Bahalı təhsil
Keyfiyyət, yoxsa
sosial bərabərsizlik?
Ən nüfuzlu ali məktəblərin beynəlxalq
təsnifatında ABŞ universitetlərinin dominantlıq etdiyi
dövrdə yaşayırıq. Maliyyə
nöqteyi-nəzərdən baxsaq, Amerika iqtisadiyyatı
ölkələr arasında ən irisidir, ancaq onu da bilməmiş
deyilik ki, dünya ÜDM-nin cəmi dörddəbiri
ABŞ-ın payına düşür. İqtisadiyyatla təhsil
arasındakı münasibətlərə nəzər yetirsək
görərik ki, ilk “yüzlük”də olan ali məktəblərin
tən yarısı Amerika universitetləridir. Tez-tez belə
bir deyimə rast gəlirik: heç də ən yaxşı ən
bahalı olan deyil. Heç belə bir halla
rastlaşmamısınız: aptekdə satılan ən ucuz dərman
bəzən ən effektli olur? Görünür,
bu yanaşmanın ali təhsilə heç bir dəxli yoxdur,
yaxud böyük ölçüdə dəxli yoxdur -
dünyanın ən nüfuzlu universitetləri həqiqətən
də ən bahalı olanlarıdır və onların
böyük əksəriyyəti ABŞ-da fəaliyyət
göstərir.
Ən
bahalılar
Hansı
reytinqə nəzər yetirsəniz, görəcəksiniz ki,
siyahıdakı ali məktəblərin azı yarısı
ABŞ mənşəlidir. İstər nüfuzuna görə,
istər qiymətinə. Mövzumuz bahalı təhsil
haqqı olduğundan, reytinq cədvəlinə bu prizmadan nəzər
yetirək və görək ABŞ-ın ən çox maddi
vəsait tələb edən ali təhsil ocaqları
hansılardır.
Çikaqo yaxınlığında fəaliyyət
göstərən Şimal-Qərb Universitetində (Northwestern
University) illik təhsil haqqı təqribən 58 min
dollardır. Nyu-York Universitetində də qiymət təqribən
eynidir. Bu universitet vaxtilə adi nüfuzlu məktəb olub.
Ancaq təqribən 3 milyard dollarlıq ianə hesabına ali məktəb
dünyada ən nüfuzlularından birinə çevrilib.
1841-ci ildə yaradılmış, Manhetten və Bronksda
korpusları olan Fordham Universiteti (58 min dollar) tək təmirə
8-10 milyon dollar vəsait xərcləyir. Dünyanın
110 ölkəsindən tələbəsi olan Vaşinqton
Universitetində (58 min dollar) 200-ə yaxın təşkilat tələbə
ittifaqı (illik büdcəsi 2 milyon dollardır) tərəfindən
maliyyələşdirilir. 1754-cü ildə yaradılan Kolumbiya Universitetində də
təhsil haqqı 59 min dollar civarındadır. Çikaqo
Universiteti (59 min dollar) 250 binada yerləşir. Tək kitabxananın tikintisi 81 milyon dollara başa gəlib.
İllik təhsil haqqı 57 min dollar həddində olan Con
Hopkins Universiteti son 30 ildə tibb və mühəndislik sahəsindəki
araşdırmalara ən çox pul ayıran elm-təhsil
ocağıdır. ABŞ-ın ən bahalı ali məktəb kimi tanınan Sara Lourens Kollecində
oxumaq bir ilə 61 min dollardan baha başa gəlir. Adı kollec
olaraq təsnifatlansa da, ABŞ-ın ən nüfuzlu ali məktəblərindən biridir. 1926-cı ildə iri daşınmaz əmlak sahibi
olan Uilyam Van Düzer Lourens tərəfindən
açılıb və təhsil ocağına onun həyat
yoldaşının adı verilib. Özəlliyi
bundan ibarətdir ki, hər bir tələbəyə hədsiz
dərəcədə fərdi yanaşma tətbiq olunur.
