Cümhuriyyət Ordusu
ilə bağlı yeni fotolar
Cümhuriyyət ordusunun quruculuq prosesini və onun şəxsi heyətini yaddaşlarımızda canlandıra biləcək fotosənədlər son dərəcə azdır. Cümhuriyyət ordusu haqqında əldə edilə biləcək hər bir fotosənəd maraqlı bir tapıntıdır. Tarix elmləri doktoru, professor Altay Göyüşovun Fransada apardığı tədqiqatlar zamanı üzə çıxardığı və böyük lütfkarlıqla bizə təqdim etdiyi bir neçə fotoşəkil Cümhuriyyət ordusu ilə bağlı qiymətli sənədlər kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Həmin fotolar Altay Göyüşov tərəfindən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini 1919-cu ilin yanvarında işə başlayan Paris sülh konfransında təmsil edən nümayəndə heyətinin rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşovun Fransada saxlanılan arxivində tədqiqat apararkən aşkar edilmişdir. Professor Altay Göyüşov onların fotosurətini Silahlı Qüvvələrin Hərbi Akademiyasına təqdim edib.
Cümhuriyyət ordusunun təşkilatlanmasında və bu ordunun Cümhuriyyətin ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsinə rəhbərlik edilməsində misilsiz rolu olan general-mayor Həbib bəy Səlimovun hələlik başqa bir fotosu məlum deyildir. Ona görə də bu foto tarixi əhəmiyyət kəsb edir.
Təqdim olunan bu foto artıq bir müddət əvvəl elmi
dövriyyəyə çıxarılmışdı. Lakin həmin fotonun, doğrudan da, Həbib bəy
Səlimova məxsus olub-olmadığı müəyyən
şübhə doğururdu. Professor Altay Göyüşovla
söhbət zamanı məlum oldu ki, əslində, artıq işıq üzü görən həmin foto da elə onun gətirdiyi fotodur və
bir müddət əvvəl bu foto tədqiqatçılar
tərəfindən ondan alınaraq elmi dövriyyəyə
çıxarılmışdı. Çünki
hələlik Əlimərdan bəy Topçubaşovun
Fransada saxlanılan arxivində ondan başqa digər bir azərbaycanlı tədqiqatçı
işləməyib. Təqdim olunan fotonun Həbib bəy Səlimova məxsusluğunu
fotonun arxasındakı yazılar təsdiq
edir. Həmin yazılar fransız, ingilis və rus dillərindədir. "General Habib bek Salimoff.
Commendant de la region de Bakou
et de la qarnizone. Chief of Baku territory and garrison. Naç. Bakin. Ukr. Rayona i qarnizona Qeneral-Mayor
Qabib bek Salimov".
Fotonun nə vaxt çəkilməsi haqqında qeyd yoxdur. Amma fotonun arxasındakı
yazılar onun nə zaman çəkildiyini
təxmini müəyyənləşdirməyə
imkan verir.
General-mayor Həbib bəy
Səlimov 1919-cu il dekabrın 10-dan
1920-ci il fevralın
17-dək Bakı İstehkamat
hissəsinin rəisi
(Naçalnik Bakinskovo
Ukreplennovo rayona) vəzifəsini icra etmişdi. Ona görə fotonun
da həmin tarix arasında çəkildiyini güman
etmək olar.
Fotonun aşağı
hissəsində onun çəkildiyi fotoatelyenin
sahibinin adı, arxada isə bu fotoatelyenin yerləşdiyi ünvan göstərilmişdir. "Krivaya" küçəsi
hazırkı Fontanlar
bağının keçmiş
Kitab passajına birləşən hissəsində
yerləşirdi. İndi bu
küçənin yeri
Fontanlar bağının
ərazisinə qatılıb.
Təqdim olunan digər bir foto general-leytenant Tarxanova məxsusdur. General Tarxanovun
da elmi dövriyyədə
hər hansı bir fotosu mövcud
deyildi. Onun fotosu ilk dəfədir
ki, çap olunur.
Ehtimal olunur ki, general-leytenant Tarxanov Cümhuriyyət ordusuna cəlb ediləndə təqaüddə
imiş. Onun zəngin təcrübəsi
nəzərə alınaraq
Cümhuriyyət ordusuna
dəvət edilmişdi.
Onun Cümhuriyyət ordusuna qəbul edilməsi haqqında hərbi nazirin 386 saylı əmri 1919-cu il avqustun
31-də imzalanıb. Həmin
əmrə əsasən,
general-leytenant Tarxanov
1919-cu il avqustun 25-dən Cümhuriyyət
ordusunda xidmətdə
hesab olundu.
General Tarxanov Cümhuriyyət
ordusunun İstehkam idarəsinin rəisi vəzifəsinə təyin
edilmişdi. Ondan əvvəl bu
vəzifəni mülki
mühəndis Zübeyir
bəy Temirxanov icra edirdi. Amma təcrübəli hərbçi
mühəndis, general Tarxanovu
bu vəzifəyə təyin etmək imkanı yarananda hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarov bu imkandan istifadə etməyi lazım bilib və İstehkam
idarəsinə rəhbərliyi
peşəkar hərbi
mühəndisə tapşırıb.
General-leytenant Tarxanov
Cümhuriyyətin süqutuna
qədər ona tapşırılan vəzifəni
icra edib.
