İqtisadi böhran dövründə
ali təhsilin maliyyələşdirilməsi
Dünya Bankının V konfransından
qeydlər
(Əvvəli qəzetimizin ötən sayında)
Konfransda Niderlandın Tventi Universitetinin ali təhsil siyasətinin öyrənilməsi üzrə
mərkəzin koordinatoru
Hans Vossenşteyn
"Xərclərin bölüşdürülməsi
və ali təhsildə ədalət:
on üç təklif" adlı təqdimatla çıxış
etdi. Hans Vossenşteyn öz çıxışını, əsasən, aşağıdakı
on üç təklif üzərində
qurdu:
1. Bütün ölkələrdə
təhsil xərclərinə
olan tələbat uzunmüddətli trayektoriya
üzrə getdikcə
artır və bu xərclər mövcud inflyasiya templərini çox zaman üstələyir.
2. Eyni zamanda dövlətin
gəlirləri, əsasən
vergilərdən əldə
olunan gəlirlər daha asta templərlə,
tədricən artır.
3. Nəticədə ali təhsil üçün
nəzərdə tutulan
dövlət gəlirlərinin
bir hissəsinin digər daha sosial və siyasi cəhətdən mühüm əhəmiyyətli
tələbatların ödənilməsinə
yönəldilməsi baş
verir.
4. Ali təhsilə ayrılan xərclərin azaldılması ilə əlaqədar dövlət
tərəfindən sərt
tədbirlər görülür
və bu isə sonda ali təhsildə keyfiyyətin və potensialın aşağı
düşməsinə səbəb
olur.
5. Bütün bu proseslər abituriyentlərin,
tələbələrin bərabər
imkanlarla ali təhsil almaq hüquqlarını müəyyən
dərəcədə məhdudlaşdırır.
6. Qeyd olunan problemlərin
əsasən xərclər
və gəlirlər baxımından iki həll yolu vardır.
7. Xərclərin azaldılması baxımından vəziyyətdən
çıxış yolu
səmərəliliyin yüksəldilməsini,
effektivliyin artırılmasını,
əsasən ali təhsil sektorunda diversifikasiyanı (ali təhsil müddətinin qısaldılmasını), universitetlərin
və universitetlərdə
idarəetmənin səhmləşdirilməsini
təklif etmək
olar.
8. Gəlirlərin artırılması baxımından isə aşağıdakıları təklif etmək olar:
- Universitetin və ya fakültənin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşgul olması;
- Xeyriyyəçilik məqsədlərindən
istifadə;
- Xərclərin bir hissəsinin valideynlər və ya tələbələr
tərəfindən ödənilməsi,
yəni xərclərdə
pay bölgüsü.
9. Xərclərdə pay bölgüsünün müxtəlif
variantları vardır:
- Valideynlər və tələbələr tərəfindən
təhsil üçün
verilən avans ödənişləri;
- Yemək və yaşayış xərclərinin
artırılması;
- Tələbələrə verilən
müavinətlərin, təqaüdlərin
azaldılması;
- Borcların, kreditlərin alınması.
10. ümumilikdə, bir sözlə desək, ali təhsilə olan tələbat konkret sərt məbləği - təhsil
haqqını şərtləndirir.
11. Əgər güzəştli
tələbə kreditlərinin,
borclarının verilməsi
tətbiq edilərsə,
cəmiyyətin ali təhsil sektorunda iştirak imkanları artar.
12. Ali təhsil sektorunda iştirak imkanlarının artırılması,
hamının bərabər
təhsil almaq imkanlarının yüksəldilməsi
təhsildə ədalətlilik
prinsipinə xidmət
edir.
13. Ali təhsil müəssisələri yaranmış
problemlərin həlli
ilə əlaqədar
xərclər və gəlirlər baxımından
daha optimal yollar seçməli və bu zaman
ali təhsildə ədalətlilik prinsipini qorumağa çalışmalıdırlar.
Konfransın birinci paralel iclasında digər maraqlı məruzələrdən
biri də Litvanın elm və təhsil naziri Qintaras Steponaviçyusun Litvanın
ali təhsilində cari ildən icrasına başlanılmış
islahatlar barədə
təqdimatı oldu. O, öz təqdimatında
əvvəlcə ali təhsil sistemində aparılan islahatların milli və qlobal
kontekstindən danışdı
və bildirdi ki, Litva tələbələrinin
sayına görə Avropada yüksək göstəriciyə malik olsa da, ali
təhsilə ayrılan
maliyyə vəsaitlərinin
həcminə görə
digər Avropa ölkələrindən çox
geri qalır. Universitet və tədqiqat institutlarının
şəbəkəsi qeyri-rasional
şəkildə bölünmüşdür
və biznes sferası ilə elmi-tədqiqat institutları arasında əlaqələr zəifdir.
