Böyük səhnənin unudulmaz adı - Kazım Ziya

Həm gözəl aktyor, həm tərcüməçi...

O, Azərbaycan teatr məktəbinin formalaşmasına önəmli töhfələr vermiş sənətkarlardan biridir. Səhnəmizdə yaratdığı maraqlı obrazlarla yaddaşlarda qalan bu böyük aktyor həm də gözəl şeirlərin və tərcümələrin müəllifi olub.

Kazım Cəfər oğlu Kazımzadə (Kazım Ziya) 21 mart 1896-cı ildə Ordubad rayonunun Yuxarı Əylis kəndində doğulub. Körpə ikən atasını itirən Kazım əmisi Hüseynin himayəsində yaşamışdır. Naxçıvandakı şəhər məktəbində Kazım Ziya ərəb, fars dillərini mükəmməl öyrənmiş və klassik ədəbiyyatın mütaliəsi ilə məşğul olmuşdur. O zamanlar Naxçıvanda dini fanatizmin hökm sürməsinə baxmayaraq, Kazım Ziya Füzulinin, Hafizin, Sədinin şeirlərini əzbərdən söyləyərdi. Əmisi onu şeir məclislərinə aparardı. 15 yaşlı gəncin məharətlə söylədiyi şeirlərə həvəslə qulaq asardılar. 1911-ci ildə əmisi Hüseyn kişinin ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçən Kazım Ziya burada gimnaziyada oxuyaraq ədəbiyyat dərnəyinin üzvü olub. Tezliklə dərnəyin üzvləri Kazım Ziyanı özlərinə rəhbər seçiblər. Ədəbiyyata, xüsusilə də xarici ölkə yazıçılarının əsərlərinə xüsusi maraq göstərən Kazım Ziya tərcümə ilə də məşğul olub. O, 1914-cü ildə Molyerin “Zorən təbib” komediyasını fransız dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Hüseyn Ərəblinski gənc teatr həvəskarlarının xahişi ilə bu əsərin rejissoru olub. Tamaşa 1914-cü ildə oynanılıb. Beləliklə, Kazım Ziyanın böyük səhnəyə gəlişi bu tamaşadakı Sqanarel rolu ilə başlayıb. Kazım Ziyanın ilk rolu Ərəblinskinin çox xoşuna gəlib. O ildən başlayaraq, Kazım Ziya peşəkar aktyorlarla dostluq edib, onların oynadığı tamaşalarda epizodik rollar yaradıb. Kazım Ziyanın uğurlarından biri də “Nadir şah” tamaşasındakı Rzaqulu xan obrazı olub.

1916-cı ildən Kazım Ziya Müsəlman Aktyorları truppasının üzvü kimi gərgin fəaliyyətə başlayıb. O dövrdə Abbas Mirzə Şərifzadə, Mirzağa Əliyev, Sidqi Ruhulla kimi aktyorlar yeni bir təşkilatın - Bakı Teatr Artistləri Ittifaqının yaranmasının təşəbbüskarı oldular. Yeni yaradılmış ittifaqın sədri Abbas Mirzə Şərifzadə, katibi isə Kazım Ziya olub.

Kazım Ziya Milli Dram Teatrının tamaşalarında fəal iştirak etsə də, truppanın ştatına 1922-ci ildə götürülüb. Arada bir il Naxçıvana gedib. Orada dövlət teatrının formalaşmasında ciddi çalışan Kazım Ziya 1925-ci ildə yenidən Bakıya qayıdaraq Bakı Türk İşçi və Kəndli Teatrının truppasına daxil olub. Bakı Türk İşçi Teatrı 1933-cü ildə Gəncəyə köçəndə Kazım Ziya da doğma kollektivdən ayrılmayıb. 1936-cı ildən 1938-ci ilədək Tiflisdə və İrəvandakı dövlət teatrlarında aktyorluq edib. 1938-ci ildə Bakıya gələrək Milli Dram Teatrının formalaşıb şöhrətlənmiş truppasına daxil olub.

Səhnədə öz faciəsini də oynayıb...

Görkəmli sənət ustası faciə, məhəbbət qəhrəmanları, komediya obrazları, tipik xeyirxah insan obrazlarını oynamış, mürəkkəb səciyyəli xarakterik rolları məharətlə ifa etmişdir.

Kazım Ziyanın Milli Dram Teatrında yaratdığı əsas rollar bunlardır: Arif, Dərviş (“İblis” və “Şeyx Sənan”, Hüseyn Cavid), Vaqif, Söhbət (“Vaqif” və “Xanlar”, Səməd Vurğun), Surxay, Usta Segah (“Toy” və “Xoşbəxtlər”, Sabit Rəhman), Piri baba (“Eşq və intiqam”, Süleyman Sani Axundov), Şeyx Nəsrulla (“Ölülər”, Cəlil Məmmədquluzadə), İmamyar, Xaspolad (“Yaşar” və “Oqtay Eloğlu”, Cəfər Cabbarlı), Mirzə Həbib, Xan (“Lənkəran xanının vəziri”, Mirzə Fətəli Axundzadə) və s.

Kazım Ziya dövrün ziddiyyətləri ilə barışa bilmədiyindən, bəzən səhnədən uzaqlaşmaq qərarına da gəlib. Lakin onun sənətə bağlılığı hər şeyə üstün gəlib.

