Səhnəmizin ilk peşəkar aktrisası Fatma Qədri

Ciddi xarakterlər ustası...

Azərbaycan teatr səhnəsinin ilk peşəkar aktrisalarından olan Fatma Qədri yüksək səhnə mədəniyyəti ilə örnək sayılan sənətkarlar sırasında yer alır. O, ciddi xarakterlərin əvəzsiz ifaçısı olmuşdur. Milli teatrımızın inkişafında Fatma xanımın xidmətləri böyükdür. Onun yaradıcı irsi böyük bir məktəbdir.

Fatma Qədir qızı Qədri 14 aprel 1907-ci ildə Rusiyanın Odessa şəhərində doğulmuşdur. On dörd yaşında Bakıya gəlmiş, yeni yaradılmış Bakı Dövlət Teatr Texnikumuna daxil olmuşdur. Məktəbin ilk direktoru Şövkət Məmmədova ona analıq qayğısı göstərmiş, qismən də olsa, gündəlik ehtiyaclarını ödəmiş, yaşamağa, sevdiyi sənətə daha da ruhlandırmışdır. O, burada A.Tuqanov, A.Muradov, V.Sladkonevsev və başqa zəngin təcrübəyə malik teatr xadimlərindən təhsil almışdır. Azərbaycanda ilk professional teatr təhsili görmüş qadın aktrisa Fatma Qədri olmuşdur. Oxumağa onda elə böyük həvəs varmış ki, teatr məktəbilə paralel olaraq Ali Qadın Pedaqoji Institutunda da təhsilini davam etdirmişdir. Səhnə fəaliyyətinə isə elə tələbəlik illərində başlamışdı. 1926-cı ildə onu Bakı Türk-İşçi Teatrına dəvət etmişlər. Orada bir çox tamaşalarda yaddaqalan obrazlar yaratmışdır. İlk əsas isü rolu 1926-cı ilin 28 noyabrında premyerası keçirilən “Şöhrət silahları” tamaşasında Kayna olmuşdu. Sonra isə ona Aleksandr Şirvanzadənin “Marqonun kirvəsi” pyesində Nataşa surəti tapşırılmışdı. Budəfəki qəhrəmanı Parisdə mühacir həyatı yaşayan rus qadınıydı. Nataşanın mürəkkəb xarakterini canlandırmaq aktrisadan böyük enerji, istedad tələb edirdi. Fatma səhnədə rəqs etməli, mahnı oxumalı, ucadan, qəhqəhəylə gülməliydi. Onun üçün elə ən çətini də sonuncuydu...

Sənətkarlardan dərs almışdı, özü də bir müddət idi ki, teatrdaydı. Əlbəttə, texniki fəndləri bilirdi. Amma nə qədər çalışırdı, Nataşa kimi gülməyi bacarmırdı. Məşq etmək üçün gözdən-nəzərdən uzaq bir yer axtardığı vaxt teatr binasının zirzəmisi düşdü yadına. Zirzəmiyə çəkilib qapını bağlayır, saatlarla məşq edirdi. Gülə bilməyəndə həyatında olan məzəli hadisələri yadına salırdı. Get-gedə işlər yoluna düşürdü.

Fatma Qədri sonralar bu teatrda Əbdülhəqq Hamidin “Hind qızı” əsərində Sürujkini, Fyodor Pavlovun “Tunc heykəl” pyesində Qa-Şen rollarını oynadı. illər keçdikcə, bu teatrın səhnəsində Cəfər Cabbarlının “Sevil”ində Sevil və başqa rollara həyat verdi. 1932-ci ilin teatr mövsümündə Türk İşçi Teatrı Gəncəyə köçürüldü. Fatma çıxılmaz vəziyyətə düşdü, nə ona çox əziz olan kollektivdən ayrılıb Bakıda qala, nə də ailəsini, dostlarını, doğmalarını qoyub gedə bilirdi. Teatrın repertuarındakı tamaşaların əksəriyyətində iştirak edirdi. Ona görə də fikirləşdi ki, ona bu qədər doğma olan kollektivi çətin vəziyyətdə qoymağa haqqı yoxdur.

Sənət arxasınca Gəncəyə...

Gəncədə rütubətli, heç bir şəraiti olmayan yataqxanada yerləşdirildilər. Teatrın binası da olduqca darısqal, nəm idi. Əvvəlcə yalnız repertuarda olan tamaşaları oynadılar. Sonra Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” pyesi tamaşaya qoyuldu. Fatma Qədriyə Xumar rolu tapşırıldı. Əvvəlcə isinişə bilmədiyi rolunu tərəf-müqabili Abbas Mirzə Şərifzadənin sayəsində sevdi. Tamaşaya baxış çox uğurlu keçdi. Bundan sonra “Namus” pyesi üzərində məşqlərə başladılar. Fatmaya Susanna rolu tapşırıldı.

Həmin ilin yayında isə Akademik Dram Teatrına işə dəvət olundu və təklifi qəbul etdi.

