Azərbaycan təhsili: yaxın keçmişə, bu günə və gələcəyə
bir baxış
(Əvvəli qəzetimizin ötən
saylarında)
Hörmətli oxucular,
bu məqalədən başlayaraq bir neçə yazıda təhsil
sistemində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının
(İKT) tətbiqi və təhsilin informasiyalaşdırılması
sahəsində ölkəmizdə həyata keçirilən
tədbirlər, mövcud problemlər və perspektivlər barədə
düşüncələrimi sizinlə bölüşmək
istərdim.
Sirr deyil ki, müasir
dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən
biri həyatın bütün sahələrinin informasiyalaşması,
informasiya cəmiyyətinin yaranmasıdır. Bununla da bəşəriyyət
informasiya cəmiyyətinə qədəm qoymaqla təxminən
iki əsr davam edən industrial və postindustrial mərhələləri
arxada qoymuşdur. Əlbəttə, bu şəraitdə təhsil
sistemi də əsrlər boyu olduğu kimi, bəşəriyyətin
yeni inkişaf mərhələsinin tələblərinə
cavab verən insanlar yetişdirməlidir. Məhz təhsil
sisteminin zamanın tələblərinə uyğun təkmilləşdirilməsi
rəqabətədavamlı insan resursları
formalaşdırmağa imkan verə bilər. Qeyd etmək
lazımdır ki, ABŞ, Yaponiya, Qərbi Avropa ölkələri
bugünkü inkişaf səviyyələrinə, ilk növbədə,
insan resursları sayəsində nail olmuşlar. İnsan
resursları isə məhz həmin ölkələrin milli təhsil
sistemləri tərəfindən yaradılmışdır.
Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, informasiya cəmiyyətində insan
resurslarına yanaşma cəmiyyətin əvvəlki
inkişaf mərhələlərindən xeyli fərqlidir. Bu
fərqlilik informasiya cəmiyyətinin xüsusiyyətləri
ilə bağlıdır. Belə bir cəmiyyətdə
istehsalın əsas məhsulu informasiya və
bacarıqlardır. Bu mərhələdə qlobal informasiya məkanı
yaranır və fərdlər, təşkilatlar, hökumətlər
yeni müstəvidə münasibətlər qururlar. Həmin
münasibətlərdə informasiya-kommunikasiya
texnologiyaları mərkəzi yer tutur. Təhsil sisteminin də
əsas vəzifəsi informasiya cəmiyyətinin tələblərinə
uyğun yeni nəsil insanlar yetişdirməkdir.
Təsadüfi deyil ki,
informasiya cəmiyyəti üzrə ümumdünya sammitlərində
(Cenevrə, 2003-cü il və Tunis, 2005-ci il) qəbul
edilmiş sənədlərdə ölkələr
qarşısında bir sıra vəzifələr müəyyənləşdirilmiş,
bu vəzifələr sırasında təhsilə də
xüsusi diqqət yetirilmişdir. Belə ki, həmin sənədlərə
əsasən, 2015-ci ilə kimi dünyanın bütün məktəbləri
İnternetə çıxış əldə etməlidirlər.
Maraqlıdır ki, müasir
dövrdə İKT bacarıqları insan inkişafı
indekslərindən biri kimi qiymətləndirilir. Bu amil YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri
Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə
Bakı şəhərində 2008-ci ilin mayında
"Dünyada savadlılığın dəstəklənməsi"
mövzusunda keçirilən YUNESKO-nun regional konfransında da
geniş müzakirə olunan məsələlərdən biri
olmuşdur. YUNESKO-nun Baş direktoru
Koişiro Matsuuranın, 30 ölkədən 200-dək təhsil
ekspertinin də iştirak etdiyi bu konfransda
"savadlılıq" anlayışı müasir
yanaşmalar çərçivəsində müzakirə
olunmuş, bununla əlaqədar təhsil sistemi
qarşısında mühüm vəzifələr
qoyulmuşdur. Həmin konfransda qeyd edilmişdir ki,
1990-cı ildən başlayaraq İnternetin inkişafı
savadlılıq anlamının daha geniş kontekstdə irəli
sürülməsinə səbəb olmuşdur. Həmin
vaxtdan savadlılıq həm də kompüterdən,
İnternetdən, mətn mesajlarından istifadə etmək
(kompüter savadlılığı, informasiya
savadlılığı, multimedia savadlılığı)
bacarığı kimi qiymətləndirilməyə
başlanmışdır.
Təhsil sistemində
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə bir sıra
məsələlərin birgə həllini tələb edən
kompleks problemdir. Onun optimal həlli isə istifadə edilən
İKT vasitələrinin həm texniki imkanlarının, həm
də tədris prosesində səmərəli istifadə
yollarının təhlilini aparmadan mümkün deyildir. Qeyd
etməliyəm ki, təhsil sahəsinin
informasiyalaşdırılması keçici bir mərhələ
olmayıb, inkişafin tələbidir.
