün fədakarlıq göstərmişdir. Onun birinci oğlu Hüseyn Qəmərli də ərəb-fars dillərilə yanaşı rus və fransız dillərini öyrənmişdir. Rusiyada hərbi məktəblər bitirərək çar ordusunda müxtəlif yüksək vəzifələrdə çalışmış və general rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. Məhəmmədvəli Qəmərlinin Hüseyndən kiçik oğlanları Əli Qəmərli, Paşa Qəmərli, Adil Qəmərli və Mahmud Qəmərli də ərəb-fars təhsili ilə yanaşı gimnaziya təhsili də almışlar.

Məhəmmədvəli Qəmərlinin Azərbaycan pedaqoji fikir tarixində çox mühüm yeri və rolu vardır. Onun pedaqoji fikir tariximizi zənginləşdirən ən dəyərli əsərlərindən biri “Vətən dili” dərsliyidir. İbtidai siniflər üçün nəzərdə tutulan bu dərslik pedaqoji fikir tariximizin ən zəngin incilərindən hesab olunur. Belə ki, Azərbaycanımızın XIX əsrin sonu XX əsrin birinci rübü üçün ən nadir dərsliklərindən biri olan Məhəmmədvəli Qəmərlinin “Vətən dili” dərsliyi demək olar ki, geniş tədqiqata cəlb edilməmişdir. Bəs, səbəb nədir? Bizim fikrimizcə əsas səbəb çar generalı Əli Qəmərlinin oğlu, digər çar generalı Hüseyn Qəmərlinin atası Sovet İttifaqının ilk dövrlərində heç cür tədqiqata cəlb edilə bilməzdi. Nəinki tədqiqata cəlb edilə bilməzdi, hətta köhnəliyin nümayəndəsi kimi, çarın vərəsələri kimi təhqirlərə məruz qalan belə insanların əsərləri heç vəchlə tədqiq oluna bilməzdi. Ona görə də Çernyayevskinin “Vətən dili” dərsliyi Qəmərlinin “Vətən dili” dərsliyindən qiymətli hesab olunaraq təbliğ edildi. Halbuki, qeyri-azərbaycanlının “Vətən dili” dərsliyi yaza bilməsi faktı oxucuya çox şey deyir. Məntiqə əsaslansaq düşünmək olar ki, bir xalqın milli atributlarına dərindən yiyələnməyən ziyalı həmin xalqın övladları üçün “Vətən dili” dərsliyi yaza bilməz. Yəni xalqın dilini, adətlərini, milli ənənələrini, folklorunu, təşəkkül tarixini bilmədən onun “Ana dili”ni (“Vətən dili”ni sonralar “Ana dili” əvəz etdi) yazmaq mümkün deyil. Məhz ona görə də M.Qəmərlinin “Vətən dili” ilə A.O.Çernayevskinin “Vətən dili”ni müqayisə etmək istəyənlər bunları nəzərə alsalar yaxşı olar. Bir də Rusiyada K.D.Uşinskinin “Vətən dili”, L.N.Tolstoyun “Əlifba” və “Oxu üçün kitab” dərsliklərinin təsirilə çarizmin bütün trayektoriyalarında, o cümlədən Zaqafqaziyada, xüsusilə Azərbaycanda o zamankı rus şovinizminin nümayəndələrinə xüsusi yer verilirdi.

Ona görə də A.O.Çernyayevski həm Azərbaycanın, həm də Zaqafqaziyanın elm, təhsil məsələlərinin həllində böyük rol oynayırdı. A.O.Çernyayevskinin Azərbaycan pedaqoji fikir tarixindəki rolunu inkar etmək olmaz. Təkcə onun Azərbaycanı şəhərbəşəhər, kəndbəkənd gəzərək azərbaycanlı uşaqları, yeniyetmələri, gəncləri təhsilə cəlb etməsi faktına görə təqdir etmək kifayətdir. Lakin A.O.Çernyayevskinin pedaqoji görüşlərini yüksək səviyyədə işıqlandırıb Məhəmmədvəli Qəmərli kimi çox görkəmli pedaqoqlarımızı kölgədə saxlamağımız da yaxşı hal deyil.

Qəmərli məktəbdə dərs dediyi müddətdə Azərbaycan folklorunun təbliğinə geniş yer vermişdir. O, hazırladığı tədris proqramlarına, dərslik və dərs vəsaitlərinə daxil etdiyi didaktik materialların tərbiyəedici xarakterini nəzərə almaqla sırf tərbiyəedici imkanlara malik olan folklor materiallarına da böyük üstünlük verirdi. Qəmərli atalar sözləri, məsəllər, bayatılar, laylalar, sayaçı sözləri, rəvayətlər, əfsanələr kimi folklor materialları ilə yanaşı nağıl qəhrəmanlarını tərənnüm edən hekayətləri də “Vətən dili” dərsliyinə daxil etmişdir. Qəmərlinin əxlaq, əmək, vətənpərvərlik, işgüzarlıq, estetik və fiziki tərbiyə ilə bağlı olan və tərbiyənin digər komponentlərini özündə əks etdirən didaktik materiallardan istifadə etməsi onun elmi-pedaqoji və metodik cəhətdən hazırlıqlı bir mütəxəssis olmasından xəbər verir.

