Azərbaycan teatrında Tuqanov imzası

 

Moskvadan Bakıya uzanan sənət yolu

 

Azərbaycan teatr sənətinin inkişafında böyük xidmətləri  olan sənətkarlardan biri rejissor pedaqoq Aleksandr Tuqanov olub.

Aleksandr Aleksandroviç Tuqanov 31 mart 1871-ci ildə Moskvada doğulub. Teatr fəaliyyətinə aktyor kimi Moskvada həvəskar qrupda, sonra Korşun teatrında başlayıb. Ayrı-ayrı illərdə Tula, Həştərxan, Nijni Novqorod, Yaroslav, Bakı (1914), Riqa, Penza, Voronej digər şəhərlərdə aktyorluq edib. 1915-ci ildə Tiflisə gəlib. K.Nikulinin truppasında çalışıb həm buradakıRusiya Teatr Cəmiyyəti Artistləri Ittifaqı”na rəhbərlik edib. 1924-cü ildən isə Azərbaycanda rejissor kimi fəaliyyət göstərib.

Aleksandr Tuqanovun fəaliyyətinin müəyyən dövrü Tiflis Azərbaycan Teatrı ilə bağlıdır. Özünün yazdığına görə, Azərbaycan teatrı ilə ilk tanışlığı 1898-ci ildə Moskva Korş teatrı truppasının Tiflisə səfəri zamanı olmuşdur. 1912-ci ildə isə o, daimi işləmək üçün Tiflisə gəlir burada rus teatrında fəaliyyətə başlayır. Həmin vaxtlar burada Azərbaycan ziyalılarının yaratdığıMüsəlman teatr cəmiyyəti”nin tamaşalarına baxır. Bu tamaşalarZubalov Xalq Evi”ndə, habelə digər teatrların səhnələrində göstərilirdi. O da bir mütəxəssis kimi imkan daxilində bütün tamaşaları izləyirdi. Tuqanovun Azərbaycan teatrına böyük maraq bağlılığı, təbii ki, məhz o vaxtlar meydana gəlib.

Onun xatirələrindən: “Zubalov Xalq Evi”ndə baxdığım tamaşalar, ekzotik Tiflisdə, başqa xalqların milli tamaşaları ilə eyni səviyyədə, böyük bir məktəb təsiri bağışlayırdı. Burada on bir bölmə işləyirdi. Hər millətin tamaşası öz doğma dilində səhnəyə qoyulurdu. Rus, gürcü, Azərbaycan dram dərnəklərindən başqa, burada Ukrayna, yəhudi, osetin, yunan, aysor dram cəmiyyətləri fəaliyyət göstərirdi. Bu tamaşalar məni Azərbaycan teatrı onun ifaçıları ilə əsaslı şəkildə yaxınlaşdırırdı. Peşəkar teatr olmasa da, buradan sonralar böyük aktyorlar çıxmışdı: Sidqi Ruhulla, Mustafa Mərdanov, Əli Qurbanov, Mirseyfəddin Kirmanşahlı başqaları. O zamanlar ağlıma da gəlməzdi ki, Azərbaycan teatrı ilə belə yaxından bağlanacağam yaradıcılığımın ən qaynar, hərarətli illərini ona həsr edəcəyəm...".

Aleksandr Tuqanov aktyorluqla məşğul olduğu teatrlarda Hamlet Petruççio (“Hamlet” Şıltaq qızın yumşalması”, Vilyam Şekspir), Çatski (“Ağıldan bəla”, Aleksandr Qriboyedov) rollarının mahir ifaçılarından sayılıb.

Aleksandr Tuqanov 1923-cü ildə Tiflis teatrına baş rejissor təyin edilib. Burada onun rejissorluğu ilə Cəfər CabbarlınınAydın”, “Oqtay Eloğlu”, Hüseyn CavidinŞeyda”, “Iblis”, “Uçurum”, “Şeyx Sənan”, Vilyam ŞekspirinOtello”, Fridrix ŞillerinQaçaqlar”, Şəmsəddin SamininDəmirçi Gavəəsərləri tamaşaya hazırlanıb repertuarın əsasını təşkil edib.

 

Əsl teatr yaratmaq istəyi...”

 

