Azərbaycan
təhsili: yaxın keçmişə, bu günə və gələcəyə
bir baxış
(Əvvəli qəzetimizin ötən
saylarında)
Hörmətli oxucular, bu məqalədən
başlayaraq ölkəmizdə təhsilin digər pillələri
üzrə mövcud vəziyyət, problemlər və
inkişaf perspektivləri barədə fikirlərimi sizə
çatdırmağa çalışacağam. İlk
növbədə, hər bir ölkənin sosial-iqtisadi
infrastrukturunun qurulmasında müstəsna əhəmiyyət
kəsb edən texniki peşə təhsili barədə. Məlumdur
ki, bu təhsil pilləsinin məqsədi ölkə
iqtisadiyyatının bütün sahələri
üçün əmək bazarının tələblərinə
uyğun sənət və peşələr üzrə
ixtisaslı kadr hazırlığını təmin etməkdir.
Lakin etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycan
iqtisadiyyatının dinamik inkişafı, qlobal əmək
bazarının yaranması müasir texnologiyalara yiyələnmiş
ixtisaslı və genişprofilli işçi qüvvəsinə
tələbatı artırsa da, indiki vəziyyətində
peşə təhsili sistemimiz həmin vəzifənin öhdəsindən
gələ bilmir. Əlbəttə, bunun bir sıra səbəbləri
vardır və həmin səbəblər barədə bir qədər
sonra məlumat veriləcəkdir. Əvvəlcə
oxucuları cəmiyyətin inkişafında texniki peşə
təhsilinin əhəmiyyəti və bu sahədə beynəlxalq
təcrübə ilə
Əgər inkişaf etmiş ölkələrin peşə təhsili sistemi təcrübəsinə nəzər salsaq görə bilərik ki, həmin ölkələrdə texniki peşə təhsili müəssisələri ilə müxtəlif dövlət və qeyri-dövlət təşkilatları arasında səmərəli əlaqələrin yaradılması sahəsində təkmil sistem formalaşmışdır. Belə əlaqələrin yaradılması, ilk növbədə, peşə təhsili müəssisələrinə cəmiyyətin inkişafında fəal iştirak etməyə, baş verən dəyişikliklərə uyğun inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirməyə imkan yaradır. Tərəfdaşlar isə ölkənin inkişafında xüsusi çəkisi olan peşə təhsili müəssisələrinin davamlı inkişafına və cəmiyyət üçün ixtisaslı kadr potensialının formalaşmasına yardım etmək imkanı qazanır. Beləliklə, peşə təhsilinin inkişafında dövlətin iştirakı ilə yanaşı, işəgötürənlər, həmkarlar ittifaqları və qeyri-hökumət təşkilatlarının birgə fəaliyyəti təmin olunur. Məhz belə əlaqələr nəticəsində texniki peşə təhsili sahəsində vahid siyasətin həyata keçirilməsi mümkün olur.
Təcrübə
göstərir ki, texniki peşə təhsili
bütövlükdə təhsil sisteminin aparıcı istiqaməti
olmaqla, cəmiyyətin sosial-mədəni və iqtisadi
inkişafında fərdlərin iştirakını təmin
edir, onların ətraf mühitə təsir etmək imkanlarını
artırır, insanları yeni biliklərə yiyələnməyə
istiqamətləndirir, peşəkar fəaliyyətdə
davamlı inkişafa nail olmaqda real köməklik göstərir.
Müasir dövrdə inkişaf etmiş ölkələrdə
texniki peşə məktəbləri yalnız ənənəvi
"sənətkarlar və ustalar" hazırlamır, bununla
yanaşı, daha yüksək bilik və bacarığa malik
ixtisaslı mütəxəssis hazırlığını həyata
keçirir.
Bəs
müasir dövrdə əmək bazarında hansı mütəxəssislərə
daha çox ehtiyac var? Təhlillər göstərir ki, cəmiyyət
inkişaf etdikcə, yeni texnologiyaların tətbiqi genişləndikcə
mütəxəssislərə olan tələblər də dəyişir.
Təsadüfi deyil ki, yaşadığımız informasiya cəmiyyəti
ondan əvvəl mövcud olmuş sənaye cəmiyyətinə
nisbətən ixtisaslı kadrlara daha fərqli tələblər
diktə edir. Bu gün işəgötürənlər
işçinin peşəkarlıq xüsusiyyətləri ilə
yanaşı, onun ünsiyyət mədəniyyətini, xarici
dil və İKT sahəsində bacarıqlarını,
yaradıcılıq imkanlarını da nəzərə
alırlar.