Qəmərlinin topladığı folklor nümunələri içərisində onun 1899-cu ildə İrəvanda nəşr etdirdiyi “Atalar sözü” kitabı pedaqoji fikir tariximizi zənginləşdirmək baxımından çox maraqlıdır. 750 atalar sözü daxil edilən bu kitabın naşirləri R.K.Edelsov və R.A.Xəlilov kimi göstərilib. Maraqlıdır ki, bu kitabın üz qabığında əski əlifba ilə “Atalar sözü” yazıldığı halda rus dilində isə “Tatarskaya posloviçcı” yazılmışdır. Qəmərlinin “Atalar sözü” kitabında verilən 750 atalar sözünün demək olar ki, hamısı günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Unutmaq olmaz ki, Qəmərliyə qədər bir sıra yazılı mənbələrdə xüsusilə “Bilqamus” dastanlarında, “Avesta”da, “Kitabi-Dədə Qorqud”da, “Oğuznamə”də, A.Marağainin “Əmsali-Türkanə”, Nizaminin “Xəmsə”, M.Füzulinin “Türkün aləməfruzi səadət kitabı”, “Meyvələrin söhbəti”, “Yeddi cam” kimi əsərlərində, habelə Seyid Əzimin, Zakirin, Nəcəf bəy Vəzirovun və A.Bakıxanovun yaradıcılıqlarında folklor nümunələrinə, o cümlədən atalar sözünə daha çox rast gəlirik. Lakin M.Qəmərlinin şifahi, yazılı mənbələrdən topladığı 750 atalar sözünü həm elmi-pedaqoji normalara, həm də ədəb-ərkan qaydalarına uyğun olan bir tərzdə kitab halında dərc etdirməsi çox mühüm təqdirəlayiq hal və faydalı ictimai hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. M.Qəmərlinin “Atalar sözü” kitabına daxil olan atalar sözlərinin kiçik bir qismini çıxmaq şərtilə, böyük əksəriyyətini didaktik materiallar, həm də etnopedaqoji nümunələr adlandırmaq olar.

Onların bir qismini ibtidai siniflər, bir qismini kiçik və orta yaşlı məktəblilər, bir qismini isə yuxarı siniflər üçün qruplaşdırıb istifadə etmək çox faydalı olar. Yerdə qalanlarını da dərsdənkənar və sinifdənxaric tədbirlər üçün istifadəyə vermək olar.

“Atalar sözü” adlanan bu kitaba daxil olan atalar sözünün bəziləri sırf türkçülüyü özündə ehtiva eləyən bir tərzdə diqqəti cəlb edir. Həmin sözləri nəzərdən keçirsək bunları aydın görərik.

