Şagirdlərin imtahan yükü
azaldıldı
Yeni qaydalar
attestasiyanın aparılmasında qeyri-müəyyən olan bəzi
məqamları konkretləşdirir
Ümumtəhsil müəssisələrində təhsilalanların attestasiyasının aparılmasının yeni qaydaları təsdiq edilib. Tədris ilinin əvvəlindən təhsil ictimaiyyətinin müzakirəsinə verilən sənədin qəbulu ötən ilin son günlərinə təsadüf edib. Belə ki, 2018-ci ilin dekabrın 28-də təsdiq edilən yeni qaydalar elə həmin gündən də qüvvəyə minib. Yeni olduğundan bu qaydaların tətbiqi ilə bağlı düşüncələrdə cavabını axtaran çoxsaylı suallar var. Hər kəsi maraqlandıran isə sözügedən sənəddə yeniliklərin nədən ibarət olması ilə bağlıdır. Beləliklə, gəlin görək artıq qüvvədə olan yeni qaydalar nədən ibarətdir və əvvəlki qaydalardan nə ilə fərqlənir?
Öncəliklə qeyd edək ki, “Ümumi təhsil pilləsində təhsilalanların attestasiyası” şagirdlərin ümumi təhsil müəssisələrində məktəbdaxili qiymətləndirilməsidir. Təhsilalanların qiymətləndirilməsini tənzimləyən bu sənəd əsasında məktəb və müəllim necə və hansı əsaslarla qiymət yazacağını konkretləşdirə biləcək.
Yeni qiymətləndirmədə
başlıca məqsəd
Yəqin sual yarana bilər ki, bunu əvvəlcə də müəyyənləşdirmək olmurdumu? Bəs, indiyədək məktəblilər hansı əsaslarla qiymətləndirilib?
Məsələ burasındadır ki, məktəblərdə indiyədək həyata keçirilən qiymətləndirmə mexanizmi ilə bağlı çoxsaylı təzadlı fikirlər səsləndirilib. Qiymətləndirmənin şərti xarakter daşıması, bu zaman ədalət prinsipinin əksər hallarda pozulması, şagirdə, müəllimə, hətta məktəbə görə dəyişməsi ilə yanaşı, həm də həmin mexanizmin nəzəri cəhətdən yanlış olması barədə mütəmadi fikirlər irəli sürülüb. Yeni qaydalar hazırlanarkən bu məqamlar nəzərə alınıb və qarşıya konkret məqsədlər qoyulub. Ümdə məqsədlərdən biri qiymətləndirmə zamanı şagirdlərin imtahan yükünü azaltmaq idisə, ikinci məqsəd qeyri-müəyyən olan bəzi məqamları konkretləşdirmək olub. Bu məqsədə nail olunub: yeni qaydalar sonradan hər hansı mübahisələr ortaya çıxarsa, həll etməyə imkan verəcək.
Qiymətləndirmənin bundan əvvəl müvəqqəti təlimata əsaslandığını nəzərə alsaq, artıq müəllimlər və məktəblər hər bir imtahanı standart qayda əsasında aparacaqlar.
Şagirdləri
qiymətləndirməyin 3 yolu
Yeni təsdiq edilən qaydalarda əsas dəyişiklik summativ qiymətləndirmədə nəzərdə tutulsa da, yeni qaydalarda məktəbdaxili qiymətləndirmənin hər 3 növü - diaqnostik, formativ və summativ qiymətləndirməyə önəm verilir. Bunların hər birinin öz dəyəri, çəkisi və şagirdin keyfiyyətli təhsil almasında rolu var. Odur ki, summativ qiymətləndirməylə yanaşı, qiymətləndirmənin digər növlərinə də yeni yanaşmada diqqət göstərilib.
