Hitler Nizaminin yubileyinə mane ola bilməyib

Rəssam Vaqif Ucatayın əsəri bu olaya işıq salır...

Düz 61 il əvvəl Sovet hökuməti 1941-ci ildə SSRI məkanında dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyinin keçirilməsi haqda qərar qəbul etsə də, qəflətən Ikinci Cahan Savaşının başlanması onun keçirilməsini təxirə salmağa məcbur etmişdi. Nizamisevərlər yubileyin ertələnməsindən üzülsələr də, o vaxtlar Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq) Dövlət Ermitajının direktoru vəzifəsində çalışan I.A.Orbeli hələ də tədbirin keçirilməsi arzusu ilə yaşayırmış.

Odur ki, onun almanların bütün cəbhə boyu hucumunun gücləndiyi və sovet qoşunlarının geri çəkilməyə məcbur olduğu bir vaxtda, yəni 1941-ci ilin sentyabrında yubileyin keçirilməsi arzusunu Leninqrad Vilayət Partiya Komitəsində ideoloji sahəyə rəhbərlik edən N.Tixonova bildirməsi ciddi etirazla qarşılanır. Amma o, inadkarlıq göstərməklə xüsusi vurğulayır ki, biz almanlara “Sizi bayramınızı keçirməyə qoymadıq” sözünü deməyə imkan verməməliyik. Əlavə edək ki, şəhər artıq avqustun 8-dən blokada şəraitində yaşayırdı. Odur ki, N.Tixonov muzey direktorunun təklifini Leninqrad Vilayət Partiya Komitəsinin katibi A.A.Jdanova çatdırmaqda tərəddüd edir. O bildirir ki, Dövlət Ermitajının və Rus muzeyinin qiymətli eksponatlarının iki dəfə eşelonla Urala yola salındığı, üçüncünün isə bombardman təhlükəsi üzündən geri qayıtması qarşılığında mən hər gün bombalanan şəhərdə yubileyin keçirilməsini hansı üzlə A.A.Jdanova deyə bilərəm. I.A.Orbeli isə geri çəkilmək istəmir, onu katiblə görüşdürməyi tələb edir. Üstəlik, N.Tixonova artıq cəbhədə olan və yubileydə iştirak etməsi nəzərdə tutulan 120 alimin siyahısını da verir və əlavə edir ki, onlar geri çağırılmalıdırlar. Bu böyük siyahı N.Tixonovu lap hövsələdən çıxarır və o, əsəbi halda bir alimin 1000 adi adam qiymətində olduğunu muzey direktoruna bir daha xatırladır. Bunun cavabında I.A.Orbeli də bildirir ki, heç bir insan itkisi olmayacaq. Biz hər şeyi nəzərdə tutmuşuq, əsas ciddi məsələ tədbirin keçirilməsini almanlardan gizli saxlamaqdır. Almanlar dəqiq xalqdırlar, biz onların hava hucumuna nə vaxt başlayıb, nə vaxt qurtardıqları rejimi artıq bütün dəqiqliyi ilə müəyyənləşdirmişik. Biz tədbiri məhz həmin fasilə vaxtı keçirəcəyik. O, bütün bu fikirlərini çox inandırıcı şəkildə həm də A.A.Jdanova bildirəndən sonra katib... təslim olur. Ehtimal etmək olar ki, o, bu addımı məsələni Moskva ilə razılaşdırandan sonra atıb. Çünki bu yubileyin ziyansız baş tutması qarşılığında müharibə ilə baş-başa qalan sovet xalqının mübariz ruhunun möhkəmləndirilməsində önəmli rol oynaya bilərdi. Odur ki, Leninqradda Nizami bayramının keçirilməsinə icazə verilir...

Yubiley oktyabrın 19-na təyin olunur. Almanlar saat 14-17 arasında hava hucumuna ara verdiklərindən tədbirin də məhz saat 14-də başlanması qərara alınır. Hazırda Dövlət Ermitajının arxivində saxlanan sənədə əsaslansaq, deyə bilərik ki, yubileydə 95 nəfər iştirak edib. Yubiley tədbiri də lap vaxtında, yəni, hava hucumunun başlanacağı vaxtdan azca əvvəl saat 16.50-də tamamlanıb. Muzey direktoru xatirələrində qeyd edir ki, biz tədbiri qurtarıb küçəyə çıxanda top lülələrinin havaya tuşlandığıni gördük. Səhəri isə bütün mərkəzi qəzetlər Leninqradda Nizaminin yubileyinin qeyd olunduğundan yazırdı. Bu, heç şübhəsiz, bizim mənəvi qələbəmiz idi...

