Keçmişdən gələn nağıl qəhrəmanlarımız

Biri vardı, biri yoxdu...

Azərbaycanda xalq oyun- tamaşalarının tarixi orta əsrlərdən çox əvvəllərə gedib çıxır. İndi də geniş tədqiqata ehtiyacı olan bu sahənin günümüzdəki ən populyar nümunəsi kukla tamaşalarıdır. Hazırda ölkəmizdə bir neçə Kukla Teatrı fəaliyyət göstərir ki, onlardan ən böyüyü və öncülü paytaxt Bakıda yerləşir.

Şərq mədəniyyətinin böyük mütəfəkkirləri İbn Əl Əsr, A.Mokovelski, M.Kolankatvatsi, A.Xodzko, Biruni, S.Marr və başqa alimlər Azərbaycan xalq oyun-tamaşalarından, teatr elementli mərasim şənliklərindən söz açanda Kukla teatrı mənşəli nümayişlərdən də bəhs ediblər. İndiki Kukla teatrının kökləri kilimarası və maral oyunlarından qaynaqlanmışdır. Kukla Teatrının hazırda yerləşdiyi binanı polşalı mülki mühəndis İosif Ploşko inşa edib, “Fenomen” kinoteatrı kimi istifadəyə verilib (1908-1910). Müxtəlif illərdə bu binada kazino, “Satirogit” teatrı, Musiqili Komediya Teatrı və Kənd Təsərrüfatı nailiyyətləri muzeyi fəaliyyət göstərmişdir.

Hazırda Abdulla Şaiqin adını daşıyan Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının əsasını 1931-ci ildə Molla Ağa Bəbirli qoyub. Bu teatrın ilk tamaşası 1932-ci ildə (“Sirk” adlı tamaşa) nümayiş olunmuşdur.

Müxtəlif illərdə müxtəlif statuslarla fəaliyyət göstərən teatrın Azərbaycan və rus bölmələri var. 1964-ci il aprel ayının 15-də teatra dövlət statusu verilib. 1975-ci ildən başlayaraq teatrda böyüklər üçün də tamaşalar göstərilir.

Bakıda fəaliyyət göstərən uşaq teatrının uğurlu fəaliyyəti zaman-zaman başqa bölgələrdə də yeni kukla teatrlarının yaranmasına impuls verib. Hazırda respublikamızın Gəncə, Naxçıvan, Qax, Salyan şəhərlərindəki kukla teatrları da öz repertuarları ilə seçilən teatr ocaqlarından sayılır.

Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının kollektivi müxtəlif illərdə Hindistan, Yəmən, İran İslam Respublikası, Türkiyə, Hollandiya, Moskva, Sankt-Peterburq, Türkmənistan, Gürcüstan, Arxangelsk, Krasnodar kimi ölkə və şəhərlərdə, eləcədə respublikamızda keçirilən beynəlxalq teatr festivallarında iştirak etmiş, bir çox festivalların qalibi və laureatı olmuşdur. Teatrın repertuarında Ü.Hacıbəyov “Məşədi İbad”, Anar “Qaravəlli”, H.X.Andersen “Bülbül”, A.Şaiq “Tıq-tıq xanım”, “Tülkü həccə gedir”, M.Seyidzadə “Cırtdan”, M.F.Axundov “Parisi dağıdanlar”, A.S.Puşkin “Qızıl xoruz”, K.Aslanov “Qızıl almalar” və s. xüsusi qeyd etmək olar.

Bu illər ərzində öz yaradıcı əməyi ilə fərqlənmiş rejissorlardan Tamilla Məhərrəmova, Namiq Ağayev, Rəhman Əlizadə, Ələkbər Hüseynov, Elşad Rəhimzadə, rəssamlardan Solmaz Haqverdiyeva, Solmaz Musayeva, Lətifə Quluzadə, aktyorlardan Şahmar Hüseynov, Oqtay Dadaşov, Nadir Zamanov, Şəfiqə Axundova, Həsənağa Hüseynov, Rəhman Rəhmanov və başqalarının adları xüsusi qeyd olunmalıdır.

Hazırda teatrın yaradıcı kollektivinin əksəriyyətini gənclər təşkil edir. Teatrda əsası xalq oyunları, dastanları, nağılları, dünya klassikləri və müasir dramaturgiyamızın üzərində köklənmiş müasir tamaşalar hazırlanır.

Onlar festivala da çıxırlar

Keçən il iyun ayının 17-dən 22-dək ölkədə keçirilən II Respublika Kukla teatrları həftəsi bu sahədə maraqlı yaradıcılıq işlərinin olduğunu bir daha təsdiqlədi.

