“Psixi
sağlamlığı korlanan uşağın təhsil
uğuru öz imkanlarından aşağı olacaq”
Emel
Sarı: “Autizmin müalicəsində xüsusi təhsil və
reabilitasiya böyük əhəmiyyət kəsb edir”
Son
illər yaşam tərzimizdə baş verən dəyişikliklər,
texnologiyadan düzgün istifadə olunmamasının
yaratdığı fəsadlar uşaq və yeniyetmələr
arasında psixi pozuntular və deviant (fərdin cəmiyyətin
geniş qəbul edilmiş normalarına zidd olan hər
hansı bir hərəkəti) davranışların
artmasına səbəb olur. Bu problemlər valideynlərlə uşaqlar
arasında da müəyyən gərginliklərin
yaranmasına yol açır, həmçinin uşaqların
təhsilalma prosesinə maneçilik törədir. Uşaq və yeniyetmələrin
qarşılaşdığı bu cür psixoloji problemlərlə
bağlı Türkiyənin uşaq və yeniyetmələr
üzrə tanınmış psixiatr həkimi, dos.dr. Emel Sarının müsahibəsini təqdim edirik.
Tanıtım.
Emel Sarı 1979-cu ildə Türkiyənin
İzmit şəhərində anadan olub. İzmit xarici
dil təmayüllü orta məktəbi bitirib. Uludağ Universitetinin
tibb fakültəsinin uşaq və yeniyetmələrin psixi
sağlamlığı və xəstəlikləri
şöbəsində ixtisaslaşıb. 2017-ci
ilin fevral ayından İstanbul şəhərində yerləşən
Üsküdar Universitetində baş müəllim və NP
İstanbul Beyin Xəstəxanasında uşaq psixiatrı kimi
fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Psixologiya və uşaq
inkişafı ixtisası üzrə təhsil alan
tələbələrə “Uşaqlarda psixopatologiya və
davranışın idarə edilməsi” fənnini tədris
edib. Psixologiya və nevrologiya sahəsində təhsil alan bir çox
doktorantın elmi işlərinə rəhbərlik edib. 2018-ci
ildə dosent elmi adına layiq
görülüb.
NP
İstanbul Beyin Xəstəxanasında Autizm Spektr Pozuntusu (ASP) sahəsində tədqiqatlarını
davam etdirib. Autizmdə rTMS müalicə üsulları üzərində
elmi tədqiqatlar aparıb və “Autizm Spektr Pozuntusu rTMS və sensor inteqrasiya müalicələrinin
səmərəliliyi”
mövzusunda nevrologiya aspirantının dissertasiyasına
rəhbərlik edib.
Hazırda
diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik
sindromunda neyron iltihabı markerləri və autistik spektr pozuntusunda
müalicə və genetik tədqiqatlarda farmakogenetik tədqiqatın
rolu layihələri üzərində işləyir.
“Bir fərqlilik
var, amma nə?”, “Yüksək funksional autizm və Asperger
pozuntusu diaqnozu qoyulmuş uşaq və yeniyetmələrin
valideynləri və müəllimləri üçün bələdçi”
monoqrafiyalarının, həmçinin uşaqlarda və
yeniyetmələrdə alkoqol/maddə
asılılığının əlaqəli xəstəlikləri, yeniyetmələrdə
tənhalıq və üçlü P-müsbət valideynlik
proqramı haqqında kitablarda yazılan fəsillərin
müəllifidir.
- Emel
xanım, öz ixtisas sahəniz haqqında bir az
məlumat verərdiniz...
-
Uşaq və yeniyetmə psixiatriyası doğulduqdan 18-20
yaşa qədər
uşaqların neyro-inkişaf pozuntuları,
emosional və davranış problemləri ilə məşğul
olan elm sahəsidir. Uşaq və yeniyetmə
psixiatriyası sağlam psixoloji iqlimin yaradılması və
uşaqların psixi sağlamlığı istiqamətində
elmi-praktik fəaliyyət göstərir.