Onu da əlavə edək ki, I.A.Orbeli hava hucumunun başlana biləcəyini istisna etməyib, iştirakçıların təhlükəsizliyini təmin edə biləcək əlavə bir tədbir də həyata keçirmişdi. Belə ki, əgər muzeyin birinci mərtəbəsində baş tutan tədbiri yarımçıq qoymaq təhlükəsi yaransaydı, onda onu əvvəlcədən muzeyin çox etibarlı sayılan zirzəmisində hazırlanmış yerdə davam etdirmək olardı. Göründüyü kimi, vəziyyətin gərgin olmasına baxmayaraq tədbir vaxt etibarilə kifayət qədər davamlı olub, çıxışçılar Azərbaycan xalqının dahi oğluna öz ehtiramlarını ifadə edə biliblər. Tədbirdə altı çıxış səslənib. Iştirakçılar Dövlət Ermitajında olduqları bu üç saatlıq müddətdə həm də çox təsirli və düşündürücü iki sərgiyə də baxmağa imkan tapıblar. Belə ki, onların birində tamaşaçılara müharibə öncəsi burada nümayiş olunan məşhur tabloların... bir vaxtlar onları haşiyələndirən bəzəkli çərçivələri təqdim olunmuşdu (yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, həmin əsərlərin etibarlı mühafizə olunması üçün vaxtında Urala göndərmişdilər. Bu, Qarabağ müharibəsi zamanı 22 muzey və 4 qalereyada toplanan qiymətli sənət əsərlərini ermənilərə ərməğan qoyan mədəniyyətimizin cavabdehləri üçün ibrət götürülməli faktdır). Vaxtilə bu əsərlərdən zövq almış insanlar üçün xilas olunmuş bu gözəlliyin çərçivələr üzərində yalnız adları yazılmış lövhələri görmələri əlbəttə, çox təsirli idi...

Oxuduğunuz bu şirin tarixçəni mənə tanınmış fırça ustası, sənətsevərlərə daha çox vətənpərvərlik mövzusunda çəkdiyi əsərlərlə tanış olan, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyası nəzdindəki kollecin müəllimi Vaqif Ucatay danışıb. O, mənə yubileyin dəvətnaməsinin surətini və orada iştirak edənlərin siyahısını da təqdim etdi. Bu gün onun üçün də 23 il əvvəl baş verənləri şirin xatirə kimi yada salan bu sənədlər duyulası dərəcədə qiymətlidir. Belə ki, 1987-ci ildə Leninqrad Rəngkarlıq, Heykəltaraşlıq və Memarlıq Institutunun son kursunda oxuyan Vaqif Ucatay diplom işi olaraq Nizami mövzusunu seçmişdi. Bu günlərdə onunla darısqallığı o saat duyulan emalatxanasında görüşdük. Nizami Gəncəvinin 800 illik tarixi yubileyinin keçirilməsinin ildönümü ərəfəsində onunla bir daha ötən günlərə qayıtdıq, tədbirlə bağlı çoxlarının bilmədiklərinin üzərinə işıq saldıq...

“Nizami işığında” tablosunun tarixiliyi...

Vaqif Ucatay bildirdi ki, “Nizami işığında” tablosunu 1987-ci ildə işləsə də, onu yaratmaq barəsində hələ Ə.Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbini bitirib ali təhsil almaq üçün Leninqrada yollananda düşünməyə başlayıb. Uzun müddət mövzunun bədii ifadəsini daha real göstərməyə kömək ola biləcək materialları toplayıb. Ancaq təhsilsonu yaxınlaşanda və diplom işi üçün mövzu seçimi edəndə maneələrlə üzləşib. Belə ki, başqalarında böyük mədəniyyətin mövcudluğunu qəbul etmək istəməyən və çox vaxt bütün mənalarda konservativliyi ilə yadda qalan bu təhsil ocağının rəhbərliyi azərbaycanlı gənc rəssamın öz milli dəyərlərinin Rusiyada bədiiləşdirib nümayiş etdirməsinə imkan vermək istəməyiblər. Lakin o, mövqeyindən çəkinməyib və arzuladığı bu mövzunu nəhayət ki, diplom işi üçün təsdiqlədə bilib. Amma bunun acısını sonda çəkməli də olub. Belə ki, ötəri mövzulara müraciət edən həmyaşıdlarına onun “qayğıkeş” müəllimləri yüksək qiymət versələr də, Vaqif Ucatayın əməyini, qəribə də olsa, yalnız “kafi” qiymətləndiriblər. Indinin özündə də onların haqsız iş gördükləri birmənalıdır. Təbii ki, məqsədinə çatan gənc rəssam bunu özünə dərd etməyib. Elə artıq bu gün onunla eyni vaxtda diplom müdafiə edib yüksək qiymət alanların işlədiklərinin tarixin heç vaxt anılmayacaq arxivinə gömülməsi qarşılığında, onun özündə unudulmaz bir tarixi və yüksək bədii-estetik məziyyətləri daşıyan “Nizami işığında” əsərinin gündən-günə öz əhəmiyyətini artırması da dediklərimizi təsdiqləyir...