Manhettenin 24 km-də yerləşən ali
məktəbdə əsasən humanitar yönümlü təhsil
verilir. Bahalı olduğu qədər də əlçatmazdır
- bu ali məktəbə daxil olmaq çox
çətindir. Hər müəllimə 9 tələbə
düşür. Təhsil cənnəti!
Sosial lift
ABŞ-ın
ali təhsil sistemi ona texniki tərəqqiyə
nəzarət etməklə rəqibləri üzərində
iqtisadi və hərbi üstünlüyünü saxlamağa
imkan verir. Son illərdə ölkədə
“super varlılar” təbəqəsinin peyda olması bu əlahiddəliliyi
daha da möhkəmləndirir. ABŞ-da təhsil
tək pullu və bahalı deyil, həm də bir çox
hallarda sinfi xarakter daşıyır. İddia
olunur ki, ölkənin ən güclü özəl
universitetləri sıralarına istisnasız olaraq ən
layiqliləri qəbul edirlər. Heç
bir maliyyə amili və ailə vəziyyətinə baxmayaraq.
Bununla belə, həmin o “ən yaxşılar”ın
arasında nədənsə ali məktəblərin
fondlarına iri məbləğdə ianələr
köçürənlərin övladları və nəvələri,
habelə vaxtilə məzun olmuşların uşaqları
çoxluq təşkil edir. Qəbul komissiyasını bu ailələrdən
olan gənclərin həmin ali məktəbdə
oxumağa layiq olduqlarına “inandırmaq” çətin problem
deyil. Düzdür, komissiyalar hər il
harmonik, tarazlı və rəngarəng tələbə
kollektivinin formalaşdırılmasına da
çalışırlar. Bu səbəbdən
hər bir universitetdə, hətta ən eksklüziv
xarakterlisində belə, kasıb ailələrdən olan
istedadlı tələbələrə, etnik və irqi
azlıqların nümayəndələrinə, birinci nəsil
emiqrantların övladlarına da yer “tapılır”.
Özəl universitet və kolleclər ABŞ təhsil
sisteminin yalnız bir hissəsidir. Ölkədə 2500-dən
çox universitet var ki, məzunlarına bakalavr dərəcəsi
verir. Onlardan təqribən 600-dən çoxu
ştatların büdcələrindən qidalanan dövlət
ali məktəbləridir. Bu
universitetlər ştatların oxumaq istəyən sakinlərinə
böyük endirimlər edirlər. Belə ali məktəblərdə oxumaq bəzən
nüfuzlu təhsil ocaqlarına gedib-gəlməkdən iki dəfə
ucuz başa gəlir. “İvy league” adlanan
nüfuzlu universitetlər qrupunun təmsilçilərində
təhsil almaq ildə təqribən 50 min dollara başa gəlir.
Adi ştat universitetində isə 20 min dollara.
Bu fərqdən çıxış edərək
“ucuz”larda təhsilin səviyyəsinin aşağı
olduğunu düşünmək yanlış olardı.
Məsələn, Berkli, Los-Anceles, San-Dieqo, Santa-Barbara və
Deyvis universitetləri mütəmadi şəkildə
dünyanın ən nüfuzlu 40 ali məktəbinin
siyahısında olurlar. Massaçusets, Viskonsin, Miçiqan,
Ayova, Şimali Karolina universitetləri də geri qalan deyillər.
Müqayisə üçün belə bir misal gətirə
bilərik: Viskonsin ştatının universitetinin məzunları
arasında 13 Nobel mükafatçısı var. Miçiqan
Universitetində isə 12 Nobel laureatı dərs deyib və
yaxud deyir. Ştat universitetləri böyük tələbə
ordusu üçün sosial lift missiyasını
daşıyırlar. Arizona Universitetində 70
min tələbə təhsil alır. Minnesota, Florida,
Texas və Ohayoda isə hərəsində 50 min!
İanələr olmasaydı
ABŞ öz vətəndaşlarına uğur qazanmaq
üçün bərabər hüquqlar verir. Ancaq artıq
uğur qazanmışlara lap çox imkan yaradılır.