Tuqanov ayrı-ayrı əsərlərin səhnəyə çıxarılması ilə kifayətlənmir, hazırladığı tamaşaların ümumi mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsinə xüsusi səy göstərir buna nail olurdu: “Bir sözlə, əsl teatr yaratmaq istəyirdik!” Bütün bu işlərdə onun ən yaxın köməkçisi Gürcüstanın Xalq artisti İbrahim İsfahanlı idi. Tuqanov İsfahanlını özünün müəllimi hesab edir, onun, habelə Gürcüstanın Əməkdar artisti Mirzəli Abbasovun, aktyorlardan Mirzəxan Quliyevin, Əşrəf Yüzbaşovun digər aktyorların səhnə fədakarlığını yüksək qiymətləndirirdi. Tiflis teatrında orijinal pyeslərin, habelə Azərbaycan səhnəsi üçün yeni olan klassik əsərlərin Tuqanov tərəfindən tamaşaya qoyulması aktyorların fərdi yaradıcılıq xüsusiyyətlərinin üzə çıxmasına şərait yaradır, onlara özlərinə məxsus cəhətləri göstərmək imkanı verir, tamaşaçıları teatra cəlb edirdi. Onun bu teatrda ilk işi Şəmsəddin SamininGaveyi-ahəngərpyesinin tamaşası olub. Aleksandr Tuqanovun xatirələrindən: “Bu, yetkin tamaşa idi, aktyorların öz rollarına tamam yeni münasibətləri duyulurdu: bu tamaşa bütün mövsümə müəyyən hava verdi”. Beləliklə, başlanğıc uğurlu olur. Bunun ardınca tamaşaçılara fransız yazıçısı Jan Batist MolyerinJorj Dandenkomediyası təqdim olunur. Bu tamaşa da böyük uğur qazanır. Aleksandr Tuqanov teatrda baş rejissor kimi fəaliyyət göstərərkənUçurum”, “İblis”, “Şeyx Sənan”, “Pəri cadu”, “Ölülərpyeslərini yeni quruluşda tamaşaya hazırlayır. Ibrahim Isfahanlının fikrincə, onun ən maraqlı quruluşlarından biriMüfəttişkomediyasının tamaşası olmuşdur. Səhnədə ilk addımlarını atan gənc aktyor Ülvi  Rəcəb məhz Tuqanovun hazırladığı tamaşalarda uğurlu obrazlar yaratmışdır. Onun yaratdığı Dərviş (“Şeyx Sənan”), İxtiyar (“İblis”), Məhkəmə rəisi (“Müfəttiş”) obrazları tamaşaçılar tərəfindən hərarətlə qarşılanmışdır. Aleksandr Tuqanov  teatrın repertuarında azərbaycanlı dramaturqların əsərlərinin üstünlük təşkil etməsinə xüsusi diqqət yetirib.

 

Sona qədər Azərbaycan teatrının xidmətində

 

1924-cü ilin ikinci yarısında Aleksandr Tuqanov Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Bakıya dəvət olunub. Iyun ayının 19-da o, Akademik Milli Dram Teatrına baş rejissor təyin edilib. Bu barədə Aleksandr Tuqanov belə yazırdı: “Tiflisdə ilk mövsümün uğurları elə böyük idi ki, mən Azərbaycan teatrındakı bu təcrübəmi davam etdirmək üçün imkanı əldən verməmək qərarına gəldim...”. 

Rejissor yeddi ildən çox bu kollektivə rəhbərlik edib. 1931-ci ildə Aleksandr Tuqanov Qroznıda müxtəlif teatrlarda çalışıb 1935-ci ildə yenidən Akademik teatra baş rejissor təyin edilib. 1937-ci ildən Gənc Tamaşaçılar teatrında  çalışıb, burada əsasən rus bölməsində tamaşalar hazırlayıb.

Eyni zamanda Opera Balet Teatrında, Dövlət Rus Dram Teatrında, həm Akademik Teatrda tamaşalara quruluşlar verib. Əvvəllər Bakı Teatr Məktəbində dərs deyən rejissor 1945-ci ildən teatr institutunda pedaqoji fəaliyyət göstərib. 1947-ci ildən professor idi.

Akedemik Milli Dram Teatrında Aleksandr Tuqanovun rejissorluğu ilə Mirzə Fətəli Axundzadənin, Hüseyn Cavidin, Aleksandr Dümanın, Cəfər Cabbarlının, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Cəlil Məmmədquluzadənin başqa dramaturqların pyeslərinin tamaşaları oynanılıb.

Aleksandr Tuqanov Azərbaycan Dövlət Opera Balet Teatrında Müslüm bəy MaqomayevinNərgizoperasına monumental quruluş verib. Bu tamaşa 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti dekadasında həm musiqismə, həm rejissor işinə görə yüksək qiymətləndirilib.

Opera truppası Milli Dram Teatrının nəzdində olanda (1925-ci ilin yayına qədər) Aleksandr Tuqanov muğam operalarımızın inciləri sayılan Üzeyir bəy HacıbəyovunLeyli MəcnunƏsli Kərəməsərlərini, “Arşın mal alanoperettasını tamaşaya hazırlayıb.

 

Rejissor Gənc Tamaşaçılar Teatrında da bir çox tamaşalara quruluş verib.

 

Aleksandr Tuqanov Azərbaycan teatrında aktyor ansamblının formalaşmasma ciddi diqqət yetirib.

Viktor Hüqo, Moris Meterlink, Onore de Balzak, Jül Vern, Biçer Stou kimi müəlliflərin adlarını Akademik teatrın repertuar siyahısına məhz Tuqanov daxil edib.

Aleksandr Tuqanov Bakı Teatr Məktəbində sonralar Azərbaycan Dövlət Teatr Institutunda aktyor rejissor sənətindən dərs deyib. Təcrübəli pedaqoqun onlarca yetirməsi ölkəmizin müxtəlif teatrlarında səmərəli yaradıcılıq axtarışları aparıblar.

Azərbaycan milli teatrının inkişafında göstərdiyi xidmətlərinə, Milli Dram Teatrının yaradıcılıq üslubunun monumental səpkidə formalaşmasındakı səmərəli fəaliyyətinə görə Aleksandr Tuqanov 4 aprel 1936-cı ildə respublikanın xalq artisti fəxri adı ilə təltif olunub.

Rejissor 6 mart 1960-cı ildə Bakıda vəfat edib.

 

 

Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KIV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

 

 

Azadlıq.- 2012.- 8 aprel.- S.14.