“Daş ürəklərdə yanıb, daşları sındırdı muğam...”

Muğamın gözəl səsi Sara xanım

Azərbaycan muğamının gözəl səslərindən biri Sara Qədimovanın adı Azərbaycanın musiqi tarixinə qızıl hərflərlə yazılıb. O, muğam dəsgahlarının ilk ifaçısı, səhnəmizin seçilən Leylilərindən biri, ustad xanəndə olub... Sənətkar Bakıda doğulsa da, onun uşaqlıq illəri Qarabağda, Gülablı kəndində keçmişdi. Bu kənd zəngin musiqi ənənələrinə malik bir kənd idi. Cabbar Qaryağdıoğlu, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski kimi sənətkarlar tez-tez Gülablıya gələr, yerli xanəndələrlə məclislər qurar, musiqidən söhbət açardılar. Atası ilə bu məclislərdə iştirak edən Sara görkəmli sənətkarları hələ kiçik yaşlarında görüb tanımışdı. Bu, toylarda, şənliklərdə çalıb-oxuyan yaşlı qadınların ifasına diqqətlə qulaq asan qızcığazın yaddaşında dərin izlər buraxmışdı.

Əmək fəaliyyətinə 1941-ci ildə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının solisti kimi başlayan S.Qədimova nadir istedadı sayəsində qısa müddət ərzində müğənni kimi tanınıb, dinləyicilərin böyük məhəbbətini qazanmışdı. İkinci Dünya müharibəsi illərində dahi Üzeyir Hacıbəyovun və Səməd Vurğunun yaratdığı, müğənninin cəbhədə azərbaycanlı əsgərlər qarşısında oxuduğu “Şəfqət bacısı” mahnısı qəhrəman Azərbaycan qadınının təcəssümünə çevrilmişdi.

Sara Qədimovanın sənətkar kimi yetişməsində Hüseynqulu Sarabski, Xan Şuşinski, Seyid Şuşinski kimi qüdrətli ustadların böyük təsiri olub. O, öz sələflərinin layiqli davamçısı olaraq ömrünün sonuna kimi klassik ifaçılıq ənənələrinə sadiq qalıb.

Ötən əsrin 50-60-cı illəri Sara xanımın şöhrətinin parlayan vaxtları idi. Onun ifa etdiyi “Tar çalan oğlan”, “Ay işığında”, “Pıçıldaşın ləpələr”, “Ürəkdir sevən səni”, “Nə vaxta qaldı” və onlarca başqa mahnılar dillər əzbəri idi.

Sara xanımı başqa ifaçılardan bir sıra üstün cəhətlər fərqləndirirdi. Muğam sənətinin sirlərinə Şövkət Ələkbərova və Gülağa Məmmədovla birgə Hüseynqulu Sarabskinin sinfində aldığı dərslərdə yiyələnən Sara Qədimova peşəkar səhnədə ilk addımlarını atan gündən şöhrət qazanıb və sevilib. Ustad sənətkarın hər üç yetirməsi 1942-ci ildə indiki Musiqili Komediya Teatrının binasında verdiyi konsertdə “Rast” muğamını oxuyurlar. Sara xanım muğamın ən zil yerini ifa edir. Konsertdən sonra Hüseynqulu Sarabski səhnəyə çıxıb fikirlərini söyləyir: “Bu üç müğənninin böyük gələcəyi var. Şövkətlə Gülağa mahnı ifaçılığına daha çox üstünlük verib, onu davam etdirməlidir. Sara isə böyük muğam ustası olacaq. Onun həm bəm, həm də çox zil səsi var. Görünür, bu günlərdə Sara ”Leyli və Məcnun" operasında Leyli rolunu ifa etməyə dəvət olunacaq".