Tədris prosesində
İKT-dən istifadənin özünəməxsus
xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada kompüter təkcə
müəllim əməyini yüngülləşdirən,
onu daha səmərəli edən bir vasitə olmayıb, həm
də bir öyrənmə obyektidir. Bu gün İKT vasitələrinin
pedaqoji imkanları o qədər genişdir ki, bütün fənlərin
tədrisində onlardan istifadə imkanları mövcuddur.
Ölkəmizin sosial-iqtisadi
inkişafının əsas tələblərindən, təhsil
sahəsində informasiya texnologiyalarının zəruriliyini diktə
edən əsas amillərdən biri də təhsil pilləsindən
asılı olmayaraq, bütün təhsilalanlarda informasiya
texnologiyalarından istifadə vərdişləri
formalaşdırmaqdır.
Bu vəzifənin həyata
keçirilməsi isə yetişməkdə olan gənc nəslin
real həyati proseslərdə intellektual fəaliyyət
imkanlarını artırmağa şərait yaradır. Tədqiqatlar
göstərir ki, kütləvi İKT
savadlılığının təmin olunmasının
ölkəyə verdiyi fayda istənilən sənaye yeniliyinin
verdiyi faydadan bir neçə dəfə artıqdır. Digər
tərəfdən, İKT-dən istifadə müasir cəmiyyətdə
təhsilin vacib komponentlərindən birinə
çevrilmişdir.
Son dövrlər informasiya
texnologiyalarının inkişafı və İnternetin
yaranması tədris prosesində yeni imkanlar
açmışdır. Belə ki, müasir kompüter
texnologiyaları yalnız fənlərin tədrisi prosesinə
yeni keyfiyyətlər gətirmir, onlar həm də
ümumilikdə təhsil sisteminin idarəolunmasında əvəzolunmaz
rol oynayır.
Müasir dövrdə təhsil
sistemində İKT-dən istifadənin
aşağıdakı istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir:
1. İKT - öyrənmə
obyekti kimi: burada nəzərdə tutulur ki, təhsilalanlar zəruri
İKT biliklərinə və bacarıqlarına malik
olmalıdırlar.
2. İKT - tədris prosesində
bir vasitə kimi: yəni, yeni nəsil elektron tədris vəsaitlərindən,
multimedia və interaktiv alətlərdən istifadə etməklə
bütün fənlər üzrə tədrisin keyfiyyəti
yüksəlir.
3. İKT - təhsilin idarəolunmasında
bir vasitə kimi: bu istiqamət çərçivəsində
məlumat bazaları və şəbəkə
texnologiyalarının yaradılması vasitəsilə təhsilin
daha çevik və effektiv yollarla idarəedilməsinə
imkan yaradılır.
4. İKT - təhsil tədqiqatlarında,
pedaqoji araşdırmalarda bir vasitə kimi: bununla əlaqədər
şəxsiyyətyönümlü tədris mühitinin
yaradılması istiqamətində İKT-nin geniş istifadəsini
nəzərdə tutan tədris metodikaları
hazırlanır, yeni təlim texnologiyaları tətbiq edilir.
Düşünürəm
ki, informasiya cəmiyyətinin yarandığı bir dövrdə
keçmiş SSRİ-də, o cümlədən Azərbaycanın
təhsil sistemində İKT-nin tətbiqi tarixinə qısa nəzər
salmaq yerinə düşərdi. 1960-cı illərdə məktəb
informatikasının əsasını kibernetika elementlərinin
öyrədilməsi istiqamətində nəzəri və
eksperimental tədqiqatlar təşkil edirdi. 1970-ci ildə 140
saatlıq (70 saat IX, 70 saat X sinifdə) "Kibernetikanın əsasları"
kursu orta ümumtəhsil məktəblərinin fakültativ
kursları siyahısına rəsmi daxil edilmişdi.
1984-cü ilədək bu kurs əsasən fizika-riyaziyyat təmayüllü
məktəblərdə tədris olunurdu. Qeyd etmək
lazımdır ki, həmin ilədək keçmiş
SSRİ-nin, o cümlədən Azərbaycanın ümumtəhsil
məktəblərində İKT kütləvi şəkildə
tədris olunmamışdır.