Diaqnostik qiymətləndirmə müəllimin sinfə daxil olduqdan sonra gündəlik vəziyyəti dəyərləndirmək məqsədi ilə apardığı qiymətləndirmədir. Qiymətləndirmənin bu növündən şagirdlərin bilik və bacarıqlarının, o cümlədən maraq və motivasiyasının ilkin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə istifadə olunur. Diaqnostik qiymətləndirmə dərs ilinin və ya fənn üzrə tədris resurslarında nəzərdə tutulmuş hər bölmənin əvvəlində aparılmalıdır. Müəllimin pedaqoji fəaliyyətinin tərkib hissəsi olan bu qiymətləndirmə hər hansı sənəddə qeyd edilmir. Müəllim bu yolla şagirdlərin mövzuya marağını, hazırlığını, əvvəlki mövzulara dair biliyini müəyyənləşdirir. Jurnala qeyd edilmədiyindən, yarımillik, illik qiymətləndirmədə nəzərə alınmadığından bu qiymətləndirmə rəsmi sayılmır.
Formativ qiymətləndirmə də rəsmi qiymətləndirmə deyil. Şagirdlə əks-əlaqə qurmaq, onun gündəlik fəaliyyətini izləmək və bu barədə ona məlumat vermək xarakteri daşıyır. Formativ qiymətləndirmə şagird nailiyyətlərinin monitorinqi vasitəsilə tədrisin düzgün istiqamətləndirilməsinə xidmət edir. Bir dərs müddətində digər müxtəlif fəaliyyətlərin də olduğunu nəzərə alsaq, bütün şagirdlərin formativ qiymətləndirilməsinin aparılması, nəticələrin “Məktəbli kitabçası”nda və müəllimin formativ qiymətləndirmə dəftərində qeyd olunması fiziki olaraq mümkün deyil. Bu səbəbdən də sinif üzrə formativ qiymətləndirmə aparılsa da, müvafiq planlaşdırmaya əsasən, hər dərs üzrə 5-8 şagirdin formativ qiymətləndirilməsinin nəticəsi “Məktəbli kitabçası”nda və müəllimin formativ qiymətləndirmə dəftərində qeyd olunur. Formativ qiymətləndirmə vasitəsi kimi testlə yanaşı, yazı işlərindən, çalışmalardan da istifadə edilir.
Summativ qiymətləndirmə isə əvvəlki iki qiymətləndirmə növündən fərqli olaraq, şagirdin fəaliyyətinin izlənməsinin rəsmi qiymətləndirilməsidir. Summativ qiymətləndirmədə təhsilalanlar üçün qiymətləndirmə vasitəsi kimi təkcə test deyil, imla, inşa, ifadə, çalışma, məsələdən də istifadə edilir. Bu qiymətləndirmənin nəticəsi jurnala yazılır, onun əsasında yarımillik qiymət, yarımilliklər əsasında illik qiymətlər çıxarılır və yekun qiymətlər attestata yazılır. Yeni qaydalara əsasən ən böyük dəyişikliklər qiymətləndirmənin məhz bu növündə edilib.
Summativ qiymətləndirmənin
sayı azalıb
Summativ qiymətləndirmə iki formada həyata
keçirilir.
Onlardan biri kiçik summativ qiymətləndirmədir.
İstənilən fənn üzrə hər
hansı bölmənin sonunda müəllimin özünün
apardığı bu qiymətləndirmə 1 dərs
saatında həyata keçirilir.
Böyük summativ qiymətləndirmə isə məktəb
rəhbərliyinin təşkil etdiyi komissiya tərəfindən,
dərs saatından kənar vaxtda, yarım ildə bir dəfə
aparılır. Bu qiymətləndirmə şagirdlərin
bilik və bacarıqları necə mənimsədiyi ilə
yanaşı, həm də müəllimin fəaliyyətinə
kənardan qiymət vermək xarakteri daşıyır. Bu yolla bütövlükdə məktəbin fəaliyyətinin
qiymətləndirilməsinin vahid şkala üzərindən
aparılması təmin edilir.
Birinci sinifdə summative
qiymətləndirmə aparılmayacaq
Yeni qaydalarda bu qiymətləndirmənin keçirilməsi
qaydasında hər hansı ciddi dəyişiklik yoxdur. Əsas dəyişiklik
summativ qiymətləndirmənin sayındadır. Belə ki, artıq birinci sinifdə summativ qiymətləndirmə
aparılmır. Birinci sinif şagirdlərinin
məktəbə yeni gəldiyi, yaş xüsusiyyətləri
nəzərə alınaraq, onların imtahan edilməməsinə
qərar verilib. Bu təcrübə Azərbaycanda
indi tətbiq edilsə də, dünyada ilk deyil. İnkişaf etmiş təhsil sistemlərində nəinki
birincilərin, ümumiyyətlə, ibtidai təhsil pilləsində
uşaqların imtahana çəkilməsi təcrübəsindən
imtina edilib. Məktəbə getdiyi ilk
gündən uşaqları rəqəmlərlə qiymətləndirməkdənsə,
müxtəlif maraqlı üsullardan istifadə edərək
həvəsləndirməyə üstünlük verirlər
və bundan müsbət nəticələr əldə edirlər.