Hazırda
dünya iqtisadiyyatında baş verən texnoloji inkişaf
avtomatlaşdırılmış insan əməyinə olan
ehtiyacı azaldır. Bu gün istehsal və emal prosesinin daha
çox texnologiya, avtomatlaşdırılmış
maşınlar tərəfindən idarə edildiyini nəzərə
alsaq, insan resurslarından daha səmərəli istifadə
olunması ehtiyacı yaranır. Beynəlxalq təşkilatların
hesablamalarına görə, 2020-ci ilə qədər
inkişaf etməkdə olan bir sıra ölkələrdə
sənaye məhsuldarlığının ən azı iki dəfə
artacağı, bu sahədə çalışan
işçilərin sayının təqribən 10-15%
azalacağı gözlənilir. Belə bir şəraitdə
dəyişən tələbata və texnoloji yeniliklərə
hazır olan ixtisaslı kadrların hazırlanması texniki
peşə təhsilinin əsas missiyasına çevrilməlidir.
Eyni zamanda bu prosesdə genişprofilli kadrların
hazırlanması vacib şərtə çevrilir ki, belə
kadrlar mürəkkəb məhsul istehsalını həyata
keçirməklə yanaşı, əvvəllər bir
neçə işçinin gördüyü işi yerinə
yetirmək bacarığına malik olmalıdırlar. Bu isə
məhsulun maya dəyərinin azalmasına və gəlirin
artmasına imkan yaradır. Əlbəttə, genişprofilli
kadr hazırlığı yüksək maddi-texniki bazaya və
müasir texniki avadanlıqlara malik peşə təhsili müəssisələri
şəbəkəsinin inkişafını da zəruri edir.
Peşə
təhsilinin ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında roluna
dair maraqlı bir təcrübəni də diqqətinizə
çatdırmaq istərdim. Hindistan hökumətinin
hesablamalarına görə, 2020-ci ilə qədər həmin
ölkədə 20 milyondan artıq əlavə işçi
qüvvəsi formalaşacaq. Bu problemin həlli istiqamətində
hökumət indidən tədbirlər görməyə
başlamış, hər region üzrə peşə tədris
mərkəzləri yaradaraq, müəyyən peşə
öyrətməklə yanaşı, əsas diqqəti ingilis
dili və kompüter bacarıqlarının
aşılanmasına yönəltmişdir. Xarici dil və
İKT bacarıqları məzunun nəinki yerli, həm də
beynəlxalq əmək bazarında iş tapmaq
imkanlarını artırır, ünsiyyət problemini həll
edir və yaşayıb-işlədiyi xarici ölkənin cəmiyyətinə
daha tez inteqrasiya olunmasına şərait yaradır. ölkədə
olan artıq işçi qüvvəsi beynəlxalq əmək
bazarına daxil olaraq, müvafiq iş tapmaqla yanaşı,
özünün və ailəsinin sosial problemini həll etməyə
nail olur. Hesablamalara görə, hər bir genişprofilli kadr -
miqrant gəlirinin 40%-ni vətəndə yaşayan ailə
üzvlərinə göndərir və onların sosial
inkişafına dəstək olur. Beləliklə, əhalisinin
sayı bir milyardı ötüb keçmiş Hindistan
hökuməti işsizlik və digər sosial problemlərin həllində
texniki peşə təhsilinə effektiv vasitələrdən
biri kimi baxır. Bu isə Hindistandan əmək miqrantı
kimi getmiş və dünyanın bir çox potensial ölkələrinə,
o cümlədən Azərbaycana gələ biləcək
yüksək ixtisaslı kadrların yerli işçiləri
iş yerlərindən məhrum etməsinə səbəb
ola bilər. Hazırda respublikamızda da bir çox işəgötürən
təşkilatlar kadrları işə qəbul edərkən
xarici dil və İKT sahəsində bacarıqlara malik olmaq tələblərini
irəli sürürlər. Bu amili və təbii miqrasiya
proseslərini nəzərə alaraq, Təhsil Nazirliyi
2008-2009-cu tədris ilindən başlayaraq bütün peşə
təhsili müəssisələrində xarici dil və
İKT-nin öyrənilməsinin tədris proqramlarına daxil
edilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir.
Hər
bir dövlətin iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş ölkəyə
çevrilməsində rəqabətqabiliyyətli mütəxəssislərin
hazırlanması sahəsində
düşünülmüş siyasət böyük rol
oynayır ki, bu da elmi-texniki inkişaf və yüksək səviyyəli
kadrların formalaşdırılması prosesi ilə
birbaşa bağlıdır. Faktlara müraciət edək. II
Dünya müharibəsindən sonra dağılmış
iqtisadiyyatını bərpa etmək üçün Cənubi
Koreyada qəbul edilən ilk qərarlardan biri müasir tipli
peşə təhsili komplekslərinin təşkil edilməsi
oldu. Məqsəd yeni yaradılan müəssisələrin
ixtisaslı kadrlara tələbatının ödənilməsi
və müasir təfəkkürlü işçi qüvvəsinin
yetişdirilməsi idi. 50-ci illərdə 10-a yaxın peşə
təhsili müəssisəsinin tikintisi üçün
Koreya hökumətinin kifayət qədər vəsaiti yox idi.