Bundan sonra müəllimi Aleksandr Tuqanovla bir yerdə işlədi. Onun quruluş verdiyi “Romeo və Cülyetta” tamaşasında Cülyettanı oynadı. Səhnədəki Romeosu Ülvi Rəcəb oldu. Necə həyəcanlı, xoşbəxt anlar idi. Elə Tuqanovun hazırladığı növbəti tamaşada - Puşkinin “Dubrovski” tamaşasında Abbas Mirzə ilə tərəf-müqabil olması da həyatının ən unudulmaz xatirəsinə çevrildi.

1938-ci ildə yaradıcılığında xüsusi yeri olan rollarından birini - Ostrovskinin “Cehizsiz qız” əsərində Larisa rolunu oynadı. Məşqlərin birində sürahi sınıb, Fatma üzüaşağı yıxıldığından, ayağı möhkəm əzilmişdi. Ancaq “Cehizsiz qız”ın ilk tamaşasının ardından Rus İşçi Teatrında əvvəlcə “İntervensiya” əsərində Janna Barbeni oynadı. Ardınca başqa rollar gəldi. Cəfər Cabbarlının “1905-ci ildə” pyesində Sona surətinin ifası zamanı başına yenidən qəza gəldi. Tamaşanın birinci hissəsində qaçarkən büdrəyib səhnə dekorasiyasının altına yıxıldı. Onu otağına qaldırdılar. Təcili həkim çağırıldı. Sınıq olmasa da, ayağının bir tərəfi bərk əzilmişdi. Bu vəziyyətdə səhnəyə çıxmaq çətin olacaqdı. Oynadığı rolun başqa ifaçısı olmadığından, direktor təklif etdi ki, tamaşanı dayandırsınlar. Fatma razı olmadı. Özü səhnəyə çıxdı. Tamaşanın uğurlu keçməsi ona bütün əziyyətlərini unutdurdu. Onun bu cəsarəti də əvəzsiz qalmadı. Yazda Fatmanı Moskvaya yaradıcılıq ezamiyyətinə göndərdilər. Bunun ardınca teatrda səhnələşdirilən Səməd Vurğunun “Vaqif” əsərində Xuraman, “Insan”ında Amalya, Cəfər Cabbarlının “Aydın” pyesində Gültəkin olub Sidqi Ruhulla, Ələsgər Ələkbərov, Kazım Ziya kimi aktyorlarla eyni səhnəni paylaşdı...

Ömrün son akkordları...

O, heç zaman boynuna götürdüyü rolları başdansovdu hazırlayıb, necə gəldi səhnəyə çıxıb oynamadı. Tamaşaya qoyulan əsərləri dönə-dönə oxuyur, bəzən saatlarla kitabxanalarda oturur, hadisələrin cərəyan etdiyi dövrü, qəhrəmanlarının mənsub olduğu xalqın mədəniyyətini, məişətini öyrənirdi. Fatma Qədri təkcə istedadıyla deyil, həm də xanım-xatın davranışı, danışığı ilə işlədiyi bütün kollektivlərdə də göz önündəydi. Teatr aləmindəki çəkişmələrə qarışmağı öz şəxsiyyətinə sığışdırmazdı.

Fatma xanım 1933-cü ildə Gəncədən Bakıya qayıtdıqdan sonra teatr texnikumunda, 1946-cı ildən isə teatr institutunda aktyor sənətindən dərs deyib. Pedaqoji fəaliyyəti dövründə onun rəhbərlik etdiyi sinifləri onlarla istedadlı gənc bitirib. Fatma Qədri öz oyununda emosionallığı, səhnə ədəb-ərkanı, kübar davranışı və gözəlliyi ilə seçilirdi. Rus və Avropa xalqlarının mədəniyyətini dərindən bildiyinə görə müxtəlif əsrlərdə baş vermiş hadisələri tərənnüm edən tamaşalarda dövrün həm kübar, həm aşağı təbəqə davranış qaydalarına böyük məharətlə, yüksək estetik gözəlliklə nail ola bilirdi.

Fatma Qədri aktyorluq nailiyyətlərinə görə 1 fevral 1936-cı ildə Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti, 17 iyun 1943-cü ildə isə Xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb.

Həyat ona çətinliklə verdiklərini çox tez, həm də asanlıqla aldı. Həyat yoldaşını, oğlunu erkən itirdi. Fatma Qədri bu dünyada yalqız qaldı. Nə yaxın bir rəfiqəsi var idi, nə də dərdini böləcəyi dostu-sirdaşı. Əvvəllər, heç olmasa, sənət yoldaşları, pərəstişkarları var idi. Bu qədd-qamətli, yaraşıqlı, cazibədar aktrisanın səhnəyə hər çıxışı - oyunu, məlahətli səsi onları heyran qoyurdu. Amma çox zaman rol almaq, səhnəyə çıxmaq üçün haqsızlıqlara göz yumub güzəştə gedə bilməməsi Fatma Qədriyə maneələr yaradırdı. 1950-ci ilin 6 oktyabrında gündəliyinə yazmışdı: “Sentyabr ayının beşində mövsümü bağladıq. Bütün mövsüm ərzində ”Köhnə dudman"da baş hərəm yeni rolum oldu. Daha heç nə. Mövsüm maraqsız və quru keçdi...".

Ömrünün sonuna qədər səhnədən ayrılmayan aktrisa 29 fevral 1968-ci ildə Bakıda vəfat edib. Fəxri Xiyabanda dəfn olunub.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KIV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 14 aprel.- S.14.