“Erməni soyqırımı”nı yalanlayan növbəti faktlar”

Tələt Paşaya aid olmayan şəxsi arxiv sənədlər erməni iddialarını ifşa edir

Türkiyə ilə Ermənistan arasında diplomatik münasibətlərin qurulması ilə bağlı atılan son addımlar fərqli şəkildə şərh edilir. Bir qisim ekspertlər hesab edir ki, açıq və gizli şəkildə aparılan danışıqlar heç bir müsbət nəticə yerməyəcək, versə belə bu, İrəvanın maraqlarına uyğun olacaq. Çünki Ermənistanın Türkiyənin şərtlərini yerinə yetirməsi imkansıza bərabərdir. Hələ indiyə qədər Türkiyəyə qarşı müəyyən ərazi iddialarını davam etdirən Ermənistanın bu iddiasından vaz keçməsi inandırıcı deyil. Digər tərəfdən İrəvanın uydurma soyqırım iddiasından geri çəkilməsi ümumiyyətlə mümkün deyil. İrəvan istəsə belə güc mərkəzləri Türkiyəyə qarşı təzyiq vasitəsi olan uydurma soyqırımın gündəmdən düşməsinə imkan verməzlər. Soyqırımdan söz düşmüşkən, Türkiyə mətbuatında bu məsələ ilə bağlı yeni faktlar dərc edilib. Daha doğrusu, jurnalist Murat Bardakçının yeni kitabında Tələt Paşaya aid olan bir çox sənəd ilk dəfə işıq üzü görüb. Kitabda 1915-ci ildə Türkiyənin daxili işlər naziri olmuş Tələt Paşanın təhcirdən (məcburi köç) əvvəl və sonrakı erməni sayı ilə bağlı özəl sənədləri yer alıb. Sənədlərdən belə məlum olur ki, məcburi köçdən əvvəl və sonra 30 iri yaşayış məskənlərində erməni sayındakı fərq 972 min 246 nəfərdir. Kitabda bildirilir ki, həmin dövrə aid olan bu sənədlər 1915-ci ildə 1,5 milyon erməninin öldürülməsi ilə bağlı iddiaları tamamilə altüst edir. Məcburi köçdən əvvəl və sonra erməni sayında yaranan fərq heç də onların hamısının öldürüldüyü anlamına gəlmir. Tam fərqli səbəblərdən ölənlər, Osmanlı torpaqlarını tərk edərək başqa ölkələrə gedənlər də həmin 972 min nəfərin sırasına daxildir. Bu haqda məlumat yayan Türkiyənin "Milliyət" qəzeti bildirir ki, Tələt Paşanın şəxsi arxivində həmin dövrlə bağlı çox qiymətli sənədlər toplanıb. Belə ki, Tələt Paşanın arxivində olan şəxsi sənədlərdə erməni köçü ilə bağlı bütün məlumatlar ən kiçik detallarına kimi əks olunub.

Həmin sənədlərdən aydın olur ki, 1914-cü ildə Türkiyədəki ermənilərin sayı 1 milyon 256 min 403 nəfər olub. Məcburi köç edilən yerlər və İstanbuldakı ermənilərin birgə sayı 1 milyon 112 min 614 nəfər olub. Məcburi köçdən sonra bu rəqəm 284 min 157 nəfər göstərilir.

Erməni üsyanlarının olduğu şərq bölgələrində köçdən sonrakı ermənilərin sayı demək olar ki, sıfıra enib. 125 min 657 erməninin olduğu Ərzurumda, 114 min 704 erməninin olduğu Bitlisdə, 67 min 792 erməninin olduğu Vanda, 56 min 166 erməninin olduğu Diyarbəkirdə və 70 min 60 erməninin olduğu Elazığda təhcirdən sonra erməni sayı sıfıra enib. 37 min 549 erməninin olduğu Trab-zonda da vəziyyət eyni olub. Sivasda da vəziyyət fərqli olmayıb. Köçdən əvvəl 141 min erməninin yaşadığı Sivasda köçdən sonrakı erməni sayı 8 min 97 nəfərə düşüb. Ermənilərin çoxluq təşkil etdiyi Adanada erməni sayı 51 min 723 nəfərdən 12 min 263 nəfərə enib.

Tələt Paşanın sənədlərindən belə məlum olur ki, məcburi köç İstanbuldakı erməni sayına demək olar ki, təsir etməyib. Məcburi köç haqqında qanunun tətbiq olunmadığı bir neçə vilayətdən biri olan İstanbuldakı 80 min nəfərlik erməni sayı təhcirdən əvvəl və sonra dəyişməz olaraq qalıb.

Ankarada erməni sayı 44 min 661 nəfərdən 12 min 766 nəfərə ensə də, başqa yerlərdən bu şəhərə 410 erməni köçürülüb.

Murat Bardakçı Tələt Paşaya aid olan sənədlərin hamısına yer ayırdığı kitabında yazır: "Bəzi iddialara görə, 1915-ci ildə 1,5 milyon nəfər öldürülüb. Amma bu sənədlərə əsasən məlum olur ki, köçdən əvvəl və sonrakı saylardakı fərq 972 min 246 nəfərdir. Amma bu heç də həmin insanların köç zamanı öldüyü anlamına gəlmir. Müxtəlif səbəblərdən ölənlər, Rusiya, Cənubi Amerika və Avropa ölkələrinə köçüb gedən ermənilər də bu saya daxildir. Başqa bir məqam isə ondan ibarətdir ki, təhcirə məruz qalanların bir qismi 1918-ci ildə geri dönmüşdür. Ona görə də 1915-ci ildə konkret nə qədər erməninin həyatını itirməsi ilə bağlı dəqiq rəqəm söyləmək imkansızdır".

Anar MİRİYEV

Azərbaycan ordusu.- 2009.- 9 yanvar.- S.4.