Qiymətini böyük sənətkarlar vermişdi

1945-ci ildən başlayaraq gənc xanəndə “Mahur Hindi” və “Bayatı Şiraz” muğamlarını oxuyur. Bu zaman onun 23 yaşı vardı. Az vaxtda məşhurlaşan, şöhrət qazanan Sara xanımın elə bir konserti olmazdı ki, Səməd Vurğun orada iştirak etməsin. Böyük şair onun sənətinə heyran idi. Xüsusilə Sara xanımın ifasında “Segah” muğamını dinləməkdən doymazdı. 1956-cı il mayın 27-də S.Vurğunun 50 illik yubileyi qeyd olunarkən, proqrama şairin sevdiyi muğam və mahnılar salınmışdı. Həmin gün Sara xanım konsertdə “Segah” muğamını oxumuşdu.

O, şeir, qəzəl vurğunu idi, beş yüzdən çox qəzəl bilirdi. Başda Xan əmi olmaqla, bütün müğənnilər onun bu qədər qəzəli necə əzbərlədiyinə təəccüblə yanaşır, heyrətlənirdilər. Sara xanım Bülbüldən sonra istər bəmdə, istərsə də zildə sözləri çox açıq, çox ayın tələffüz edən ikinci müğənni idi. Onda olan diksiya heç kəsdə yox idi.

Sara xanım muğamlarımızın və mahnılarımızın ilkinliyini qoruyub saxlayan sənətkar kimi seçilirdi. Bu işdə onun tayı-bərabəri yox idi. O, mövqeyini bircə cümləylə, amma dolğun şəkildə əsaslandırırdı: “Əgər xalq bu mahnını yaradıb, ona öz möhürünü vurubsa, ona ikinci bir əlavənin edilməsinə ehtiyac qalmır”.

Hüseynqulu Sarabski, Zülfü Adıgözəlov, Seyid Şuşinski və Xan Şuşinski Sara xanımın sənət müəllimləri idilər. Ötən əsrin ortalarında ölməz sənətkar, təkrarsız müəllim Seyid Şuşinski gənc ifaçının əməyinə yüksək qiymət vermişdi: “Heç bir qadın müğənni muğamları Sara xanım kimi füsunkarcasına oxuya bilmir. Onun səsi muğamlarımıza yatımlıdır. Füzuli və Şirvaninin qəzəlləri Sara xanımın səsinə çox yapışır”.

Sara xanımın muğam ifaçılığındakı üstünlüklərini nəzərə alan üç görkəmli sənətkar - Fikrət Əmirov, Niyazi və Mehdi Məmmədov 1956-cı ildə onu Opera və Balet Teatrına dəvət edirlər. O, burada Leylinin və Əslinin parlaq səhnə obrazlarını yaradır. Sara xanım xanəndə-aktrisa kimi fəaliyyət göstərdiyi təqribən on il müddətində Əlövsət Sadıxov, Əbülfət Əliyev, Qulu Əsgərov və başqa görkəmli ifaçılarla tərəf-müqabil olur.

Misir Ərəb Respublikasının prezidenti Camal Əbdül Nasir, Türkiyənin keçmiş prezidenti Süleyman Dəmirəl Sara xanımın sənətini yüksək qiymətləndirirdilər. Azərbaycana birinci səfəri zamanı Sara xanımı dinləyən Süleyman Dəmirəl 29 il sonra onu şəxsi qonağı kimi Türkiyəyə dəvət etmişdı.

O, 22 ölkədə Azərbaycan incəsənətini təmsil etmişdi, İran, İndoneziya və Efiopiyanın dövlət mükafatlarına layiq görülmüşdü.

Bir sıra fəxri mükafatlarla təltif edilən Sara Qədimova Azərbaycanın zəngin musiqi tarixində özünə layiq yer tutub. Oxuduğu muğamlar, xalq və bəstəkar mahnıları, dünya xalqlarının nəğmələri musiqi yaddaşımıza əbədi həkk olub.

Sara xanımın ifasında səkkiz muğam dəsgahı, dörd yüzdən artıq xalq, bəstəkar mahnısı, o cümlədən iyirmi beş xarici ölkə nəğməsi lentə alınaraq Dövlət Səs Yazıları Arxivində və Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri QSC-nin qızıl fondunda qorunur. Bu qiymətli sənət inciləri milli mədəniyyətimizin parlaq nümunələri kimi daima yaşayacaq.