Son 30 ildə Amerikada uğurlu vətəndaşla
karyera və biznesdə xüsusi nailiyyətə imza ata bilməyənlər
arasındakı uçurum böyüyür və dərinləşir.
Bu qarşıdurmanı iqtisadiyyatla
yanaşı, təhsil sferasına da tətbiq edə bilərik.
Bu müddət ərzində “İvy league”
universitetlərində təhsil haqqı 10 dəfəyədək
artıb və bahalaşmaqda davam edir. Əməkhaqqındakı
artımı bu bahalaşma ilə müqayisə etməyə
dəyməz. Bu gün Amerika ailəsi ildə
təqribən 45-50 min dollar qazanır. Təbii
ki, bu ailənin övladının ildə 55 min dollar verib
Kolumbiya Universitetində oxuması mümkünsüz olmasa da,
çox çətin görünür.
Qiymətlər ştat universitetlərində də
artır. İlə təqribən 7-8%. Səbəb
budur ki, bir qisim sürətlə varlanır, dövlət isə
kasıblayır. Nəticədə
dövlət universitetlərinin maliyyələşmə
prosesində sıxıntılar yaranır. Federal büdcədəki kəsir ildə trilyon
dollara çatır. Konqres nə edir?
İlk növbədə sosial xərcləri,
elm və təhsilə ayrılan vəsaiti azaldır. Ştatlar, şəhər və bələdiyyələr
səviyyəsində vəziyyət daha da bərbaddır.
Kaliforniya artıq neçə illərdir
müflislik həddindədir. Bu səbəbdən
ölkənin ən yaxşı ali məktəbi
olan Kaliforniya Universitetinə maliyyə dəstəyi getdikcə
azalır. 1990-cı ildə ştat tələbələrin
xərclərinin təqribən 79%-ni ödəyirdi. Hazırda 35-40%. 30 il əvvəl
ştatın büdcəsinin 5%-i universitetlərə yönəldilirdi.
İndi isə göstərici 3%-dən
aşağı düşüb.
Xoşbəxtlikdən Amerikada universitetlər maliyyə
baxımından tək dövlətdən asılı deyillər.
Yoxsa vəziyyət həqiqətən də kritik
olardı.
ABŞ ali məktəblərinin məzunlar
və onların ailələri, müxtəlif fondlardan ianə
almaları normal haldır. Elə gəlirlərin
də əsas qismi buradandır. Ali məktəblərin
bəziləri xeyriyyəçiliklə məşğul olan
şəxslər tərəfindən yaradılıb. Onlar mütəmadi olaraq məzunlara məktublar
yazıb yardım istəyirlər. Məzunlardan
100-150 dollar verən də olur, milyonlar köçürənlər
də.
Son zamanlar belə donorların sayı artıb. Yüksək texnologiyaların
inkişafı və biznesin çiçəklənməsi məzun
iş və elm adamlarının varlanmasına şərait
yaradır. Bu isə məntiqi olaraq
özünü onların ianələrinin məbləğində
büruzə verir. Məsələn,
Nyu-Yorkun keçmiş meri Mayk Blumberq Baltimordakı Con Hopkins
Universitetinə 800 milyon dollar yardım edib. Blumberq iri donor sayılsa da, ən irisi və
varlısı deyil. Universitet
kampuslarında tikilən yataqxana, laboratoriya, xəstəxana və
idman qurğularını əsas etibarilə məzunların
yardımları hesabına ərsəyə gətirmək
mümkün olur.
“İvy
league”nin 8 üzvündən ən zəifi
olan Kornel Universiteti Bill və Melinda Qeytsdən 25 milyon dollar həcmində
ianə alıb. Vəsait müasir kibernetika və
informatika mərkəzinin tikintisinə sərf olunub. Mərkəz Qeytslərin adını
daşıyır. Universitetin digər məzunu
Çarlz Fini isə vaxtilə oxuduğu təhsil
ocağına 360 milyon dollar bağışlayıb. İstəyi budur ki, Kornel Nyu-Yorkda yeni silikon vadisinin
tikintisində lokomotiv olsun.