Odur ki, Azərbaycanda da birinciləri hər
hansı formada qiymətləndirmədən azad etməyin
onların psixoloji durumuna müsbət təsiri
olacağını, bununla da onları stresdən uzaq
tutacaqlarını düşünürlər.
Böyük summativ qiymətləndirmələr
azaldılıb
Digər siniflərdə isə böyük summativ qiymətləndirmələr
tamamilə ləğv edilməsə də, sayı
azaldılıb. Belə ki, bu tədris ilindən etibarən V, VI, VII,
VIII və X siniflərdə yalnız buraxılış
imtahanlarına daxil edilən fənlərdən - Azərbaycan
dili (rus dili), riyaziyyat və xarici dil - böyük summativ qiymətləndirmələr
keçiriləcək. Bu da şagirdlərin
buraxılış imtahanlarına daha yaxşı
hazırlaşmalarını təmin etməkdən
ötrüdür. Yəni, şagirdin
biliyi qiymətləndirilir ki, buraxılış
imtahanlarına hazırlığı vəziyyəti müəyyənləşdirilsin
və bu barədə ona məlumat verilsin.
3 fəndən savayı, qalan fənlər üzrə
böyük summativ qiymətləndirmə aparılmayacaq. Ancaq burada bəzi
istisnalar nəzərdə tutulub. Bu
istisnalar, əsasən lisey və gimnaziyalar, o cümlədən
təmayüllü siniflərin təşkil edildiyi məktəblər
üçün nəzərdə tutulub. Belə ki,
lisey və gimnaziyalarda V-VIII siniflərdə
buraxılış imtahanlarına salınan 3 fəndən
savayı, Pedaqoji Şuranın qərarı ilə daha 3 fəndən
də böyük summativ qiymətləndirmə aparıla bilər.
Həmin fənlər buraxılış imtahanlarına
salınmasa da, böyük summativ qiymətləndirmə
aparılan fənlər siyahısına düşə bilər.
Bu siyahıda ən çox 3 fənn ola
bilər.
1, 2, yaxud 3 fənn üzrə böyük summativ qiymətləndirmə
aparılmasına qərar vermək səlahiyyəti isə
sözügedən məktəblərin Pedaqoji
Şurasının öhdəsinə buraxılıb. Şura həmin
fənləri tədris ilinin əvvəlində müəyyənləşdirməli
və bunu elan etməlidir. Məktəblilər
də, müəllimlər də tədris ilinin əvvəlindən
əlavə olaraq hansı fənlər üzrə
böyük summativ qiymətləndirmə keçiriləcəyindən
xəbərdar olmalıdırlar. Qaydalar
ilin ortasında təsdiq edildiyindən 3 əsas fəndən
savayı digər bütün fənlərlə bağlı
keçirilməsi nəzərdə tutulan böyük summativ
qiymətləndirilmələr ləğv edilməlidir.
Daha 3 fənn üzrə böyük
summative
qiymətləndirmə keçirilə bilər
Bəs,
Pedaqoji şuralar böyük summativ qiymətləndirmə
keçirilməsinə hansı fənlərlə bağlı qərar
verə bilər?