-
Müasir dövrdə artan texnoloji asılılıq
uşaqlarda depressiya, yuxu pozuntusu, aqressiya, sosial narahatlıq,
diqqət çatışmazlığı və s. psixoloji
problemlərə səbəb olur. Bu
asılılığı azaltmaq və
qarşısını almaq üçün hansı terapiya
üsullarından istifadə edirsiniz?
-
İlk növbədə, valideynlərə
övladlarının texnologiyadan daha erkən yaşlardan onların
nəzarəti altında istifadə etmələrini tövsiyə
edirik. Çünki uşaqlarda texnologiya
asılılığı yarandıqdan sonra ondan xilas
olmaları çox çətin olur. Buna
görə də erkən uşaqlıq dövründən
etibarən uşaq və yeniyetmələrin valideyn nəzarətində
texnologiyadan düzgün istifadə vərdişlərinə
yiyələnmələri vacibdir. Uşaqlara
həyatda texnologiyadan başqa, bir çox maraqlı fəaliyyət
növləri olduğunu dərk etdirmək lazımdır.
Bunun üçün onlara idman və incəsənətlə
bağlı fəaliyyətləri, asudə vaxtlarını təbiətdə
keçirməyi, heyvanları sevməyi və qorumağı,
qulluq etməyi, çiçək və bitki yetişdirmək
kimi bir çox fərqli, faydalı vərdişlər
aşılamalıyıq.
- Məlum
olduğu kimi, ailədə və cəmiyyətdə uğur
gözləntilərinin artması şagirdlər üzərində
təzyiq yaradır, imtahan həyəcanını
artırır. Belə hal uşaq və yeniyetmələrdə
müxtəlif psixi problemlərə səbəb olur. Bu təzyiqi azaltmaq üçün valideynlərə
nə tövsiyə edirsiniz?
- Hər
bir uşaq fərqli dərəcədə yaradıcı
xüsusiyyətlərə malikdir. Misal
üçün, bəzi uşaqlar elm sahəsində daha
çox bacarıqlıdır, bəziləri isə idmana və
ya musiqi, rəsm, rəqs kimi incəsənət növlərinə
daha artıq maraq göstərirlər. Bu mənada
valideynlər övladlarının bacarıq və
maraqlarının fərqində olmalıdırlar, onları
daim müşahidə etməlidirlər. Övladlarının
güclü xüsusiyyətlərini dəstəkləməli
və zəif gördükləri cəhətləri ilə
bağlı professional dəstək alaraq onları gücləndirməlidirlər.
Ancaq
uşaqlardan öz imkanlarından və potensiallarından daha
çox uğur gözləmək, uşağı buna məcbur
etmək, beləliklə də uşaqa təzyiq göstərmək
düzgün deyil. İmtahan dövründə
uşaqların stress yükü artır. Bu
zaman onların zövq aldığı hər şey əllərindən
alınaraq yalnız imtahandan yüksək nəticə
göstərmələrini gözləmək
uşağın psixi sağlamlığına mənfi təsir
göstərir. Psixi
sağlamlığı korlanan uşağın təhsil
uğuru da öz imkanlarından aşağı olacaq. Bu səbəbdən hətta imtahan mərhələsində
də intizamlı bir çalışma proqramı təşkil
olunmalı və uşaqlar müəyyən zaman kəsiyində
zövq aldıqları fəaliyyətlərə təşviq
edilməlidir.
- Son
zamanlar, bütün dünyada autizmli uşaqların
sayında nəzərəçarpacaq artım müşahidə
olunur. Bir həkim kimi bunun səbəbini
nə ilə əlaqələndirirsiniz?