Rəssamın davamlı söhbətindən məlum oldu ki, o, bu tarixi hadisə ilə bağlı kifayət qədər material toplaya bilib. Bu da ona yubiley mərasimini bütün reallığı ilə göz önündə canlandırmağa imkan verib. O bildirdi ki, əvvəlcə tədbirin keçirildiyi yerlə tanış oldum. Hətta metereoloji mərkəzindən öyrənir ki, yubiley günü Leninqradda müsbət 1 dərəcə olub, gecə saat 1-də qar yağmağa başlayıb. Məlum oldu ki, yubiley vaxtilə “məktəbli kabineti” kimi tanınan 160 kvadratmetrlik yerdə baş tutub. Muzeylə üzbəüz yerdə - Neva çayında dayanan “Qütb ulduzu” gəmisi iclas salonunu işıqla təmin edib... Yubiley təntənəsində altı nəfər çıxış edib. Muzeyin direktoru I.A.Orbeli, şərqşünas alim M.Dyakonov, eləcə də A.I.Boldıryev, Q.V.Ptitsin, N.Tixonov və b. öz çıxışlarında söz sultanı Nizaminin ucalığından danışıblar. Dyakonov və Ptitsin həm də Nizamidən etdikləri yeni tərcümələri oxuyublar. Sonda iştirakçılar Nizami dövrünə aid sənət əsərlərindən ibarət sərgiyə baxıblar...

Iri ölçülü tabloda (208x160 sm) yubiley təntənəsi əks olunsa da, bütünlükdə əsərdə müharibə ruhu, blokada ab-havası duyulur. Yeddi metrlik pəncərələrin müharibə şəraitinə uyğun örtülməsi, yeri gələndə onların qarşısını örtməli olan pərdələrin “döyüşə hazır vəziyyətdə asılışı və heç şübhəsiz, yubiley iştirakçılarının hərbiləşmiş qiyafələri, az qala tamaşaçını rəssamın hansısa gizli yığıncağı görüntüyə gətirdiyi qənaətinə gəlməyə məcbur edir. Heç şübhəsiz, bunu V.Ucatayın baş verənləri duyulası dərəcədə inandırıcı təsvir etməsi şərtləndirir...

Tablonun mərkəzi fiquru Nizaminin molbertdə qoyulmuş portreti (hələ o vaxt Nizaminin rəssam Q.Xalıqov tərəfindən yaradılmış (1940) obrazı ictimailəşmədiyindən V.Ucatay görüntüyə əyanilik gətirmək üçün kompozisiyaya şairin miniatür üslubunda çəkilmiş portretini daxil edib) önündə çıxış edən I.A.Orbelidir. Portretin qarşısında oturan məşhur alim I.Y.Kraçkovskidir (o, həm də “Qurani-Kərim”in tərcüməçisidir). Rəssam ön planda onlardan əlavə başı sarıqlı M.Dyakonovu (onu, yaralı olsa da, məruzəçi kimi cəbhədən geri çağırmışdılar), eləcə də Q.Ptitsin, N.Tixonov, A.Boldıryev, I.Lurye və b. təsvir etmişdir. V.Ucatayın Rəyasət Heyətindəki bir stulu boş saxlaması da məqsədlidir. Rəssam deyir ki, bu yerdə Azərbaycandan gələn adam oturmalıydı, amma vəziyyətə görə o, burada yoxuydu. Əsərdə tətbiq edilən uğurlu işıq - kölgə həlli kiçik salona toplaşanların böyük Nizami ruhuna köklənmiş yaşantılarını təsirli və yaddaqalan biçimdə göstərməyə imkan verib. Heç şübhəsiz, bu əsəri tarixi janrdan duyulası kasadlıq çəkən təsviri sənətimizə yaddaqalan töhfə saymaq olar. Əsər hazırda Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan ədəbiyyatı muzeyində göstərilir...

Ziyadxan Əliyev,

Azərbaycan Respublikasının

əməkdar incəsənət xadimi

Azadlıq.- 2010.- 19 oktyabr.- S. 15.