Bununla əlaqədar beynəlxalq maliyyə institutlarına
müraciət edildi və alınmış kreditlər
hesabına peşə təhsili kompleksləri istifadəyə
verildi. Təbii resurslar baxımından zəngin olmayan bir
ölkə qısa müddət ərzində məhz insan
kapitalı hesabına yüksək inkişaf yolu keçdi.
Müqayisə üçün qeyd edim ki, əgər Cənubi
Koreyada 1950-ci ildə adambaşına düşən milli gəlir
100 ABŞ dolları təşkil edirdisə, 2008-ci ildə bu
rəqəm 20 min dollara qədər yüksəlmişdir.
İki il bundan əvvəl Azərbaycanda rəsmi səfərdə
olan Cənubi Koreyanın baş nazirinin müavini, təhsil və
insan ehtiyatları naziri Kim Şen El Təhsil Nazirliyində
görüş zamanı qeyd etdi ki, bugünkü
inkişafına görə ölkəmiz texniki peşə təhsilinə
borcludur.
Hazırda
Cənibi Koreya texniki peşə təhsili sahəsində təcrübəsini
digər ölkələrdə də tətbiq edir və
dünyanın bir sıra ölkələrində "Koreya
modeli" əsasında yaradılmış peşə təhsili
müəssisələri uğurla fəaliyyət göstərir.
ümid edirəm ki, Cənubi Koreyanın "DAEWOO" beynəlxalq
şirkəti ilə əməkdaşlıq çərçivəsində
Bakıda yaradılacaq Qabaqcıl Texnologiyalar üzrə
Peşə Tədris Mərkəzi ixtisaslı kadrlara olan tələbatın
ödənilməsində, peşə təhsilinin ictimai
statusunun yüksəlməsində və xarici sərmayənin
ölkəmizə cəlb edilməsində mühüm rol
oynayacaqdır.
Texnologiyaların
sürətli inkişafı,
avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin
yaradılması və müasir informasiya cəmiyyəti
insanlarda öz bilik və bacarıqlarının səviyyəsinin
artırılmasına zəruri ehtiyac yaradır. Belə
olduğu təqdirdə təhsil sistemi də bu dəyişikliklərə
çevik reaksiya verməlidir. Sübut etməyə ehtiyac
yoxdur ki, məhz keyfiyyətli təhsil vasitəsilə
müvafiq bilik və bacarıqlar əldə etməklə
şəxsiyyət inkişaf edir, onun əmək məhsuldarlığı
və gəlirinin həcmi artır, eyni zamanda iqtisadi və
sosial həyatda fəal iştirakı təmin olunur. Bu
baxımdan dövlət və fərd tərəfindən təhsilə
ayrılan vəsait "xərc" kimi deyil, gələcəyə
"sərmayə qoyuluşu" kimi baxılmalıdır.
Müasir
dövrdə texniki peşə təhsilinin ölkənin
sosial-iqtisadi inkişafına təkan verən əsas amil
olması danılmazdır. Keyfiyyətli texniki peşə təhsili
fərdin peşəkar sahədə elmi-texnoloji biliklərini
genişləndirir və onun mütəxəssis kimi
formalaşmasına təkan verir. Bununla əlaqədar dövlət
səviyyəsində peşə təhsilinin inkişafına
istiqamətlənmiş tədbirlər əhalinin fəal hissəsinə
yerli və beynəlxalq əmək bazarındakı dəyişikliklərə
sürətlə reaksiya vermək imkanı yaradır. Eyni
zamanda müasir peşə hazırlığı sistemi
hamının, xüsusən əhalinin aztəminatlı hissəsinin
təhsil almaq imkanlarını genişləndirir.