-
Autizm neyro-inkişaf pozuntusudur, simptomları erkən
uşaqlıq dövründə özünü bürizə
verir. Səbəbi bir çox genetik amillərlə
yanaşı, ətraf mühitin bioloji faktorlarının
qarşılıqlı təsiri nəticəsində
uşağın fərqli beyin inkişafına sahib
olmasıdır. Son illərdə autizm
hallarının artması diqqəti cəlb edir və bunun səbəbləri
araşdırılır. Aparılan
araşdırmalarda uşaqlarda autizm simptomunun artmasına səbəb
olan faktorlar arasında gec yaşda olan evliliklər, yəni fərdlərin
daha gec yaşlarda valideyn olması faktoru da müəyyən
edilmişdir. Bununla belə, həyat tərzinin
dəyişməsi, havanın çirklənməsi, bir
çox ekoloji zərərli maddələrə məruz qalma
kimi amilləri də bu simptomun artma səbəbləri kimi
qeyd edə bilərik. Bu səbəblərdən
başqa, autizmin indi daha geniş şəkildə
tanınması və daha əvvəllər nəzərə
alınmayan, lakin hazırda diaqnozu qoyulan yüngül
xüsusiyyətlərə malik hallar kimi amillər də bu
simptomun artmasının səbəbləri arasındadır.
-
Autizmli uşaqlar üçün xüsusi psixoloji müalicə
üsulları varmı?
-
Autizmin müalicəsində xüsusi təhsil və
reabilitasiya böyük əhəmiyyət kəsb edir. Uşağa verilən xüsusi təhsilin intensiv və
davamlı olması çox vacibdir. Autizm hələ
ki, hər hansı bir dərman və ya müalicə üsulu
ilə tamamilə sağalan xəstəlik deyil. Ancaq
uşağa xas olan və uşağın inkişaf sahələrini
düzgün dəstəkləyən terapevtik üsullarla
simptomlarda müəyyən yaxşılaşdırma və
yüngülləşməyə nail olmaq
mümkündür. Autizm diaqnozu qoyulmuş hər
bir uşaqda simptomların müxtəlifliyi və şiddəti
fərqlidir. Nitq-idrak inkişaf səviyyəsi,
sosial qarşılıqlı əlaqə bacarıqları, təkrarlanan
davranışlar və bunlarla müşayiət olunan
hiperaktivlik, narahatlıq, yuxu problemləri, aqressiv
davranışlar kimi bir çox problemlər hər uşaq
üçün ayrıca nəzərdən keçirilməli
və uşağa xüsusi uyğun dəstək proqramı tətbiq
olunmalıdır.
-
Valideynlər arasındakı münaqişələr və gərginlik
uşaqlara nə dərəcədə təsir edir?
-
Şübhəsiz, ailədaxili məişət
münaqişələri uşaqların psixi
sağlamlığına təsirsiz ötüşmür.
Belə ki , uşaqlara öz fərdi
inkişaf xüsusiyyətləri ilə birgə, həm də
ailələrindəki ab-hava, davranışları, məişət
münaqişələri, fiziki və emosional istismar və
laqeydlik kimi bir çox amillər təsir edir. Ailədəki
münaqişələr bəzən uşaqda psixi problem
yaratmasa da, uşağın həyata və münasibətlərə
baxış tərzinə, onun gələcək ictimai
münasibətlərinə və ailə həyatına
öz təsirini göstərir.
-
Yeniyetmə övladlarının düzgün ünsiyyət
qura bilmələri üçün ailələrə nə
məsləhət edərdiniz?
-
Yeniyetməlik uşaqlıqdan və yetkinlikdən fərqli
özünəməxsus xüsusiyyətləri olan bir
dövrdür. Bu dövrdə uşaqlarda fiziki
dəyişikliklərlə yanaşı, beyin
inkişafının sürətlənməsi səbəbindən
emosional və davranış dəyişiklikləri baş
verir. Uşaqlar həmyaşıdları
ilə vaxt keçirməyə, onlar tərəfindən qəbul
olunmağa, ailədən çox həmyaşıd qrupuna aid
olmağa önəm verməyə başlayırlar. Bəzən
onların valideynləri ilə də münaqişəsi ola bilər.Valideynlər bilməlidirlər ki,
uşağın bu dövrdəki davranışı beyin
inkişafı ilə əlaqəlidir və vaxt keçdikcə
tənzimlənəcək. Qaydaları və sərhədləri
müəyyən edərkən nəzərə
alınmalıdır ki, o, artıq uşaq deyil və müstəqil
fərd olmağa meyillidir. Bununla belə,
valideynlər sağlam ünsiyyət yolu ilə öz yeniyetmə
övladlarına qaydalara tabe olmaq və öz vəzifələrini
yerinə yetirməklə paralel şəkildə müstəqillik
qazana biləcəklərini onlara hiss etdirməlidirlər.