12 aprel 1984-cü il keçmiş
SSRİ-də, o cümlədən Azərbaycanda ümumtəhsil
məktəblərində informatika və hesablama
texnikasının əsaslarının öyrənilməsi
dövrünün başlanması kimi tarixə
düşmüşdür. Məhz həmin gün Sov.İKP
Siyasi Bürosunun üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin
birinci müavini Heydər Əliyevin sədrliyi ilə
keçirilmiş iclasda bu barədə tarixi qərar qəbul
edilmişdir. Sov.İKP MK-nın və SSRİ Nazirlər
Sovetinin 1984-cü il 12 aprel tarixli 313 nömrəli qərarı
ilə SSRİ Maarif Nazirliyinə, Pedaqoji Elmlər
Akademiyasına, Dövlət Texniki Peşə Təhsili Komitəsinə,
Ali və Orta ixtisas Təhsili Nazirliyinə
tapşırılmışdı:
* ümumtəhsil məktəblərinin
yuxarı siniflərində, texniki peşə məktəblərində,
orta ixtisas məktəblərində hesablayıcı elektron
texnikasının əsaslarının öyrənilməsini
təşkil etsinlər, belə ki, şagirdlərə
kompüterlərdən istifadə etmək vərdişləri
aşılansın və onlar xalq təsərrüfatında bu
texnikanın geniş tətbiqi haqqında biliklərlə
silahlandırılsınlar. Bundan ötrü
şagirdlər üçün xüsusi kurslar
hazırlansın, lazımi dərsliklər, dərs vəsaitləri,
məktəb kabinetləri və məktəblərarası
kabinetlər yaradılsın, habelə baza müəssisələrinin
və başqa idarələrin kompüter texnikasından dərs
məqsədləri ilə istifadə olunması nəzərdə
tutulsun;
* ümumtəhsil məktəblərinin
dərs prosesində kompüterlərin tətbiqi ilə
bağlı psixoloji-pedaqoji problemlər haqqında 1986-cı
ildə Sov.İKP MK-ya və SSRİ Nazirlər Sovetinə məlumat
verilsin;
* 1986-1990-cı illərdə
hesablayıcı elektron və mikroprosessor texnikası kabinetləri
yaradılsın.
SSRİ Nazirlər
Sovetinin qərarından sonra 1984-cü ildə "ümumtəhsil
və peşə məktəblərində islahatın əsas
istiqamətləri" adlı təşkilati-metodik sənəd
hazırlandı və bu sənəddə məktəb
islahatının əsas istiqamətlərindən biri kimi gənclərin
ümumi kompüter savadsızlığının aradan
qaldırılmasının təmini, informatika və hesablama
texnikasının əsaslarının tədris prosesinə
daxil edilməsi elan olundu.
1985-86-cı dərs ilindən
ümumtəhsil məktəblərinin X-XI siniflərində
informatikanın və hesablama texnikasının əsasları
fənninin tədrisinə başlanmışdır. Bununla əlaqədar bir sıra orta məktəblərə
"Aqat", "Mir-2", "Elektronika-DK-28", KORVET,
YAMAHA, İBM tipli kompüterlər verildi, yeni kabinetlər
yaradıldı. Bakıdakı 132 nömrəli məktəbdə
də "Aqat" tipli kompüterlər
quraşdırılmışdı. Moskvanın Lionozov
Elektromexanika Zavodundan mütəxəssislər dəvət
olunmuş və məktəbdə hesablama mərkəzi
yaradılmışdı. Məhdud imkanları olan həmin
kompüterlərdən demək olar ki, yalnız praktik
informatika dərslərində istifadə olunurdu, digər fənlərin
tədrisində istifadəsi ümumiyyətlə nəzərdə
tutulmurdu.
1984-cü ilin
sonunda A.P.Yerşov və V.M.Monaxovun rəhbərliyi ilə
informatika və hesablama texnikasının əsasları fənninin
proqramı hazırlanmağa başlandı və 1985-ci ilin
ortalarında həmin proqram SSRİ Maarif Nazirliyi tərəfindən
bəyənildi. 1986-cı ildə "İnformatika və
hesablama texnikasının əsasları kursu üzrə ilk proqramın elektron hesablama
maşınlarından (EHM) istifadə variantı" çap
edildi. IX-X siniflərdə tədrisi nəzərdə tutulan həmin
kursa 102 saat vaxt ayrılmışdı. Bu variantda nəzərdə
tutulan məzmuna uyğun olaraq bir neçə dərs vəsaiti
hazırlandı.
1990-cı illərdən
başlayaraq ümumtəhsil məktəblərində
çoxvariantlı proqramlardan istifadəyə
üstünlük verilirdi. 1991-ci ildə informatikanın və
hesablama texnikasının əsasları kursu üzrə
üç proqram təsdiq edildi və bununla da ilk proqramın
vahid metodiki konsepsiyasına, məktəb informatika kursuna
yanaşmalarda vahidliyə son qoyuldu.
A.Yerşov və V.Monaxovun tərtib
etdikləri eyni adlı dərsliklər və müəllim
üçün vəsaitlər 1985-1987-ci illərdə Azərbaycan
dilinə tərcümə edilərək nəşr
edilmişdir. Müstəqilliyin ilk illərinədək həmin
dərsliklərdən istifadə edilirdi. Yalnız
1993-cü ildə professorlar Rafiq Əliyev, Telman Əliyev və
Mustafa Salahlının hazırladıqları
"İnformatika və hesablama texnikasının əsasları"
dərsliyi nəşr olunmuşdu və orta məktəblərdə
istifadə edilirdi. 1997-ci ildə informatika üzrə ilk yeni
proqram hazırlandı və Azərbaycan Respublikası Təhsil
Nazirliyi tərəfindən təsdiq edildi.