Beynəlxalq
təcrübədə peşə təhsili sistemi
çoxşaxəli, çevik olmaqla yanaşı, həm də
əhalinin bütün təbəqələri
üçün əlçatandır, eyni zamanda işəgötürən
təşkilatlarla sıx əlaqədə fəaliyyət
göstərir. Məsələn, Almaniyada iki növ peşə
təhsili müəssisəsi mövcuddur: müəssisələrlə
müqavilə əsasında fəaliyyət göstərən
peşə məktəbləri və tam peşə təhsili
verən məktəblər. Birinci növ peşə təhsili
müəssisələrinə qəbul olmaq üçün
hər bir gənc gələcəkdə işləyəcək
müəssisə və təşkilatla müqavilə
imzalayır. Müqavilənin şərtlərinə əsasən
müəssisə gəncin təhsil xərcini ödəməklə
yanaşı, peşə təliminin praktik hissəsinin müəssisədə
keçməsinə şərait yaradır. Həftə ərzində
gənc iki gün peşə təhsili müəssisəsində
nəzəri biliklərə yiyələnir, üç
gün isə müəssisədə təcrübə
keçir və təcrübə keçdiyi dövrdə əməkhaqqı
formasında müəyyən gəlir də əldə edir.
Belə əməkdaşlıq
həm təhsil müəssisəsinə, həm də
sahibkara sərfəlidir. çünki təhsil müəssisəsi
işəgötürənlə tərəfdaşlıq əlaqəsi
qurur, nəzəri biliklərin praktik vərdişə
çevrilməsi üçün lazım olan mühitdən
istifadə etmək imkanı əldə edir, əlavə xərc
çəkmədən istehsalat təcrübəsi sahəsi
qazanır, işəgötürən isə
sertifikatlaşdırılmış, rəqabətqabiliyyətli
peşəkar kadra sahib olur. Maraqlıdır ki, Almaniyada məhz
bu yolla peşə təhsili alan şəxslərin sayı
daha çoxdur. Lakin son zamanlar bu növ peşə təhsili
müəssisələri bir sıra problemlərlə üzləşmişdir.
Beynəlxalq maliyyə böhranı nəticəsində bir
sıra iri və orta müəssisələrin fəaliyyətində
müəyyən durğunluq yaranmışdır və bu da
nəinki yeni işçilərin götürülməsinə,
əksinə, mövcud ştatların kəskin surətdə
azalmasına səbəb olmuşdur. Ona görə hazırda
müəssisələrlə müqavilə imzalayıb
peşə təhsili almaq imkanları məhdudlaşmışdır.
Odur ki, peşə təhsili sisteminin inkişafında ölkədaxili
və beynəlxalq iqtisadi dəyişikliklərin təsir səviyyəsini
də nəzərə almaq lazımdır. Fikrimcə,
respublikamızda yenidən formalaşan texniki peşə təhsili
belə gözlənilməz dəyişikliklərə
çevik və ən əsası düzgün reaksiya verməyə
hazır olmalıdırlar.
Tam
peşə təhsili məktəblərində gənc
bütün vaxtını təhsil müəssisəsində
keçirir. Qeyd etməliyəm ki, peşə təliminin bu
forması üzrə Almaniyada bir neçə tip məktəblər
fəaliyyət göstərir və onlar təhsil müddətinə
və verdikləri sertifikatlara görə fərqlənirlər.
Müəssisələrlə
müqavilə əsasında fəaliyyət göstərən
peşə təhsili növü Fransada da geniş
yayılmışdır. Fransa peşə təhsilinin spesifik
xüsusiyyətlərindən biri onun çevikliyi və əhatə
dairəsinin geniş olmasıdır. Bu ölkədə
müxtəlif yaş tərkibinə görə peşə təhsilinə
cəlb olunanlar sayca Avropada ən yüksək hesab olunur.
Bundan əlavə, Fransada tətbiq edilən qeyri-formal peşə
təhsili vətəndaşlar üçün əlavə
imkanlar açır. Belə yolla vətəndaşlar təhsil
müəssisəsindən kənarda əldə etdiyi bilik və
bacarıqları sertifikatlaşdırmaq üçün bu məqsədlə
yaradılmış komissiyaya müraciət edərək
imtahan verir və müvafiq təhsil sənədi alırlar.
Ümumiyyətlə, Avropada istənilən
peşə təhsili auditoriyada əldə edilən nəzəri
biliklərlə iş yerində qazanılan praktik təcrübənin
vəhdəti əsasında həyata keçirilir. Kadr
hazırlığı prosesinin 75%-dən çoxu
auditoriyalarda keçirilərsə, belə təhsil müəssisələri
sertifikatlaşdırılmır. İtaliya, Portuqaliya,
Hollandiya və Böyük Britaniyada da peşə təhsili
müəssisələrində bu tələb nəzərə
alınır. Almaniyada olduğu kimi, Avstriyada da təhsilalanlar
həftənin 3-4 gününü müəssisədə təlim
keçir, 1-2 gunünü isə auditoriyada nəzəri
biliklərə yiyələnirlər. Danimarkada isə analoji
sistem "sendviç" adlanır. Belə ki, iş yerində
ikihəftəlik təcrübədən sonra şagird iki həftə
auditoriyada təlimini davam etdirir. Beləliklə, kadr
hazırlığı prosesi növbəli rejim şəraitində
həyata keçirilir.