Xatirələrdəki gözəl insan

O həm də xatirələrdə gözəl bir insan kimi yaşayır. Sara Qədimova yaradıcılığının tədqiqatçısı və yorulmaz təbliğçisi Çingiz Fərəcov ilk dəfə onu yaxından 1956-cı ilin may ayının 28-də Şuşada gördüyünü deyir:

“Hacı Məmmədov və Əbülfət Əliyevlə birlikdə Cıdır düzündə konsert verirdi. Biz, bir dəstə uşaq Sara xanımı həyatda, canlı olaraq yaxından gördüyümüz üçün fərəh və qürur hissi keçirirdik. Hamımızın əynindəki eyni rəngli, eyni formalı paltar Sara xanımın gözündən yayınmadı və kimliyimizlə maraqlandı. Uşaq evindən olduğumuzu biləndə, bizi bir-bir qucaqlayıb bağrına basdı”.

Çingiz müəllim deyir ki, böyük xanəndənin gözünün yaşarmasını indi də xatırlayır: “Həmin gün axşam Sara xanım Əbülfət Əliyevlə birlikdə bizim yaşadığımız 5 nömrəli uşaq evinə gəldi. Şəraitimizlə tanış oldu: təlim-tərbiyə məsələsiylə maraqlandı, yataq otaqlarımıza baxdı, yeməkxanada yeməyin keyfiyyətini yoxladı və sair. Sevimli qonaqlarımız bununla kifayətlənmədilər. Elə həmin axşam Sara xanım biz uşaqlar üçün konsert verdi. Bütün qonum-qonşular da onu görmək, dinləmək üçün uşaq evinə gəlmişdilər. Sara xanımın ifa etdiyi Şəfiqə Axundovanın ”Hind qızı", “Qara tellər” və “Şahnaz” muğamının sədaları indi də qulağımdan getmir..."

Çingiz Fərəcov o gündən Sara xanımla məktublaşmağa başlayıb: “Ona ”ana" deyə müraciət edirdim. 1957-ci il mart ayının 21-də xəbər verdilər ki, Sara xanım uşaq evinə gəlir. Deyilən vaxt müğənni həqiqətən gəlib çıxdı. Fatma Mehrəliyeva da onunla bir yerdəydi. Amma bu adi səfər deyildi. Bizim üçün gözlənilməz hadisə baş verdi. Nə olsa yaxşıdır? Sara xanım hamımıza - 57 uşağın hər birinə rəngli kiçik alabəzək torba tikib gətirmişdi. Həmin torbaların içində o vaxtadək görmədiyimiz, adlarını az hallarda eşitdiyimiz şəkərbura, paxlava, müxtəlif şirniyyatlar var idi. Hər uşağa bir torba verdi. Hamımız sevinirdik. Bizə sanki dünyanı bağışlamışdılar.

Uşaqlardan Atəş, Əhriman, Ayaz, Arzuman, Sehrimanla birlikdə torbanı çiynimizə asıb, Şuşanın küçələrini gəzirdik. Qürurla hamıya deyirdik ki, bu hədiyyəni Sara xanım gətirib... Yaşa dolduqdan sonra daim onunla əlaqə saxlayırdım. Nə gizlədim, həmişə xeyirxah münasibətini gördüyüm Sara xanım həyatda mənə anadan, bacıdan artıq olub".

Uşaqlıq illərinin şirin çağlarını keçirdiyi Ağdama, Gülablı kəndinə gedəcəyi günün həsrəti ilə yaşayırdı. “Qarabağ şikəstəsi”ni orada oxuyacağam. Əsl yubileyim də onda olacaq" - deyirdi. Amma o nisgili qəlbində apardı - 2005-ci il mayın 12-də 83 yaşlı sənətkar gözlərini əbədi yumdu. Özündən sonra gözəl səsi və xoş xatirələri qaldı...

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu

KIV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2011.- 4 may.- S.14.