Tutaq ki, söhbət Kimya-Biologiya Təmayüllü
liseydən gedirsə, burada kimya və biologiya fənlərindən
böyük summativ qiymətləndirmənin keçirilməsi
məqsədəuyğun sayıla bilər. Məlumdur ki,
bu istiqamət üzrə təmayülləşənlər
tibb ixtisasları üzrə hazırlaşan, yaxud
kimyaçı olmağı hədəfləyən
şagirdlərdir. Onların bu fənləri daha
yaxşı mənimsəməsi üçün isə həmin
fənlərdən böyük summativ qiymətləndirmənin
keçirilməsi
önəmlidir. Bunu nəzərə
alaraq, mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilən
buraxılış imtahanları fənləri
siyahısında yer almayan digər fənlərdən həmin
fənlər üzrə təmayülləşən
ümumi təhsil müəssisələrində, yaxud siniflərində
imtahanların salınması üçün məktəblərə
muxtariyyət verilib. Təmayül siniflərin
təşkil edildiyi məktəblərdə də 3 təmayül
fənni üzrə böyük summativ qiymətləndirmə
aparıla bilər.
Lisey və gimnaziyaların 10-cu siniflərində, həmin
sinfin təmayülləşib-təmayülləşməməsindən
asılı olmayaraq, Pedaqoji Şuranın böyük summativ
qiymətləndirmə aparmaq barədə qərar vermək
hüququ var. Summativ qiymətləndirmələrin nəticələri
ilə razılaşmayan təhsilalanların valideynlərinin
və ya digər qanuni nümayəndələrinin müraciətlərinə
təhsil müəssisəsinin tabeliyindən asılı
olaraq, Təhsil Nazirliyi və ya yerli təhsili idarəetmə
orqanlarında baxılır. Yerli təhsili idarəetmə
orqanlarının qərarları ilə razılaşmayan təhsilalanların
valideynlərinin və ya digər qanuni nümayəndələrinin
Təhsil Nazirliyinə müraciət etmək hüququ var.
BSQ-nin sayı azaldı, KSQ-nin
sayı konkretləşdi
Qaydalardakı son dəyişikliyin gözlənilən nəticəsini
bəri başdan hesablamaq mümkündür. Bunun
üçün əvvəlki qaydalarla dəyişikliklərdən
sonrakı qaydaya baxmaq kifayətdir. Məsələn,
əvvəlcə şagirdlər bütün fənlər
üzrə həm kiçik summativ qiymətləndirmələrə,
həm də yarım ilin sonunda böyük summativ qiymətləndirmələrə
cəlb olunurdu. Yeni qaydalarda birinci siniflərdə,
ümumiyyətlə, qiymətləndirmə aparılmır.
II və III siniflərdə isə böyük
summativ qiymətləndirmə ləğv edilib. Yalnız müəllim özü kiçik summativ
qiymətləndirmə apararaq həmin siniflərdə oxuyan
şagirdlərin qiymətini müəyyənləşdirir.
İbtidai təhsil səviyyəsinin - 4-cü
sinfin sonunda isə bütün fənlər üzrə məktəb
böyük summativ qiymətləndirmə aparır. Ümumiyyətlə, hər təhsil səviyyəsinin
sonunda - IV, IX və XI sinfi bitirəndə şagirdlərin
bütün fənlər üzrə biliyinin qiymətləndirilməsi
məqsədi ilə məktəb rəhbərliyinin
böyük summativ qiymətləndirmə keçirməsi məqsədəuyğun
hesab edilib. Bu da şagirdlərin hansı səviyyəyə
uyğun olduğunu müəyyənləşdirməkdən
və həmin nəticənin müvafiq sənəddə əksini
tapmasından ötrüdür. Bundan
başqa, mütəxəssislər hesab edirlər ki,
böyük summativ qiymətləndirmənin sayının
azalması məktəb rəhbərliyinə imkan verəcək
ki, şagirdlərin nəyə qadir olduqlarını müəyyənləşdirib,
bunu gələcək planlaşdırmalarında nəzərə
ala bilsinlər.
Beləliklə, dəyişikliklərdən sonra I sinifdə
təxminən 72 qiymətləndirmə azalıb. Ümumiyyətlə,
ibtidai təhsil səviyyəsində summativ qiymətləndirmələrin
əvvəlki qaydalarla müqayisədə, 100 vahid azalaraq
sayı 280-dən 180-ə düşüb. Bundan sonra
ümumi orta təhsil səviyyəsində V-IX siniflərdə
hər il orta hesabla 25 böyük summativ qiymətləndirmə
aparılmayacaq.Yəni, əvvəlki illərdən fərqli
olaraq hər sinifdə 25 imtahanın azalmasının nəticəsində
ümumilikdə 125 böyük summativ qiymətləndirmə
artıq keçirilməyəcək. Tam orta təhsil
səviyyəsində isə 22 böyük summativ qiymətləndirmə
keçirilməyəcək. Bu da
şagirdlərin yükünün əsaslı şəkildə
azalmasıdır.