Təcrübə
keçilən müəssisələrdə hər bir təhsilalan
üçün mütəxəssis ayrılır. Adətən
bu şəxslər yüksək peşəkarlıqla
yanaşı, pedaqoji təcrübəyə də malik ourlar.
çünki təhsilalan praktik vərdişlərlə nəzəri
biliklər arasında əlaqəni görməli və gələcəkdə
öz fəaliyyətində bunu nəzərə
almalıdır. Bundan əlavə, bu sistem təhsilalanlar
üçün də çox cəlbedicidir. Belə ki, onlar
peşə təhsili almaqla yanaşı, iş yeri də
qazanır və əməkhaqqı formasında müəyyən
gəlir əldə edirlər.
Qeyd etmək
lazımdır ki, Türkiyənin sosial-iqtisadi yüksəlişində,
xüsusən ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyinin
artırılmasında peşə təhsili böyük rol
oynamışdır. Məhz bu səbəbdən son illərdə
peşə təhsili sahəsinə ayrılan maliyyənin həcmi
artmışdır. Həmin ölkədə peşə məktəbləri
qız peşə məktəbləri, oğlan texniki məktəbləri,
ticarət və turizm məktəbləri, dini məktəblər
və tibb məktəbləri olmaqla beş qrupa
bölünürlər. Burada texniki və peşə təhsilinin
özəlliyi ondan ibarətdir ki, bu məktəblərin məzunları
ixtisaslaşdıqları sahələr üzrə ali məktəblərə
qəbul zamanı bir sıra üstünlüklərə
malik olurlar. Məsələn, texniki məktəblərin məzunları
universitetlərin texniki, yaxud mühəndislik fakültələrinə
qəbul zamanı hesablanan balların əmsalı humanitar təmayüllü
liseylərdən gələn məzunların ballarından
yüksək olur. Eyni zamanda texniki və peşə məktəblərinin
məzunları ixtisaslaşdıqları sahələr üzrə
yüksək peşə məktəblərinə
imtahansız qəbul olunmaq imkanı qazanırlar. Bu isə
texniki və peşə təhsilini daha cəlbedici edir, təhsilin
davamlılığına təminat verir. Maraqlıdır ki,
Türkiyədə çoxlu sayda peşə təhsili və
xalq təhsili mərkəzləri də fəaliyyət
göstərir ki, burada ibtidai təhsili başa vuran, lakin
sonradan təhsillərini davam etdirməyən şəxslər
üçün peşə təlimi keçirilir. Bu mərkəzlərin
peşə məktəblərindən əsas fərqi ondan
ibarətdir ki, burada yalnız peşə öyrədilir və
daha çox istehsalat təcrübəsinə vaxt
ayrılır. Belə ki, peşə mərkəzlərinin
dinləyiciləri həftənin bir günü mərkəzdə
nəzəri biliklər əldə edirlər, dörd gün
isə müəssisələrdə təcrübə
keçirlər. Belə mərkəzlərin məzunlarına
usta yardımçısı və usta diplomları verilir.
Xalq sənət mərkəzlərinə isə daha çox
incəsənət, xalq milli adət-ənənələrinə
xas olan qədim peşələrin öyrədilməsi və
müxtəlif dərnəklər aid edilir.
Peşə
təhsili müəssisələri məzunlarının
işlə təmin olunması problemi digər ölkələrdə
olduğu kimi, respublikamızda da mövcuddur. Şübhəsiz,
planlı iqtisadiyyat dövründə işlə təminat mərkəzləşdirilmiş
qaydada həyata keçirildiyindən, işlə təminat
ciddi problem deyildi. Müasir dövrdə isə əmək
bazarına sərbəst atılan gənclər öz peşələrinə,
bilik və bacarıqlarına uyğun olaraq sərbəst
iş tapmaq məcburiyyəti qarşısında
qalmışlar. Şübhəsiz, bu zaman daha savadlı və
bacarıqlı şəxslər tez iş tapa bilirlər. Onu
da qeyd edim ki, inkişaf etmiş ölkələrdə peşə
təhsili müəssisələri məzunlarının 60
faizi təhsillərini bitirdikdən sonra qısa müddət ərzində
iş tapmaq imkanı qazanırlar. ölkəmizdə bu sahədə
vəziyyət belədir ki, peşə təhsili müəssisələri
məzunlarının 30%-i dərhal hərbi xidmətə
gedirlər, bir hissəsi isə təhsillərini ali məktəblərdə
davam etdirmək qərarına gəlirlər, qalan 25-30 faiz məzunların
işlə təminatında ciddi problemlər olmur. Lakin bu o
demək deyil ki, ölkəmizdə bu sahədə problem
yoxdur, sadəcə onların həll edilməsinə həm
dövlət orqanları, həm də qeyri-hökumət,
işəgötürən təşkilatlar daha fəal
qoşulmalıdır.