Bir məsələni
də qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan SSR Xalq Təhsili
Nazirliyinin 26.09.1988-ci il tarixli, 216 nömrəli əmri ilə
Bakı şəhəri Əzizbəyov rayonu Türkan qəsəbəsindəki
119 nömrəli məktəbdə məktəblərarası
tədris-hesablama mərkəzi yaradılmış, 3-cü
və 5-ci siniflərdə eksperiment qaydasında informatikanın
və hesablama texnikasının əsasları fənninin tədrisinə
başlanmışdı. Sonra isə aparılmış
eksperimentlərin nəticələri nəzərə
alınaraq Təhsil Nazirliyinin 12.08.1998-ci il tarixli, 553 nömrəli
əmri ilə 1998-99-cu dərs ilindən həmin məktəbin
1-6-cı siniflərində maraq üzrə kurs saatları
hesabına "İnformatikanın və hesablama
texnikasının əsasları" fənninin tədrisi məqsədəuyğun
hesab olunmuşdur.
Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 15 iyun 1999-cu il tarixli, 168 nömrəli
sərəncamı ilə təsdiq olunmuş "Azərbaycan
Respublikasının təhsil sahəsində islahat
proqramı"nda "... yeni təhsil texnologiyasının əsas
komponentlərindən biri olan multimedia, monitorinq və sair
sistemlərin yaradılması məqsədilə təhsil
sistemi müəssisələrinin kompüterləşdirilməsi və mərkəzləşdirilmiş
informasiya sistemləri proqramını hazırlamaq və təbliğ
etmək" nəzərdə tutulurdu.
Onu da vurğulamaq
lazımdır ki, ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycanda
bütün sahələrin inkişafına diqqət yetirdiyi
kimi, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqinin
dövlət siyasətində prioritet istiqamətə
çevrilməsinə də zəmin yaratmışdı. Belə
ki, 2003-cü ilin fevral ayında "Azərbaycan
Respublikasının
inkişafı naminə İKT üzrə Milli Strategiya
(2003-2012-ci illər)" qəbul olunmuş və 10 il ərzində
bu sahədə görüləcək işlərin ümumi
istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdi.
İKT üzrə Milli Strategiyaya uyğun olaraq, Birləşmiş
Millətlər Təşkilatının (BMT) inkişaf
proqramı ilə əməkdaşlıq çərçivəsində
islahatların aparılmasına başlanmışdı.
Sonradan İKT üzrə qanunvericilik
bazasının genişləndirilməsi istiqamətində
Prezident fərman və sərəncamları ilə
aşağıdakı normativ-hüquqi sənədlər qəbul
edilmişdir. "Elektron rəqəmli imza haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanunu; "Elektron sənəd
haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu;
"İnformasiya əldə etmək haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanunu; "Telekommunikasiya haqqında"
Azərbaycan Respublikasının Qanunu; "Universal
telekommunikasiya xidmətlərinin təsnifatının, təşkili
və göstərilməsi şərtlərinin (tələblərinin)
təsdiq edilməsi haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanunu; "İnformasiya,
informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi
haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu.
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin
2003-cü ilin dekabrında Cenevrədə keçirilən
İnformasiya Cəmiyyəti üzrə ümumdünya
Sammitində "qara qızılı insan qızılına
çevirək" bəyanatı Azərbaycanda biliyə əsaslanan
iqtisadiyyatın qurulması kursunu müəyyənləşdirmişdi. Bununla əlaqədar
İKT sahəsində dövlət siyasətinin həyata
keçirilməsi məqsədilə ölkə Prezidentinin fərmanı
ilə 20 fevral 2004-cü ildə Rabitə və İnformasiya
Texnologiyaları Nazirliyi yaradılmışdır. ölkədə
İKT sahəsinin sürətli inkişafına nail
olunması üçün "Azərbaycan Respublikasında
rabitə və informasiya texnologiyalarının
inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün
Dövlət Proqramı" (Elektron Azərbaycan) Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə təsdiq
edilmişdir. "Elektron Azərbaycan"
dövlət proqramına uyğun olaraq respublikanın rabitə
və informasiya texnologiyaları şəbəkəsində
geniş rekonstruksiya və modernləşdirmə işləri
aparılmış, respublikanın transmissiya şəbəkəsi
tam rəqəmləşdirilmiş, kommutasiya şəbəkəsinin
elektronlaşdırılması işləri sürətləndirilmiş,
milli rabitə şəbəkəsinin idarəetmə
sistemi təkmilləşdirilmiş, İKT sahəsinə
kommersiya qurumlarının cəlb olunmasına, yerli istehsal və
xidmətlərin inkişafına, xüsusən regionlarda belə
xidmətlərin təşkilinə, həmçinin ixracat
potensialının gücləndirilməsinə dair
stimullaşdırıcı tədbirlər həyata
keçirilmişdir.
Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, ölkə səviyyəsində İKT sahəsində
intensiv işlərin aparılması şəraitində Təhsil
Nazirliyi də digər əlaqədar təşkilatlarla birlikdə
təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması istiqamətində
bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə
tutmuşdu. Bunlar əsasən
aşağıdakılar idi:
* öyrədici multimedia sistemlərinin
hazırlanmasına başlanılması;
* internetə qoşulan məktəblərin şəbəkəsinin
genişləndirilməsi;
* təhsilin idarəedilməsinin
məlumat sisteminin, informasiya və kommunikasiya
texnologiyalarının ümumtəhsil məktəblərində
tətbiqi üzrə hazırlıq işlərinin gücləndirilməsi.
Bununla yanaşı, 80-ci illərin
sonlarından başlayan məlum hadisələr Azərbaycanda
İKT-nin tətbiqi prosesinə mənfi təsirini göstərməyə
bilməzdi. SSRİ-nin dağılması, yenicə müstəqillik
qazanmış respublikamızın müharibəyə cəlb
olunması, iqtisadi problemlər və sair ümumtəhsil məktəblərinin
kompüterləşdirilməsi prosesini təxminən 15 il ləngitdi.
Belə ki, 2005-ci ilə qədər
respublikamızın 1669644 şagird kontingenti olan 4521 ümumtəhsil
məktəbində cəmi 1570 müasir kompüter var idi, hər
1063 şagirdə 1 kompüter düşürdü. Bakı
şəhərində belə, məktəblərin 80 faizində
müasir kompüterlər yox idi.
Ümumtəhsil məktəblərinin
informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təchizatı,
ixtisaslı pedaqoji kadrlarla təminatı sahəsində
öz həllini gözləyən ciddi problemlər mövcud
idi. Bu problemlərin bir qismi aşağıdakılardan ibarət
idi:
* ümumtəhsil məktəblərində olan 9 minə
yaxın kompüter avadanlığının böyük əksəriyyətinin
fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlməsi,
istifadə üçün yararsız vəziyyətə
düşməsi;
* məktəblərdə təlim
xarakterli proqram təminatının olmaması;
* ümumi təhsilin dövlət
standartlarında "İnformatikanın və hesablama
texniksının əsasları" fənninin tədrisinin
yalnız X və XI siniflərdə nəzərdə
tutulması;
* məktəblərin İnternet
şəbəkəsinə qoşulmasında vahid koordinasiya
sisteminin olmaması;
* uzun illər ərzində
ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və
kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı
üçün maliyyə vəsaitinin ayrılmaması;
* ümumtəhsil məktəbləri
üçün informasiya və kommunikasiya texnologiyaları
sahəsində ixtisaslı pedaqoji, həmçinin köməkçi
(laborant) kadrların hazırlanmasına lazımi diqqətin
yetirilməməsi.
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 21
avqust 2004-cü il tarixli, 355 nömrəli sərəncamı
ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında
ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və
kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı Proqramı
(2005-2007-ci illər)" bu istiqamətdə atılmış
ən əhəmiyyətli addım oldu. Proqramda 3 ildə ölkənin məktəblərinin
kompüter və digər informasiya-kommunikasiya
avadanlıqları ilə təchiz edilməsi, hər 33
şagirdə (V-XI siniflərdə) bir kompüter nisbətinin
reallaşdırılması nəzərdə tutulmuşdu.
Proqram elektron dərsliklərin,
elektron kitabxanaların, rəqəmli tədris
resurslarının işlənilib hazırlanması,
yayılması və tətbiqi, təhsil sisteminin informasiya
infrastrukturunun formalaşdırılması, informasiya
texnologiyalarına əsaslanmaqla təhsilin müasir məzmununun
işlənilib hazırlanması, informasiyalaşdırma
prosesinin elmi-metodiki təminatı, şagirdlər
üçün məsafədən təhsil xidmətinin, təhsil
portalının və saytlarının yaradılması, Azərbaycan
dilində olan tədris nəşrlərində və
elmi-metodiki nəşrlərdə İKT sahəsi üzrə
müasir terminologiyanın hazırlanması və sair məsələləri
əhatə edirdi.