Qintaras Steponaviçyus həmçinin
qeyd etdi ki, dünya universitetləri arasında
qlobal rəqabətin olması, elit səviyyədən daha kütləvi ali təhsil səviyyəsinə
keçidin zəruriliyi,
yeni islahatlar üçün iqtisadi problemlərin həlli, səmərəliliyin artırılması,
müasir qlobal iqtisadiyyata uyğunlaşmaq baxımından ali təhsildə islahatların aparılması
vacibdir. Bundan əlavə, Qintaras
Steponaviçyus Litvanın
ali təhsilində aparılan islahatın məqsədləri barədə
məlumat verərək
bildirdi ki, ali təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi,
ali təhsil almaq istəyənlərin
hamısı üçün
münasib imkanlar və zəruri şəraitin yaradılması,
ali təhsilin ölkənin inkişafının əsas
hərəkətverici qüvvəsinə
çevrilməsi və
ali təhsilə ayrılan bütün resurslardan səmərəli
istifadə olunması
mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Qintaras Steponaviçyus həyata keçirilən
islahatın aşağıdakı
əsas prinsiplərini
qeyd etdi:
- Rəqabət və bazar prinsipləri;
- Sistematik və ədalətli yanaşma;
- Ali təhsil müəssisələrinin və
tələbələrin səlahiyyətlərinin
artırılması;
- Akkreditasiyanın şəffaf və effektiv sisteminin yaradılması;
- Ali təhsil müəssisələrində müasir idarəetmə;
- Müstəqillik və cavabdehlik;
- Əldə olunan nəticələrə görə dövlət maliyyələşməsi.
Qintaras Steponaviçyus təqdimatını davam etdirərək islahatda nəzərdə tutulan əsas tədbirlərdən danışdı və bildirdi ki, yeni dəyişikliklərə uyğun olaraq bakalavr pilləsi üzrə dövlət maliyyə vəsaitlərini birbaşa ali məktəblərə deyil, tələbələrə verir. Belə ki, bakalavr pilləsində dövlət maliyyələşməsi ən yaxşı məktəb məzunlarına vauçerlərin verilməsi ilə təmin edilir. Bu zaman dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyi əldə edən tələbələr dövlət və özəl olmasından asılı olmayaraq, təhsil alacaqları ali məktəbi seçməkdə azaddırlar.
Sonda Qintaras Steponaviçyus Litvanın ali təhsil sistemində yeni başlamış islahatın ilkin nəticələri barədə məlumat verərək qeyd etdi ki, dövlət maliyyəsi ən yaxşı tələbələrə verilir, kifayət qədər tələbə cəlb edə bilməyən bir sıra tədris proqramları ləğv olunur, texniki peşə məktəblərinə üz tutanların sayı yüksəlir və kiçik ali təhsil müəssisələri birləşməyə maraq göstərirlər.
Ümumilikdə konfrans çox səmərəli keçdi və iclaslarda ali təhsilin maliyyələşdirilməsi mövzusunda müxtəlif ölkələrin təcrübəsi baxımından geniş müzakirələr aparıldı.
Hazırda Azərbaycanda 36 dövlət və 14 özəl ali məktəb fəaliyyət göstərir. Dövlət ali təhsil müəssisələrinin maliyyələşdirilməsi dövlət büdcəsi və ödənişli təhsildən əldə olunan vəsaitlər hesabına həyata keçirilir. Məlumat üçün bildirək ki, 2009-cu il üzrə Təhsil Nazirliyindən maliyyəşdirilən ali təhsil müəssisələrinin büdcəsinin 19%-ni ödənişli təhsildən əldə olunan vəsaitlər, 81%-ni isə dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlər təşkil edir.
Azərbaycanda da gələcəkdə ali təhsilin maliyyələşdirilməsində dünyada mövcud olan mütərəqqi maliyyələşmə metodlarının, əsasən adambaşına və yaxud əldə olunan nəticələrə görə maliyyələşdirmənin tətbiqi, ali təhsil almaq istəyənlərə əldə etdikləri nəticələrə görə təhsil almaq üçün dövlət vəsaitlərinin verilməsi (vauçer metodu) və onların təhsil alacaqları ali təhsil müəssisələrinin seçilməsində müvafiq qaydalar çərçivəsində maksimum sərbəstlik imkanının təmin olunması, nəticədə ali təhsil müəssisələri arasında mükəmməl rəqabətin yaradılması həm dövlət, həm də özəl ali təhsil müəssisələrində təhsilin keyfiyyətinin daha da yüksəldilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Şahrza ƏLİYEV
Azərbaycan müəllimi.-2009.-20
noyabr.-S.6.