Tarxanovun fotosu da general Həbib bəy Səlimovun fotosunun çəkildiyi fotoatelyedə
çəkilib. Cümhuriyyətin süqutundan sonra
general Tarxanovun Sovet Azərbaycanı ordusunda öz xidmətini davam etidirməsi haqqında məlumat var.
İlk dəfə
işıq üzü
görən fotoların
birində Cümhuriyyət
ordusunun zirehli qatarını və onun şəxsi heyətini görmək mümkündür. Məlumdur ki, Cümhuriyyət
ordusunun üç zirehli qatarının hər birinin konkret nömrəsi olmuşdur. Fotoda əks olunan
zirehli qatarın hansı olmasını söyləmək çətindir.
Amma fotonun verdiyi qənaət budur ki, zirehli
qatar döyüşə
hazır vəziyyətdədir.
Ön planda zirehli qatarın şəxsi heyətinin daşındığı
vaqon, onun qarşısında isə
sıraya düzülmüş
38 nəfərdən ibarət
şəxsi heyət görünür. Geyim formasına
görə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, fotonun çəkildiyi
vaxt havanın sərin olduğu dövrə, yaz və ya payız
aylarına təsadüf
edir.
Təqdim olunan fotolar içərisində Dəmiryolu
mühafizə dəstəsinin
fotosu keyfiyyətli fotolardan biridir. Fotoda təsvir
olunan bölmə çox səliqə-sahmanla
geyinmiş və silahlanmışdır. Geyimin kifayət
qədər yeni bir geyim olduğunu
müşahidə etmək
mümkündür. Hətta bölmənin
mollasının da xüsusi formada olduğu görünür.
Bölmə sanki hərbi
paradda iştirak etmək üçün hazırlanıb. Yəni, bu
fotoşəkil Cümhuriyyət
ordusunun şəxsi heyətinin geyim baxımından qənaətbəxş
şəkildə təmin
edildiyini söyləməyə
imkan verir.
Cümhuriyyətin mövcudluğu illərində
Bakıda, Gəncədə,
Biləsuvarda, Xaçmazda,
Yevlaxda, Ağstafada, Poyluda və Kürdəmirdə dəmir
yolu stansiyalarının
komendaturaları yaradılmışdı. Bu komendaturalar onlar üçün müəyyənləşdirilmiş
sahələrdə həm
dəmir yolunun, həm də dəmir yolu ilə həyata keçirilən daşınmaların
mühafizəsini həyata
keçirirdilər. Fotoda təsvir
olunan bölmə çox güman ki, bu komendaturalardan
birinin nəzdində olan mühafizə dəstəsidir.
Digər fotolardan birinin arxasında yazıldığına
görə həmin fotoda Ehtiyat polis təsvir edilmişdir. Fotonun arxasında olan rus dilindəki qeyd belədir: "Rezerv politsii". Məlumdur ki, Cümhuriyyətin süqutu ərəfəsində
ordunun əsas qüvvələrinin Qarabağ
cəbhəsində erməni
təcavüzünə qarşı
mübarizəyə cəlb
edilməsi ilə əlaqədar olaraq Bakı şəhərində
Hərbi Nazirliyin nəzdində bir "Yardım alayı" yaradılmışdı. Bu alay şəhərdə
nizam-intizamın və
asayişin təmin edilməsinə xidmət göstərməli idi. Sonradan bu alay Hərbi Nazirlikdən alınaraq Daxili İşlər Nazirliyinə verildi. Foto çox güman ki, bu alayın
bölmələrindən birinə
aiddir, bu bölmənin geyimi hərbi geyimdir.
Maraq doğuracaq
fotolardan biri də Cümhuriyyət ordusu bölməsinin döyüş hazırlığı
zamanı çəkilmiş
fotosudur. Fotodan da göründüyü
kimi, bölmə qış vaxtı təlim meydanında döyüş hazırlığı
ilə məşğul
olmaqdadır. Bölmə təlim
poliqonuna pulemyotdan atəş açmağa
gəlmişdir. Bunun üçün
təlim poliqonuna üç ədəd pulemyot da çıxarılmışdır.
Fotoda ön sırada dayanan zabitlərin birinin qarşısındakı
cihaz, çox güman ki, atəşin nəticələrini
müşahidə etməyə
imkan verən durbindir. Əlində
kağız tutmuş
zabit isə ola bilsin
ki, atışların
nəticələrini qeydə
alan zabitdir.
Bütünlükdə, bir daha qeyd edilməlidir ki, ilk dəfə çap olunan bu fotolar Cümhuriyyət ordusunun tarixinin dəyərli mənbələrindən biridir. Bu fotoların aşkar edilməsi isə onu deməyə əsas verir ki, müxtəlif arxivlərdə digər fotoların olması da istisna deyildir və gələcəkdə belə fotosənədlərin tapılması Cümhuriyyət ordusu tarixi haqqında yeni məlumatların ortaya çıxarılmasına imkan verə bilər.
Mehman SÜLEYMANOV, Silahlı Qüvvələrin
Hərbi Akademiyasının dosenti, tarix elmləri doktoru, ehtiyatda olan polkovnik
Ordu.az
Azərbaycan ordusu 2018.-7 iyul.- S.6.