İKT-nin
insanların həyat və fəaliyyətinə geniş
nüfuz etdiyi bir dövrdə məktəblərin İKT ilə
təminatının əhəmiyyəti ölkə Prezidenti
cənab İlham Əliyev tərəfindən dəqiq ifadə
olunmuşdur: "İndi kompüterləşmə
proqramı həyata keçirilir. Bütün məktəblərdə
kompüter sinifləri yaradılacaqdır və əminəm
ki, təhsil sahəsində ciddi irəliləyiş
olacaqdır. Qarşıya belə bir vəzifə qoyulubdur ki,
bütün məktəblərdə kompüter sinifləri
yaradılsın və uşaqlar bilavasitə İnternetə
çıxış əldə etsinlər, dünyada gedən
proseslərlə tanış olsunlar. Azərbaycan dünya
birliyinə inteqrasiya siyasətini aparır və dünyada gedən
bütün hadisələr, yeniliklər, yaranan yeni
texnologiyalar-bunların hamısı İnternet, kompüter
vasitəsilə bizim uşaqlarımızın ixtiyarında
olmalıdır."
Proqramın
üç istiqamətdə həyata keçirilməsi qərara
alındı. Birinci istiqamət təhsil müəssisələrinin
İKT avadanlığı ilə təminatı ilə
bağlı idi. İkinci istiqamət müəllimlər
üçün treninqlərin keçirilməsi,
üçüncü istiqamət isə tədris resurslarının
yaradılması və proqram təminatını əhatə edirdi.
Proqrama əsasən,
2005-2007-ci illərdə 3693 məktəb 31677 kompüter, 1103
noutbuk+proyektor dəsti, 2059 UPS, 2060 çap qurğusu və
digər İKT avadanlığı, 28661 kompüter masası,
23346 stul ilə təchiz olundu, məktəblərdə 1722
kompüter sinfi yaradıldı. Beləliklə, 2007-ci ilin
sonuna ümumtəhsil məktəblərinin V-XI siniflərində hər 29
şagirdə 1 kompüter nisbəti təmin edildi. Eyni zamanda
ümumtəhsil məktəblərinə ilk mərhələdə
5 min nəfər laborant ştatları verildi.
Ölkəmizin təhsil tarixində ilk dəfə
olaraq fənlər üzrə elektron təlim materialları və
əyani vəsaitlər hazırlanıb məktəblərə
çatdırıldı. Azərbaycan tarixi fənni
üzrə 20 adda 37900 nüsxə elektron vəsait, 90 adda
170550 nüsxə plakat, 4 adda 7580 nüsxə metodik vəsait,
14 adda 26530 nüsxə test kitabı, kimya fənni üzrə
8 adda 15160 nüsxə elektron vəsait, 64 adda 121280 nüsxə
plakat, 4 adda 7580 nüsxə metodik vəsait,
14 adda 26530 nüsxə test kitabı, biologiya fənni üzrə
12 adda 22740 nüsxə elektron vəsait, 90 adda 170550 nüsxə
plakat, 8 adda 15160 nüsxə metodik vəsait, 6 adda 11370
nüsxə test kitabı, fizika fənni üzrə 3 adda 10200
nüsxə elektron vəsait, 25 adda 85000 nüsxə plakat, 3
adda 10200 nüsxə metodik vəsait hazırlanıb məktəblərə
çatdırılmışdır.
Onu da qeyd edim ki, elektron tədris
resurslarının hazırlanması prosesində ciddi çətinliklərlə
rastlaşdıq. Proqramın həyata keçirildiyi birinci ildə
bir sıra təşkilatlara ümumtəhsil məktəbləri
üçün müxtəlif fənlər üzrə
elektron tədris vəsaitlərinin hazırlanması ilə
bağlı müraciət olunmuşdu. Lakin
respublikada belə bir təcrübə olmadığından həmin
il heç bir təşkilat tərəfindən belə vəsaitlər
hazırlana bilmədi, bu məqsədlə ayrılan vəsait
hökumətin qərarı ilə İKT
avadanlığının alınmasına yönəldildi.
Qeyd etmək
lazımdır ki, adi tədris materiallarından (kitablardan) fərqli
olaraq, elektron tədris resursları (və ya şəbəkə
məlumat resursları) müasir texnikanın nailiyyətlərini,
bütün tədris proqramını və keçilən
mövzuya aid digər əlavə materialları, tədris
metodikasını, dizayn və bədii keyfiyyəti özündə cəmləşdirən
mürəkkəb bir məhsuldur. Adi kitablarla müqayisədə
elektron tədris materiallarının yaradılması və
istifadəsi üçün proqram-texniki kompleks - mətn, səsləndirmə,
musiqi, foto, video, qrafika, animasiya və s. işlərin yerinə
yetirilməsi tələb olunur.
Mövcud çətinliklərə
baxmayaraq, bu istiqamətdə nazirliyin səyləri davam
etdirildi, müxtəlif təşkilatlar tərəfindən
ayrı-ayrı fənlər üzrə hazırlanmış
audiovizual elektron vəsaitlərin nümunələri Təhsil
Nazirliyinə təqdim olundu. Həmin vəsaitlərin
tədris proqramlarına uyğunluğunu və multimedia sistemlərinin
tələblərinə cavab verib-vermədiyini müəyyənləşdirmək
məqsədilə 1 may 2006-cı il tarixdə Təhsil
Nazirliyində bu sahədə tanınmış alim və
mütəxəssislərdən ibarət Ekspert Komissiyası
yaradıldı. Eyni zamanda nazirlikdə
"Elektron tədris nəşrləri və
resurslarının ekspertizası və onlara Təhsil
nazirliyinin qrifinin verilməsi qaydaları haqqında müvəqqəti
Əsasnamə" və "Elektron tədris nəşrləri
və resurslarının kompleks ekspertizası və onların
keyfiyyətlərinin qiymətləndirilməsi
meyarları" hazırlanaraq təsdiq olundu.