Portuqaliyada
bu sahədə maraqlı bir təcrübə mövcuddur.
Peşə təhsili müəssisəsinin məzunu yarım
il ərzində iş tapa bilmədiyi təqdirdə, ona
ixtisasını artırmaq, yaxud dəyişmək
üçün vəsait ödəmədən yenidən
kurs keçmək imkanı yaradılır. Danimarkada isə
işsiz məzunlar üçün xüsusi məktəblər
mövcuddur. Gənclər orada daha bir il təhsil alırlar. Əgər
təhsil müddəti ərzində gənc iş tapırsa,
onda təhsilini bitirmədən ona işə başlamaq
imkanı verilir.
Əksər
ölkələrdə peşə təhsili dövlət tərəfindən
maliyyələşdirilir. Dövlət təhsil müəssisələrini
maliyyələşdirməklə yanaşı, təhsilalanlar
üçün təqaüdlər müəyyənləşdirir,
dərslik alınması, yemək və nəqliyyat xərclərinin
ödənilməsi üçün də vəsait
ayırır. Eyni zamanda peşə təhsili müəssisələrinə
tədris emalatxanalarında müəyyən məhsul istehsal
etmələrinə icazə verilir. Bu fəaliyyət
növündən gələn gəlir müəssisənin
saxlanılmasına və kadr hazırlığı səviyyəsinin
yüksəldilməsinə sərf olunur. Adətən tədris
emalatxanalarında istehsal olunan məhsuldan gələn gəlir
ümumi təhsil xərclərinin 20%-dən çoxunu təşkil
etmir. Avropada fəaliyyət göstərən peşə təhsili
müəssisələrinin maliyyələşdirilmə mənbəyini
yalnız dövlət büdcəsi təşkil etmir. Burada
ictimai təşkilatlar, həmkarlar ittifaqları və
ayrı-ayrı müəssisələr də peşə təhsili
müəssisələrinin maliyyələşdirilməsinə
cəlb oluna bilərlər.
İndi isə ölkəmizdə texniki peşə təhsilinin vəziyyəti barədə. Azərbaycanda texniki peşə təhsili qədim tarixə malikdir. Hələ 1843-cü ildə Şəkidə ipəkçiliyin inkişafı ilə əlaqədar təhsil müddəti 4 il olan "təcrübi ipəkçilik məktəbi"nin əsası qoyulmuşdur. Sonrakı dövrlərdə texniki peşə təhsili müəssisələri fabrik-zavod şagirdliyi, sənət məktəbi, fabrik-zavod təlim məktəbi, peşə məktəbi və peşə liseyləri adlandırılmışdır.
Respublikamızda peşə təhsilinin inkişaf dövrü ötən əsrin 70-ci illərinə təsadüf edir. Məhz ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərində ölkədə fəaliyyət göstərən peşə təhsili müəssisələrinin və orada təhsil alan şagirdlərin sayı bir neçə dəfə artmışdı. Biz indi Cənubi Koreya, Yaponiya, Almaniya, Türkiyə və sair kimi ölkələrin inkişafının texniki peşə təhsili ilə bağlı olduğunu biliriksə, Heydər Əliyev hələ XX əsrin 70-ci illərində dövlətin inkişafında bu sahənin vacibliyini nəzərə alaraq onun inkişafına ciddi əhəmiyyət verirdi.
Göründüyü kimi, 70-80-ci illərdə peşə təhsili müəssisələrində 100 minədək şagird təhsil almışdır, halbuki hazırda onların sayı 23 mindir. Həmin dövrdə respublikamızın hər bir bölgəsində peşə təhsili müəssisəsi yaradılmış, dövrün tələblərinə uyğun maddi-texniki və tədris bazası ilə təchiz edilmişdi, hər bir yeni müəssisə istifadəyə verilməzdən əvvəl bu müəssisə üçün kadr hazırlayan peşə təhsili müəssisələri yaradılırdı. Həmin illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində çalışan ixtisaslı fəhlələrin 70-80 faizini texniki peşə məktəblərinin məzunları təşkil edirdi ki, bu da keçmiş SSRİ məkanında ən yüksək göstərici idi.