Bu dövrdə valideynlər uşaqlarla konfliktə girməməli,
ani emosional partlayışlar zamanı onlara sakitləşmək
üçün vaxt verməli, istənilən vəziyyətdə
onlara dəstək olacaqlarını hiss etdirməlidirlər
- Diqqət
çatışmazlığı və hiperaktivlik
pozuntularının müalicəsi üçün hansı
terapiya və müalicə üsulları mövcuddur?
- Diqqət
çatışmazlığı, hiperaktivlik də
neyro-davranış psixi xəstəlikdir. Simptomlar,
diqqəti cəmləmək və davranışa nəzarət
etmək üçün cavabdeh olan beynin frontal bölgəsinin
gecikmiş inkişafı nəticəsində baş verir.
Xüsusilə məktəb dövründə
diqqəti dərsə cəmləməkdə çətinlik,
hiperaktivlik, səbirsizlik, instinktlərinə nəzarət edə
bilməmək, nəticələrini düşünmədən
hərəkət etmək kimi əlamətlərlə
özünü bürizə verir. Bu,
genetik səbəblərdən yaranan bir xəstəlikdir və
tez-tez ailənin digər fərdlərində də oxşar
simptomlar müşahidə olunur.
Diqqət
çatışmazlığı və hiperaktivlik
uşağın təhsil prosesinə və sosial həyatına
mənfi təsir edəcək qədər şiddətlidirsə,
mütləq müalicə edilməlidir.
Müalicədə ilk sırada dərmanlar gəlir.
Diqqət müddətini uzadan və
davranış nəzarətini artıran dərmanlar mütləq
uşaq və yeniyetmə psixiatrları tərəfindən
verilir və uşaq bu dövrdə mütləq həkim
müşahidəsi altında olmalıdır. Ümumiyyətlə,
dərman müalicəsi ilə yanaşı, psixoterapiya
üsulları ilə dərman müalicəsini gücləndirmək,
ünsiyyətin yaxşılaşdırılmasına
fokuslanmaq, uşağın diqqətini təkmilləşdirmək
və “dayan, düşün,sonra hərəkətə
keç” psixoterapiya üsullarından istifadə etmək
lazımdır.
- Emel
xanım, Azərbaycandan da çoxlu pasiyentlərinizin
olduğunu bilirik. Bu pasiyentlər daha çox
hansı problemlərlə bağlı sizə müraciət
edir və azərbaycanlı valideynlərə hansı təklifləriniz
var?
- Azərbaycandan
olan uşaq pasiyentlərimdə tez-tez autizm spektr pozuntusu , diqqət
çatışmazlığı, hiperaktiv pozuntu, tədris
prosesində çətinliklər kimi neyro-davranış,
obsesion (vəsvəsə, səksəkə), depressiya və
narahatlıq kimi emosional və davranış problemləri ilə
rastlaşıram. Ailələr, ümumiyyətlə,
problemləri ilkin mərhələdən hiss edir, müalicəyə
meyilli olurlar, lakin düzgün müalicə üsulları
tapmaqda çətinlik çəkdiklərini müşahidə
edirəm. Uşaq və yeniyetmə
psixiatriyasında bir çox problemlərin müalicəsi
üçün FDA tərəfindən təsdiqlənmiş
dərman müalicəsi mövcuddur. Ona
görə də ailələr müvafiq dəstək və
müalicə tapmaqda ümidlərini itirməməlidirlər.
Tariyel
SÜLEYMAN
“Azərbaycan
müəllimi”.- 2022.- 12 avqust.- S. 8.