Bu gün Amerikada universitetlərin çiçəklənməsinin
yeganə səbəbi artan ianələrdir. Maliyyə
ehtiyatları heç vaxt olmadığı qədər
çoxdur. Harvard Universitetinin fondu bir ilə 4,4 milyard dollar artmaqla 32 milyarda çatıb. Pristonun ehtiyatları 17 milyard təşkil edir.
Ali məktəb fonddakı pulları “tərpədə”
bilməz.
Xərclənən həmin vəsaitdən gələn
faizlərdir.
Faiz də nə faiz: hətta ən bahalı ali
məktəbin belə tələbəsinə
ayırdığı təqaüd dövlətin verdiyindən
qat-qat çoxdur.
Vergilər yüksək, təhsil
haqqı ucuz
Amerika universitetlərində təhsil haqqı ölkədən
kənarda da bahadır. Məsələn, Amerika Şarja Universiteti (BƏƏ)
dünyada bu qəbildən ən bahalı ali
məktəb hesab olunur. 1991-ci ildə
yaradılan universitet Fars körfəzinin qloballaşma
simvoludur. Paris Amerika Universitetində təhsil
almağın bir ili 35 min dollara başa gəlir.
Yeri gəlmişkən, qiymətlərlə
bağlı Avropada vəziyyət necədir? Qərbi Avropada universitetlər dövlətdən
ciddi məbləğdə subsidiyalar əldə edirlər və
bu səbəbdən aşağı təhsil haqqı
Amerikadakı vəziyyətlə müqayisədə
gülüş doğura bilər. Hətta
Kembric və Oksfordda belə, təhsil haqqı təqribən
6-7 min dollar həddindədir. “U.S. Government Accountability
Office”nin məlumatına görə,
İspaniyada söhbət təqribən 800-1000 dollardan gedir. Bu yerdə belə bir amili də unutmamaq
lazımdır ki, Avropada vətəndaşlar ABŞ-la
müqayisədə daha böyük məbləğdə
vergi ödəyicisidirlər.
Bir çox postkommunist ölkələrində, Şərqi
Avropa və Afrikada hökumətlər ikitərəfli təhsil
haqqı siyasəti yürüdürlər. Siyasətin qısa məğzi
bundan ibarətdir: ən yaxşı tələbələr
pulsuz oxuyur, onlardan zəiflər isə təhsil haqqı
ödəyir. Elə ölkələr var ki,
güclü tələbə hərəkatlarının sol
siyasi təşkilatlarla mövcud və ya mümkün
alyansı hökumətlərin qorxulu yuxusuna çevrilir.
Yaponiyada tələbələr
üçün ən yaxşı proqramları dövlət
universitetləri təklif edirlər. Belə ali məktəblərdə illik təhsil
haqqı 7-8 min dollardır. Ancaq bahalı özəl
təhsil ocaqları da var. Məsələn, 1874-cü ildə
metodist-missionerlər tərəfindən yaradılmış
Aoyama Qakuin Universitetində təhsil haqqı 11-16 min dollar təşkil
edə bilər.
Bahalı təhsilin Qərb versiyası keyfiyyət
göstəricisidir, yoxsa sosial bərabərsizlik? Çətin
sualdır. Adları çəkilən və çəkilməyən
yüzlərlə bahalı ali məktəblərdə
şübhəsiz ki, olduqca güclü təhsil verilir. Ancaq
belə ali məktəblərdə
imkansız ailələrin təmsilçiləri çox
azdır, barmaqla sayılacaq kasıb tələbələr bu
universitetlərə hansısa limit, proqram və ya olduqca
güclü savad hesabına düşürlər.
Aşağı imkanlı ailələrdən savadlı gəncin
çıxması isə olduqca çətin prosesdir,
çünki bu yanaşma ali məktəblərdə
olduğu kimi, ilkin və orta təhsil verən müəssisələrdə
də mövcuddur. Ancaq nə etmək olar?
Həyat belə qurulub. Sadəcə
biznes...
Rüstəm QARAXANLI
Azərbaycan müəllimi.- 2019.-
24 may.- S.1; 16.