Lakin hazırda bu pillənin inkişafı üzrə müəyyən işlərin görülməsinə baxmayaraq, kadr hazırlığı müasir tələbləri ödəmir. Bunun bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri vardır. Əsas səbəbləri isə, əlbəttə, Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü və 20 faiz ərazimizi işğal etməsi nəticəsində təhsil infrastrukturuna ciddi ziyan dəyməsi, respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra keçmiş Sovetlər Birliyinə daxil olan ölkələrlə əvvəlki əlaqələrin pozulması, bazar iqtisadiyyatına keçidlə bağlı kadr sifarişçiləri və istehlakçıları olan iri fabriklər, zavodlar, tikinti və digər sənaye müəssisələrinin, kənd təsərrüfatı sahəsində kolxoz və sovxozların fəaliyyətlərini dayandırması, özəlləşdirilməsi, iri sərbəst səhmdar cəmiyyətlərə çevrilməsi ilə bağlı olmuşdur. Digər tərəfdən isə son illərdə yeni yaradılan istehsal və xidmət sahələrində ən müasir texnologiyaların tətbiq olunması, texniki peşə təhsili müəssisələrinin isə müvafiq texnologiyalarla təchiz olunmaması təhsil müəssisələrində müasir tələblərə cavab verən ixtisaslı kadrların hazırlana bilməməsinə gətirib çıxarmışdır.
Hazırda bizim cəmiyyətimizdə belə bir tendensiya mövcuddur ki, orta təhsildən sonrakı təhsil dedikdə, bir qayda olaraq, ali təhsil diqqət mərkəzinə çəkilir. Əlbəttə, sosial-iqtisadi inkişafda ali təhsilli mütəxəssislərin rolu inkaredilməzdir. Lakin müasir dünya təcrübəsi, məsələn, Almaniya, Fransa, Yaponiya, Türkiyə kimi inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi də sübut edir ki, müxtəlif fəaliyyət sahələri üçün yeni texnologiyalara yiyələnən sənətkar kadrları hazırlamadan ölkənin dinamik inkişafından danışmağa dəyməz. Təhlil göstərir ki, həmin ölkələrdə və ümumilikdə dünya təcrübəsində ümumi orta təhsil pilləsi məzunlarının 40-60 faizi məhz texniki peşə məktəblərinə qəbul olunurlar. Təəssüf ki, respublikamızda ciddi tələbat olmasına baxmayaraq, məzunların yalnız 10 faizi texniki peşə təhsili ilə əhatə olunmuşdur. Bunun əsas səbəblərindən biri də "ali təhsil diplomu almaq" stereotipindən uzaqlaşa bilməməyimizdir. Fikrimcə, bu yalnış stereotipdən əl çəkməyin vaxtı çatmışdır. çünki müasir dövrdə orta təhsilli peşəkar mütəxəssislərin gəlir səviyyəsi ali təhsilli qeyri-peşəkarlardan qat-qat yüksəkdir.
Bu günün reallığı ondan ibarətdir ki, texniki peşə təhsili müəssisələrimizin bina şəraiti, maddi-tədris və texniki bazası müasir səviyyəli sənətkar kadrlarının hazırlanması baxımından beynəlxalq tələblərə qətiyyən cavab vermir. Texnoloji yeniliklərin ilbəil dəyişdiyi bir şəraitdə inkişaf etmiş ölkələrdə yüksək modifikasiyalı avadanlıq və vəsaitlər tətbiq olunduğu halda, bizim müəssisələrimizə müvafiq qurğu, dəzgah, texnika, alət və digər bu kimi vasitələrin sonuncu dəfə verilməsi ötən əsrin 70-ci illərinə təsadüf edir. Aşağıdakı cədvəldə peşə təhsili müəssisələrində mövcud olan bir sıra avadanlıqların istirmar dövrü barədə məlumat verilmişdir.
Bəzən şikayət edirlər ki, bizim texniki peşə məktəblərində hazırlanan mütəxəssisləri yeni yaranan istehsal və xidmət sahələrində, xüsusən xarici şirkətlərdə işə götürmürlər. Əgər bizim məzunlarımız həmin sahələrdə istifadə olunan texniki vasitələrin və avadanlıqların heç üzünü belə görməyiblərsə, onları necə işə götürmək olar?