Kiçik summativ qiymətləndirmələrin sayı
isə artıq konkretləşib. Köhnə qaydalara
görə, hər bölmənin sonunda nəzərdə
tutulan kiçik summativ qiymətləndirmələrin sayı
ilə bağlı konkret rəqəm göstərilmirdi.
Yeni qaydalara görə, müəllim minimum 3,
maksimum isə 6 kiçik summativ qiymətləndirmə
aparmalıdır. Keçirilən qiymətləndirmələrin
sayı 2, ya da 7 ola bilməz. Kiçik
summativ qiymətləndirmələrin hər yarım il ərzində,
3, 4, yoxsa 5, ya da 6
olması fənnin məzmunundan və
saatlarından asılı olaraq tənzimlənməlidir. Məsələn,
həftədə bir dəfə keçilən fənn
üzrə 3 dəfə kiçik summativ qiymətləndirmə
aparılması kifayət etdiyi halda, həftədə 5 saat
keçilən fənn üçün bu az
ola bilər. Kiçik summativ qiymətləndirmələrin
sayının çox olması keçilən
mövzuları əhatə edə bilməsi ilə yanaşı,
şagirdin öz qiymətini düzəltmək
şansını artırması baxımından da əhəmiyyətlidir.
Müqayisə etmək imkanı və
ədalət
Başqa bir müqayisəyə diqqət edək. İndiyədək
birinci yarımillik qiymətlə ikinci yarımillik qiymət əsasında
illik qiymət müəyyənləşdirilirdi. Monitorinqlər də göstərib ki, illik qiymət
müəyyənləşdirilərkən müəllimlər
yanlışlığa yol veriblər. Bu
yanlışlığa yol açan səbəblər yeni
qaydalarda aradan qaldırılıb. Başqa
sözlə, aydınlıq gətirilən ikinci böyük
məsələ məhz bununla bağlıdır.
Əvvəllər məktəbdə şagirdin birinci
yarımillik qiyməti “3”, ikinci yarımillik qiyməti isə
“4” idisə, məktəb bu qiymətləri toplayıb yarı
bölür, ortaya çıxan 3.5 rəqəmini
yuvarlaqlaşdıraraq şagirdə illik “4” qiyməti
çıxarırdı. Tutaq ki, orta qiyməti
4.3 olan şagirdə də “4” yazılırdı. Nəticədə yanlış, yanlış
olduğu qədər də ədalətsiz qiymətləndirmə
ortaya çıxırdı. Yeni qiymətləndirmədə
qiymət və bal
anlayışının “sərhəd”ləri dəqiq müəyyənləşdirilib.
Köhnə qaydalarla faizlə hesablama yeni qaydalarda bal əsasında aparılır. Şagird
summativ qiymətləndirmədə bal
toplayır, həmin bala əsasən qiymət alır. Jurnalda
həm bal, həm də qiymət əksini
tapır. Bu isə müqayisə etmək
imkanı verir və ədalətliliyi təmin edir.
Yeni qaydalar mübahisələr
və fikir ayrılıqlarına son qoyacaq
Uzun sözün qısası, yeni qaydalarda mübahisəli
hər məqama, hətta qiymətləndirmə
imtahanlarında salınan sualların çətinlik səviyyəsi
ilə bağlı məsələyə belə
aydınlıq gətirilib. Bundan sonra da Azərbaycanda
qiymətləndirmə 4 səviyyədə aparılacaq.
Suallar da ağırlıq səviyyəsində
tərtib ediləcək. Birinci səviyyəyə
sinfin yarısının cavablandırdığı,
dördüncü səviyyəyə isə yalnız “5” almaq
istəyənlərin cavablandıra bildiyi suallar daxil olunacaq.
R. BİLALQIZI
Azərbaycan müəllimi.- 2019.- 11 yanvar.- 1; 4.