“...Mən birbaşa keçirəm ”Turp" əhvalatına, hansı ki, vaqe olur rəsmi açılışdan sonra Qax Dövlət Kukla Teatrının səhnəsində. Bu nağılın kontekstində kim turpu dünya kimi yozubsa, bu cür kuklaları kim (quruluşçu rəssam Mais Abdullayev) fikirləşib tapıbsa, kim “Turpun nağılı”nı super müasir “Turp” uşaq oyununa çeviribsə, kukla teatrının dahisidir. Mən ideyaların və formaların imitasiya faktını da inkar etmirəm, Qax kuklaçılarının (A.Mehrablı, A.Yaqubova, A.Kərimov, L.Cəlilova, Z.Paşayev, N.Hüseynova) professionallığını da. Amma bütün düşüncə versiyalarının fövqündə mən elə hesab etdim ki, Qax Dövlət Kukla Teatrı Azərbaycanda peşəkarlıq nümunəsi sərgiləyir. Gəl bir olmasın da... Axı bu teatrı bizim yeganə professional kuklaçımız “batono” gürcü qardaş İsako Zeynalaşvili yaradıb. Ona görə də truppa çox səriştəli, mobil və çevikdir: həm də ki, üstəgəl gənclik faktoru. Nə deyim, mən, əlbəttə, Azərbaycan teatr mədəniyyətinin kontekstini göz önünə gətirib də, hədsiz sevindim; sevindim ki, nə yaxşı onları tanıdım və bu teatrı təbliğ etmək imkanı qazandım. Məhz bu kukla tamaşasına baxıb da əmin oldum ki, Qaxa nahaq gəlməmişəm və II Respublika Kukla teatrları həftəsində iştirak etməyinə dəyər. Şəxsən mənim üçün “Turp” kukla tamaşası lokal bir teatr törənini maraqlı elədi, kukla həftəsinin düşüncə səviyyəsini, peşəkarlıq həddini, estetik meyarını müəyyənləşdirdi"(Aydın Talıbzadə, teatrşünas).

Eyni festivalın başqa bir tamaşası haqqında tənqidçi belə yazır: “Kukla teatrının möcüzəsi budur ki, kukla kuklaçının əlində dirilsin, cansız materiya canlı məxluqlar kimi yeriməyə, reaksiya bildirməyə, rəqs etməyə, gülüb-danışmağa qadir olsun. Təəssüf ki, Gəncə Kukla Teatrında bu, belə deyildi. Həqiqətən, bu iki tamaşaya isti və boğanaq içində baxmaq bizim üçün, yəni dramaturq (Əli Əmirli), rejissor (Bəhram Osmanov) və teatrşünaslardan (Məryəm Əlizadə, Kəmalə Cəfərzadə, Vəfa Kazımova) ibarət tənqidçilər kollegiyası üçün qədərincə çətin məsələ oldu. Hər kiçik epizoddan sonra fonoqramma ilə yayımlanan oyun havacatları isə mənə bir daha xatırladırdı ki, bu kukla tamaşaları öz estetikası etibarı ilə bizim toyxana mədəniyyətinin bir addımlığındadır. Tamaşa boyunca mən kukla personajlarında (iradlarım hər iki tamaşaya aiddir) xarakter deyilən bir nəsnə görmədim, onların niyə uşaqlar qənşərinə gəldiyini, cocuqlara nə aşılaya biləcəyini anlamadım. Əgər kukla personajı kuklaçının əlində bədii obraza çevrilmirsə, onu oynatmağına dəyməz”.

Kukla sənəti inkişaf etsə...

Bütün bu faktlara əsaslanaraq, Azərbaycanda kukla teatrlarının fəaliyyətindəki canlanma barədə açıq mülahizə yürüdə bilərik. Amma kukla sənətinin çoxəsrlik tarixindən baxsaq, ortaya belə bir sual da çıxır: “Nə üçün ölkəmizdə milli kuklalar istehsal olunmur?”. Axı bu həm sözügedən sənətin təbliği, həm də milli ənənələrin nəsildən-nəslə ötürülməsi üçün önəmli şərtdir. Aydın həqiqətdir ki, bu gün kiçik yaşlı uşaqlarımız Şreki Cırtdandan daha yaxşı tanıyır.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanda milli kukla istehsalına heç vaxt ciddi diqqət verilməyib. Bir vaxtlar sovet dönəmində Bakıda kukla fabriki fəaliyyət göstərsə də, orada istehsal olunan kuklalar keyfiyyətsiz olub. Hazırda milli kuklalar istehsal olunmasa da, bəziləri belə oyuncaqlara maraq olmadığını da vurğulayır. Bir zamanlar uşaqların sevimlisi olan, vaxtsız dünyadan köçmüş istedadlı aktyor Ələkbər Hüseynov bu kuklaların milli dəyər daşıdığını ifadə edərkən demişdi: “Bunlar bir mükafat kimi hazırlanıb verilsə, daha qiymətli olar, nəinki belə bazarlarda, ”tolkuçka"da və yaxud da ki, vağzalda satılan “iqruşka”ların sırasında. Mən istəməzdim ki, ayaqlar altında qalsın bizim nağıl qəhrəmanlarımız".

Hər fikrin öz-özlüyündə gerçək tərəfləri var, şübhəsiz. Amma əsl həqiqət odur ki, çox qədim tarixi olan bu sənət sahəsinin inkişafından yalnız Azərbaycan mədəniyyəti qazana bilər. Bu, həm də uzaq keçmişdən günümüzə qədər gəlib çıxan gözəl ənənələrin qorunub saxlanmasına önəmli töhfə vermək baxımından faydalı olardı.

Azadlıq.- 2011.- 7 may.- S.13.