Qədim türklər qılınca qılıc demişlər. Bu gün də Anadolu türklərilə yanaşı bir sıra türk xalqları “qılınc” sözünü “qılıc” kimi həm yazır, həm də ifadə edirlər. M.Qəmərlinin lüğətində də “qılınc” sözü “qılıc” sözü kimi verilmişdir. Bu, ona görə belədir ki, həm XIX əsrə qədər, həm də XIX əsrin ilk illərində Azəri türkləri də “qılınc” sözünü “qılıc” kimi işlətmişlər. Hətta XIX əsrin sonlarında və ya XX əsrin əvvəllərində anadan olan uşaqlara Qılıcxan adını qoyardılar. Lüğətdə “qılıc” sözü ilə bağlı bir çox atalar sözləri vardır. Onlardan bir neçəsinə diqqət edək. “At minənindir, qılıc bağlayanın”, “Ac qılıca çapar”, “İki qılıc bir qına sığmaz”, “Çörək açanı qılıc açmaz”, “Qilıc qınını kəsməz”. Bu atalar sözünün dördü qoçaqlıq, qəhrəmanlıq, igidlik, mübarizlik kimi əxlaqi keyfiyyətlərlə bağlıdırsa biri halal əməklə, namuslu zəhmətlə, ciddi işgüzarlıqla bağlıdır. Belə atalar sözləri İrəvanda yaşayan oğuz tayfaları və onun varisləri tərəfindən yaradılmışdır. Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, İrəvanda və onun ətrafında olan obalarda yaşayan 22 tayfanın adı Mahmud Kaşqarinin “Kitabi-Lüğəti-Divani-it Türk” əsərində, “Dədə-Qorqud” dastanlarında və digər oğuznamələrdə çəkilir. İrəvanda məşhur türk tayfalarının adı ilə adlandırılan bir neçə yaşayış məskənlərində, o cümlədən Qəmərli (hazırda Artaşat), Vedili (hazırda Ararat), Hacı Nəzərli (hazırda Kamo), Molla Darsunlu (hazırda Şaumyan), Qurduqlu (hazırda Oktenbryan), Ağbabalı (hazırda Amasiya), Ağgüllü (hazırda Ani), “Allahverdili” (hazırda Tumanyan) kimi yaşayış məntəqələrində yaşayan türklərin ata-babalarının, ağbirçək nənələrin yaratdıqları atalar sözlərini toplayaraq ipə-sapa düzən M.Qəmərli öz Qəmərli tayfasını da unutmamışdır. İrəvandakı çox qədim yaşayış məskənləri olan Basarkeçər (Vardenis), Calaloğlu (Stepanavan), Karvansaray (İncivan), Düzkənd (Axuryan), Çəmbərək (Krasnoselski), Üçkilsə (Eçmiədzin), Uluxanlı (Masis), Alagöz (Qaraqas), Gümrü (Leninakan), Arpaçay (Amuryan), Tovuzqala (Berd), Göyçə (Sevan) kimi qədim Azərbaycan torpaqlarında ərsəyə gələn və Qəmərli tərəfindən toplanaraq çap olunan atalar sözlərinin elələri var ki, bütün türkdilli xalqlar üçün səciyyəvi hesab olunur. Məsələn, “At ölər nalı qalar, adam ölər hamı qalar”, “Acın haramidən nə baki?”, “Aclıq adama oyun öyrədər”, “Əsli bədöv olana qamçı nədir, dəh nədir”, “Ağacdan təndir, kürddən övliyə olmaz”, “Olmuş olacaqdan iyidir”, “Oğru ev olmaz, ev sahibini evlikdən salar”, “Uzaq yerin halvasını hövla ilə döyərlər”, “Oğrudan qalanı rəmmal aparar”, “Başaçığın açacağı börkçü dükanıdır”, “Bu günkü öfkə sabahkı quyruqdan yeydir”, “Bildirçinin bəyliyi darı savuluncadır”, “Pişiyin əli ətə çatmaz deyər qoxubdur”, “Tamarzıdan al dadamala ver”, “Tazının heyzliyidir, dovşan tavada balalayır”, “Həccə gedən gəldi, saca gedən gəlmədi”, “Dərdini gizləyən davasını bulamaz”, “Dəvəni satan koşək ala bilməz, koşəgi satan eşşək”, “Düşmən zəif olsa da ehtiyatı əldən buraxma”, “Ziyan ağudan acıdır”, “Sözün yalanı olmaz, yanlışı olar”, “Su sənəyi suda sınar”, “Şərti şumda kəs, xırmanda şana-kürək sınmasın”, “Kasıb çıxarın bilsə gündəliyə mahut geyər”, “Kəndi düşən ağlamaz”.

Bu atalar sözlərindəki “qılıc”, “nam”, “baki”, “orədər”, “suyuğ”, “dəh”, “iyi”, “hövla”, “börk”, “börkçü”, “ozgə”, “savulmaq”, “bulmaq”, “bulamaz”, “sənəy”, “şana”, “kürək”, “qısraq”, “qısrağa” kimi sözlərə demək olar ki, bütün türk dilli xalqların dilində rast gəlmək olar. Belə olan təqdirdə bu cür atalar sözlərini pedaqoji prosesə gətirməyin bir çox üstünlüklərini xüsusi qeyd etmək lazımdır:

- M.Qəmərlinin tərtib etdiyi bu atalar sözlərinin qədimliyi və zənginliyi xalqın özünün qədimliyini və zənginliyini sübuta yetirən amillər kimi dəyərləndirilməlidir;

- bəzi atalar sözlərində hələ də qalan arxaizm nümunələri həmin atalar sözlərinin nəinki köhnəlməsini, hətta min illər və əsrlər boyu mövcud olmasını, uzunömürlülük qazanmasını göstərən faktlar kimi qiymətləndirilməlidir;

- atalar sözlərinin bir qismi uşaqların əxlaqi-mənəvi tərbiyəsini, bir qismi əmək tərbiyəsini, bir qismi fiziki tərbiyəsini, bir qismi ekoloji tərbiyəsini, bir qismi isə hüquq tərbiyəsini inkişaf etdirməyə xidmət edən etnopedaqoji nümunələr kimi təqdir olunmalıdır.

- atalar sözlərinin hamısı bütövlükdə yetişən nəslin estetik bədii zövqünün formalaşmasına, ümumilikdə uşaqların elmi dünyagörüşlərinin və idrak səviyyələrinin inkişafına, formalaşaması və təkmilləşməsinə xidmət edir.

Bütün bunlar deməyə əsas verir ki, Mirzə Vəli Qəmərlinin dəyərli tərbiyəvi fikirləri, topladığı etnopedaqoji nümunələri pedaqoji fikir tarixi salnaməmizin qızıl səhifəsi kimi dəyərləndirilməlidir.

Fərahim SADIQOV,

pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor

Azərbaycan müəllimi.- 2019.- 14 iyun.- S.12.