Bundan əlavə, müasir təlim texnologiyalarına yiyələnmiş mühəndis-pedaqoji heyətin çatışmazlığı və fəaliyyət göstərənlərin hazırlıq səviyyəsinin qənaətbəxş olmaması, müəssisələrin maliyyələşmə mexanizminin çevik olmaması, normativ-hüquqi bazanın dövrün tələblərinə cavab verməməsi, müəssisələrin 69 faizinin tədris və yataqxana binalarında 14 minədək məcburi köçkünün məskunlaşması, ixtisas fənləri üzrə dərslik və dərs vəsaitlərinin çatışmaması, mövcud kurikulumların müasir tələblərə cavab verməməsi, texniki peşə təhsili müəssisələrinin fəaliyyətinin monitorinqi və qiymətləndirilməsi üzrə mexanizmlərin tətbiq edilməməsi, təhsil müəssisələrində marketinq xidmətinin yaradılmaması, şəxsiyyətin və cəmiyyətin sifarişlərinə uyğun olaraq əmək bazarının tələbatlarının uzunmüddətli elmi əsaslandırılmış proqnozlaşdırılması sisteminin olmaması keyfiyyətli kadr hazırlığı prosesinə mane olan əsas amillərdir.
Hesab edirəm ki, texniki peşə təhsilinə cəmiyyətdə yaranmış münasibəti dəyişmək, bununla əlaqədar təbliğat və maarifləndirmə işlərini genişləndirmək lazımdır. Uzun illərdən bəri elə vəziyyət yaranıb ki, insanlar peşə təhsili ocaqlarına orta məktəblərdə zəif oxuyan, dərslərdən yayınan, nizam-intizama riayət etməyən uşaqların cəlb olunduğu müəssisələr kimi baxırlar. Hətta məktəb direktorları, müəllimlər "ipə-sapa yatmayan" şagirdləri həmin müəssisələrə göndərəcəkləri ilə qorxudurlar. Bütün bunlar onun nəticəsidir ki, yerli təhsil orqanları, məktəb rəhbərləri texniki peşə təhsili müəssisələri ilə heç bir əlaqə yaratmır, uşaqların peşəyönümü işinin təşkilində onların imkanlarından lazımınca yararlanmırlar. Etiraf edək ki, orta məktəb şagirdlərinin, valideynlərin əksəriyyəti həmin müəssisələrdə öyrədilən peşələrdən xəbərsizdirlər. Peşə təhsilinin vacibliyi, insanın gələcək həyatının qurulmasında istedadı və qabiliyyəti çatan peşələrə yiyələnmənin əhəmiyyəti barədə şagird və valideynlər arasında heç bir təbliğat-təşviqat işləri aparılmır. ümumtəhsil məktəbləri məzunlarının potensial imkanları çatdı-çatmadı bilavasitə ali məktəblərə istiqamətlənməsi də, əsasən, bu amillərlə bağlıdır. Hesab edirəm ki, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin nümunəsində texniki peşə təhsilinin cəmiyyətdə rolu və imkanları haqqında ictimaiyyəti geniş məlumatlandırmaq, həm də bu ölkələrdəki təcrübəni öyrənmək yaxın gələcək üçün əsas vəzifələrimizdəndir.
Unutmamalıyıq ki, peşə təhsili müəssisələrinin məzunları əmək bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalı və əmək fəaliyyəti dövründə müasir texnologiyalardan istifadə etməyi bacarmalıdırlar. Əgər peşə təhsili müəssisələri əmək bazarında baş verən tendensiyaları nəzərə almazsa və dəyişikliklərə çevik reaksiya verə bilməzsə, onda hazırlanan mütəxəssislərin səviyyəsi də, təbii ki, qənaətbəxş olmayacaqdır.
Lakin ixtisaslı və genişprofilli kadrların hazırlanması üçün yalnız müvafiq maddi-texniki bazanın olması kifayət deyildir. Bunun üçün dövrün tələblərinə uyğun hazırlanmış kurikulumların, müvafiq dərslik və dərs vəsaitlərinin, təhsilalanlara bilik və bacarıqları aşılamağı bacara bilən peşəkar mühəndis-pedaqoji heyətin olması da vacib şərtlərdəndir. Real vəziyyət ondan ibarətdir ki, son 15 ildə peşə təhsilinin məzmununda, mühəndis-pedaqoji heyətin hazırlanmasında və müasir təlim metodlarının tətbiqi sahəsində çox az iş görülmüşdür. Bu gün ali təhsil müəssisələrimizdə bir çox peşələr üzrə texniki peşə təhsili müəssisələri üçün mühəndis-pedaqoji heyətin hazırlanmaması ixtisaslı kadr hazırlığı prosesinin inkişafına mane olur. Bu gün peşə təhsili müəssisələrində çalışan ixtisaslı kadrların əksəriyyətinin yaşlı olması və onların müasir texnologiyalardan, o cümlədən İnternet, interaktiv multimedia materiallarından istifadə etmələrində problemlərin olması bu sahədə ciddi tədbirlərin həyata keçirilməsini zəruri edir.
(Ardı var)
Misir MƏRDANOV
Azərbaycan
müəllimi.-2009.-26 iyun.-S.3.