"çaşıoğlu" və "Bakı"
nəşriyyatları tərəfindən nazirliyə təqdim
olunmuş nümunələr Ekspert Komissiyası tərəfindən
texniki, məzmun və dizayn-erqonomika ekspertizasından keçərək
müsbət qiymətləndirildi.
Eyni zamanda tədris vəsaitlərindən
istifadə qaydaları və tədrisinə dair metodik
tövsiyələr hazırlandı və nəfis şəkildə
çap olundu. Multimedia resurslarına əlavə olaraq
hazırlanmış əyani tədris vəsaitləri müəllim
və şagirdlər üçün qiymətli məlumat mənbəyi
oldu. Bunlarla yanaşı, müəllimlərin istifadəsi
üçün multimedia tədris vəsaitlərində əks
olunan testlərin mətni və onların cavabları da
ayrıca kitabça şəklində nəşr olundu.
"Bakı" nəşriyyatı tərəfindən
"Test dizayner" proqram təminatı işləndi ki, bu
da müəllimlər tərəfindən elektron test nümunələrinin
hazırlanması və istifadə edilməsinə imkan
yaratdı.
Bütün bunlarla
yanaşı, başa düşürdük ki, təhsil
müəssisələrinə İKT
avadanlığının verilməsi ilə iş bitmir. Əsas
məsələ tədris prosesində və idarəetmədə
bu avadanlıqlardan və elektron tədris resurslarından səmərəli
istifadə edə bilən müəllim və rəhbər heyətin
hazırlanmasıdır.
Müəllimlərlə ilk
treninqlərə Bakı Elm və Tədris Mərkəzində
başladıq və 300 nəfər informatika müəllimini
treninqlərə cəlb etdik. Treninqlərin sonunda onlar imtahan
verib beynəlxalq dərəcəli sertifikatlar aldılar.
Sonradan bu müəllimlər "öyrədənlərin
öyrədəni" kimi digər müəllimlərin də
hazırlanmasında mühüm rol oynadılar. Bununla
yanaşı, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları
Nazirliyinin maliyyə dəstəyi ilə AMEA-nın
İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun mütəxəssisləri
tərəfindən aparılan treninqlərdə 200-dən
artıq informatika müəllimi lazımi bilik və
bacarıqlara yiyələndi. Növbəti mərhələdə
ayrı-ayrı fənn müəllimləri üçün
treninqlər "Mədəd-Azərbaycan" şirkəti tərəfindən
həyata keçirilməyə başladı.
Ümumilikdə, 2005-2008-ci illərdə
proqram çərçivəsində beynəlxalq təşkilatlarla
birlikdə ümumtəhsil məktəblərinin 20 min nəfər
müəllim heyəti müvafiq treninqlərdən keçərək
İKT bacarıqlarına yiyələnmişdir. Məktəb
direktorları və onların müavinlərinin müvafiq
bacarıqlara yiyələnməsi məqsədilə proqram
hazırlanmışdır və treninqlər həyata
keçirilir. Yeni işə qəbul edilən məktəb
direktorları üçün İKT-dən istifadə əsas
şərtlərdən biri kimi müəyyənləşdirilmişdir.
İKT-nin təlim prosesinə tətbiqi
istiqamətində də Təhsil Nazirliyi tərəfindən
bir sıra əhəmiyyətli addımlar
atılmışdır. Belə ki, hələ 2004-2005-ci dərs
ili üçün hazırlanmış tədris
planlarında informatikanın 1-ci sinifdən başlayaraq tədrisinə
keçilmiş, 1-11-ci siniflər üçün yeni proqram
təsdiq edilmişdir. Sonradan kurikulum islahatı
çərçivəsində hazırlanmış və
2006-cı ildə Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq
edilmiş "Ümumi
orta təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulum)" sənədində
informatika fənninin I-XI siniflərdə tədrisi nəzərdə
tutuldu, onun məqsəd və vəzifələri, təlim nəticələri
müasir tələblər
baxımından işləndi. 2008-2009-cu dərs ilindən
ölkənin ümumtəhsil məktəblərinin I siniflərində
yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi ilə əlaqədar
informatika fənni üzrə də yeni dərslik komplektləri
hazırlandı və məktəblərə verildi.
2009-2010-cu dərs ilində isə II siniflərdə yeni
dərslik komplektləri tətbiq ediləcəkdir. Eyni zamanda
V-X siniflər üçün yeni məzmunda
"İnformatika" dərslikləri
hazırlanmışdır və şagirdlərin istifadəsindədir.