30-cu illərin mənəvi-psixoloji sarsıntıları Kazım Ziyanın da həyatından izsiz keçməmişdir. Səhnədə oynadığı obrazlar, söylədiyi şeirlər, cəhalətə olan nifrəti onun özünə qarşı bir ittihama çevrilmişdir. Kasıb bir aktyor həyatı yaşayan Kazım Ziya 1932-ci ildə həbs edilmişdir. Haqqında aparılan müəyyən araşdırmalardan sonra azadlığa buraxılsa da, NKVD adlanan qurum bu aktyor haqqında yeni-yeni sənədlər, faktlar toplamağı davam etdirmişdi. Nəhayət, 1938-ci ildə Kazım Ziya əks-inqilabi, millətçi, üsyançı təşkilatın üzvü kimi təqsirli bilinərək həbs edilmişdir. Sənədlərdə göstərilir ki, həmin vaxt Kazım Ziyanın mənzilində axtarışlar aparılmış, müxtəlif sənədləri, fotoşəkilləri, məktubları götürərək məhv etmişdilər.

Zamanın, rejimin təzyiqi, fiziki işgəncələri, mənəvi iztirabları məcbur edirdi ki, Kazım Ziya boynuna qoyulanları təsdiq etsin. Müxtəlif sənət dostlarından, aktyorlardan, rejissorlardan rəylər toplanmışdı. Dindirilən şahidlərin hamısı Kazım Ziyanı ən yaxşı aktyor kimi səciyyələndirir, onun heç bir millətçi təşkilatla əlaqəsi olmadığını dilə gətirirdilər. Nəhayət, 1939-cu ildə məhkəmə Kazım Ziyanın bəraət alması haqqında hökm çıxarsa da, baş verənlər aktyora ağır zərbə vurdu.

O, arada müxtəlif teatrlarda çalışsa da, bütün yaradıcılığı Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı ilə bağlı olmuşdur. Əslində, dövrün ruzigarlarından çox əziyyət çəkmiş, şeirlərinin birində dediyi kimi, “gəncliyi solmuş, ümidi sönmüşdü”. Səhnəni bir xitabət kürsüsü seçən Kazım Ziya bəzən özünün içindəkini, etirazlarını, üsyanını, gileyini özgə obrazların acı qəhqəhələri ilə büruzə verirdi.

Məzara da Füzuli və Nizami şeirləri ilə...

Kazım Ziya əslində, ziddiyyətli münasibətlərə, repressiyalara məruz qalmış başıbəlalı bir şəxsiyyət olub. Tofiq Kazımov onun haqqında yazırdı: “Təbiət etibarilə mədəni, sağlam düşüncə və dərin zəka sahibi olan Kazım Ziya ömrü boyu yalnız adi aktyor kimi qalmamış - gənc teatr kadrlarına müəllim, mədəniyyət dünyamıza əsgər, səhnə dili, xalq dili, klassik şeir dilimiz üçün müəllim, nitq sənətimizin mütəxəssisi kimi böyük şöhrət qazanmışdır”.

Kazım Ziya “Bismillah”, “Səbuhi” filmlərinə çəkilib. Lev Tolstoyun “Canlı meyit”, Henri İbsenin “Cəmiyyət sütunları”, Vadim Sobkonun “İkinci cəbhə arxasında”, Aleksandr Dümanın “Qanlı qala” (“Nel qülləsinin sirri”) pyeslərini və digər dramları dilimizə tərcümə edib.

Kazım Ziya 17 iyun 1943-cü ildə əməkdar artist olmadan birbaşa Azərbaycan Respublikasının xalq artisti fəxri adına layiq görülüb. O, 1948-ci ildə “Şərqin səhəri” (Ənvər Məmmədxanlı) tamaşasının bir qrup yaradıcı heyəti ilə birgə Tomson roluna görə Stalin mükafatı laureatı olub.

Ölümündən bir qədər əvvəl isə dərs dediyi Azərbaycan Dövlət Teatr Institutunda tələbələrlə görüşündə belə bir cümlə də işlətmişdi: “Biz qocalar növbəni verdik sizə”.

Həqiqətən, Kazım Ziya özündən sonra bir məktəb qoyub getmişdir. O, sağlığında tələbələrini - gələcək aktyorları klassiklərin şeirləri ilə tərbiyə edərdi. Azərbaycan dilinin zənginliyini, gözəlliyini Kazım Ziya öz səsi, ifadəli nitqi, təsirli avazı ilə qəlblərə yeridirdi. Deyirlər, Kazım Ziya səhnəni xitabət kürsüsünə çevirərək ondan elə məharətlə istifadə edib ki, söylədiyi həqiqətdən, bəslədiyi nifrətdən bir kimsə boyun qaçıra bilməyib.

Kazım Ziyanın son vəsiyyəti belə olmuşdur: “...Nizaminin, Füzulinin külliyyatını tabutuma qoyun. Çiyinlərinizdə də onlarla olun, qəbir evində də...”.

Görkəmli sənətkar 20 noyabr 1956-cı ildə Bakıda vəfat edib və Fəxri Xiyabanda dəfn olunub.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2012.- 25 aprel.- S.14.