Əlbəttə, qısa
müddət ərzində İKT-nin tətbiqi sahəsində
əldə edilmiş nailiyyətlərlə yanaşı,
aparılmış monitorinqlər nəticəsində bir
sıra problemlərin olduğu da müşahidə
olunmuşdur. Belə ki, Təhsil Nazirliyinin 31
oktyabr 2007-ci il tarixli əmrinə əsasən, Bakı və
Sumqayıt şəhərlərinin, Abşeron rayonunun bir
sıra ümumtəhsil məktəblərinin Dövlət
Proqramı çərçivəsində İKT ilə təmin
olunması, onların quraşdırılması və tədris
prosesində istifadəsi vəziyyətinin öyrənilməsi
məqsədilə monitorinq aparılmışdır. Bu
işə 57 nəfərdən ibarət işçi qrupu cəlb
edilmişdi. Monitorinq Bakı şəhəri üzrə 304,
Sumqayıt şəhəri üzrə 47 və Abşeron
rayonu üzrə 5 məktəb olmaqla, ümumilikdə 356 məktəbi
əhatə etmişdir.
Monitorinqin nəticələri
göstərdi ki, bəzi məktəblərdə İKT
avadanlıqları quraşdırılmamış
saxlanılır və onlardan istifadə olunmur. Digər
hallarda isə lokal şəbəkənin olmaması təlim
prosesində İKT-dən səmərəli istifadəyə
mane olurdu. Monitorinq onu da aşkar etdi ki, böyük əmək
və vəsait sərf edilməklə hazırlanmış
elektron tədris resurslarından məktəblərdə
istifadə vəziyyəti qənaətbəxş deyildir. Bu vəziyyət
bir sıra amillərlə bağlı idi. İlk növbədə,
hətta treninqdən keçmiş bir sıra müəllimlər
İKT bacarıqlarına tam yiyələnmədiyindən
elektron tədris resurslarından istifadə edə bilmirdilər.
Bir sıra məktəb rəhbərləri təlim prosesində
elektron resursların əhəmiyyətini kifayət qədər
dərk etmədiyindən və özləri İKT-dən
istifadə bacarıqlarına malik olmadıqlarından bu sahəyə
diqqət yetirmirdilər. Daha bir problem kompüterlərdə
istifadə edilən əməliyyat sistemi ilə bağlı
idi və bu səbəbdən elektron tədris resurslarından
istifadə etməkdə çətinliklər
yaranırdı.
Təhlil onu da göstərdi ki,
informatika fənninin bütün siniflərdə tədris
edilməsi ilə əlaqədar ixtisaslı müəllimlərə
ehtiyac kəskin şəkildə artmışdır. Bu səbəbdən
bir sıra məktəblərdə fənn müəllimlərinin
çatışmaması müşahidə olunurdu. Bu
problemin aradan qaldırılması istiqamətində Təhsil
Nazirliyi yenidənhazırlanma qaydalarında müəyyən
dəyişiklik etmək məcburiyyətində qaldı və
kadr hazırlığına başladı.
Monitorinqin nəticələri Təhsil
Nazirliyinin kollegiya iclasında bütün aidiyyəti
orqanların və qurumların nümayəndələrinin
iştirakı ilə geniş müzakirə edildi. Aşkar olunan problemlərin aradan
qaldırılması istiqamətində kollegiya qərarında
bütün fənn kurikulumlarında İKT-dən istifadənin
zəruri şərt kimi nəzərə alınması,
kompüter siniflərinin fasiləsiz olaraq tədris prosesində
istifadə olunması, məktəblərin İnternetə
çıxışının təmin olunması üzrə
tədbirlərin həyata keçirilməsi,
texniki aspektlər üzrə standartların
hazırlanması, əməliyyat sistemi üçün
alınmış lisenziyaların yeniləşdirilməsi, məktəblərə
verilmiş elektron tədris resurslarından müvafiq fənlərin
tədrisində maksimum səmərəli istifadəyə nail
olunması, məktəblərdə informatika fənni üzrə
kadr təminatının təhlil olunması və
müvafiq təkliflərin hazırlanması, məktəb rəhbərləri
və pedaqoji kadrlar üçün İKT sahəsində
treninqlərin daha səmərəli təşkil edilməsi,
treninqlərin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi,
zəruri hallarda təkrar treninqlərin keçirilməsi,
İKT-nin tətbiqi üzrə müsbət təcrübələrin
təbliğ edilməsi, yaradıcı və İKT sahəsində
uğur qazanmış müəllimlər üçün
stimullaşdırıcı tədbirlərin tətbiq edilməsi
məsələləri öz əksini tapdı.
(Ardı var)
Misir MƏRDANOV
Azərbaycan müəllimi.-2009.-4 sentyabr.-S.2.